Nieuwe visie op uitsterven dino's
Wetenschap
Onderzoek hersenziekten
nog in de kinderschoenen
Wraak en vergelding vormen
psychologisch schemergebied
Kan gezond eten
kanker voorkomen?
162
12
Venus was ooit
zeer waterrijk
De tegenwoordig zeer droge en
hete planeet Venus kende oor
spronkelijk ongeveer driemaal
zoveel water dan tot nu toe in
wetenschappelijke kringen
werd aangenomen. Dit conclu
deert men uit de laatste gege
vens die het Amerikaanse ruim
tevaartuig Pionier naar de aarde
zond. Volgens het ruimtevaart-
onderzoekscentrum NASA was
de hoeveelheid water waarover
Venus miljarden jaren geleden
beschikte, genoeg om de gehele
oppervlakte van de planeet te
bedekken. Wetenschappers
sluiten niet uit dat Venus in
vroegere tijden oceanen heeft
gehad.
„Hoewel er geen bewijs voor
handen is waaruit duidelijk
blijkt dat er op Venus oceanen
zijn geweest, maken de nieuwe
gegevens dit wel heel aanneme
lijk", zei dr. Thomas Donahue.
Hij achtte het heel goed moge
lijk dat er primitieve vormen
van leven op Venus hebben be
staan. Het water op de planeet
Venus, die zich veel dichterbij
de zon bevindt dan de aarde, is
volgens Donahue al ongeveer
drie miljard jaar geleden ver
dwenen doordat de zon feller
werd, waardoor het water ver
dampte.
Monniksrob niet
zo zeldzaam als
werd gedacht
LEEUWARDEN HENK HELLEMA
De monniksrob is waarschijnlijk
minder zeldzaam dan werd
aangenomen. Aan de westkust
van de Sahara, op de grens tus
sen Spaans-Sahara en Maureta-
nië, hebben Spaanse onderzoe
kers een kolonie van zo'n 350
monniksrobben ontdekt, aldus
de New Scientist. Dat betekent
meer dan een verdubbeling van
het eerder geschatte aantal van
deze zeezoogdieren. Deze
schatting ging uit van 200 mon
niksrobben in de Egeïsche en
Middellandse Zee en 100 dieren
in de Atlantische Oceaan voor
de westkust van de Sahara.
De pas ontdekte kolonie bestaat
uit vijf groepen, die in grotten
leven. Waarschijnlijk leven er in
andere grotten nog meer mon
niksrobben. Deze zijn echter
gezien de gespannen politieke
situatie in de Westelijke Sahara
niet te inspecteren. Er bestaan
plannen om in de nabij gelegen
Mauretaanse stad Cansando
een monniksrobbencrèche te
vestigen. Wellicht dat jonge die
ren vanuit deze crèche in de
toekomst uitgezet kunnen wor
den in gebieden waar zij nu be
dreigd of reeds uitgestorven
zijn, zoals de Canarische Eilan
den, hef eiland Madeira, de
monding van de Senegalrivier
en de Zwarte Zee.
Aarde draait
langzamer:
de dagen lengen
THE INDEPENDENT
Kleitafels uit het oude Babyion
hebben bevestigd wat astrono
men al een tijdje vermoeden: de
dagen lengen. Op de kleitafels is
het tijdstip van zons- en maans
verduisteringen van 2500 jaar
geleden nauwkeurig bijgehou
den en daaruit blijkt dat de aar
de iets langzamer draait dan ten
tijde van de Babylonische astro
nomische waarnemingen.
Sterrenkundigen hebben de
zons- en maansverduisteringen
die op de tafels in het Brits Mu
seum staan beschreven, geana
lyseerd. Zij hebben uitgerekend
dat het geleidelijk langzamer
draaien van de aarde betekent,
dat de dagen iedere eeuw onge
veer 1,7 milliseconde langer zijn
geworden. De Babylonische dag
was eentwintigste van een se
conde korter dan een tegen
woordige dag.
Daarnaast zijn Chinese docu
menten geanalyseerd die date
ren uit de jaren 500 en 1200 en
die eveneens laten zien dat de
dagen langer worden. De aarde
zou langzamer gaan draaien
door de aantrekkingskracht van
de maan.
Eén op de vijf Nederlanders
krijgt te maken met hersenziek
ten. Behandeling en begeleiding
slokken jaarlijks een derde van
het beschikbare budget voor de
gezondheidszorg op. Dat is 15
tot 20 miljard gulden. De cijfers
werden gepresenteerd door de
vice-voorziter van de Hersen-
stichting, prof. dr. J. van Ree,
aan de vooravond van de Natio
nale Hersenweek, die deze week
voor het eerst wordt gehouden.
Per jaar worden 98.000 mensen
in het ziekenhuis opgenomen
met hersenziekten. Hersenziek
ten zijn verantwoordelijk voor 3
procent van het ziekteverzuim
in ons land. Volgens prof. dr. H.
van Engeland van de afdeling
kinderpsychiatrie van de Rijks
universiteit Utrecht lijdt ruim 4
procent van de ongeveer
200.000 kinderen die jaarlijks in
Nederland worden geboren,
aan hersenstoornissen. De in
1990 opgerichte Hersenstich-
ting meent dat het huidige her
senonderzoekver achterblijft bij
andere medische studies. „Het
staat nog in de kinderschoe-
Onderzoek geologen noemt komeetinslag als mogelijke oorzaak
Cape Fear: een ex-gevangene
houdt de advocaat die zijn zaak
verloor verantwoordelijk voor
zijn veroordeling en neemt
wraak. Fatal Attraction: een
vrouw neemt het niet dat ze
door haar grote liefde slechts
wordt gebruikt voor een korte
affaire en dat zet zij hem be
taald. Twee voorbeelden uit een
grote schare Films die wraak als
centraal thema hebben.
Wraak en vergelding zijn niet
alleen onderwerp van fictie,
maar ook nieuwsfeiten van alle
dag. Een man steekt de sta
tionsrestauratie van Beverwijk
in brand, omdat hem na over
last de toegang is ontzegd. Een
Leidenaar wordt door de broer
van zijn ex-vriendin te grazen
genomen, omdat hij haar bleef
slaan en bedreigen. En in het
voormalige Joegoslavië vinden
op grote schaal wraakacties
plaats, terwijl het einde van de
vergeldingsspiraal tussen Israë
li's en Palestijnen nog niet in
zicht is. Waar komt die behoefte
aan wraak en vergelding van
daan?
Het is een schemergebied,
psychologisch amper in kaart
gebracht, zegt de Utrechtse so
ciaal-psycholoog H. Lodewijkx.
„Een onontgonnen gebied. Je
zou kunnen zeggen dat het gaat
om een vorm van negatieve,
verdelende rechtvaardigheid.
Het aloude oergevoel van oog
om oog, tand om tand."
Volgens Lodewijkx heeft het
te maken met de behoefte van
de mens aan beheersbaarheid
en voorspelbaarheid. „Als ie
mand niet voldoet aan de re
gels, ontstaat er chaos, dan
wordt de wereld onvoorspel
baar. Dan kunnen we ons niet
meer staande houden. Elke sa
menleving wordt geregeerd
door de noodzaak om haar sa
menhang en saamhorigheid in
stand te houden."
Dat kan alleen door de rivali
teit en het mogelijke geweld in
te dammen, zegt P. van Gennip,
bijzonder hoogleraar wijsbe
geerte aan de TU in Delft.
„Mensen zijn in hun eentje
weerloos en kunnen niet alleen
vorm aan hun leven geven. Zij
komen tot een levensvorm,
door die af te kijken en na te
bootsen van de mensen om hen
heen."
In wraak zitten volgens Lodë-
wijkx de volgende elementen:
agressie („het is een pure vorm
van boosheid"), het ontbreken
van onmiddellijke dreiging en
een lange reactietijd („er is over
nagedacht"). De doelen van
wraak zijn volgens de weten
schapper mores te leren (te
straffen) en de billijkheid te her
stellen.
I^odewijkx stelt dat degene die
wraak neemt, vindt dat hij on
rechtvaardig is behandeld. „Er
is één belangrijke stimulans
voor agressie en dat is norm
overtreding. Iemand doorbreekt
het verwachtingspatroon, een
gedragsregel of een afspraak.
Dat kan de norm van een groep
zijn, maar ook die van een rela
tie. Een sociaal contract tussen
mensen. Als dat contract wordt
verbroken, voel je je onrecht
vaardig behandeld en probeer
je er iets aan te doen. Je wilt de
billijkheid herstellen, kortom er
iets aan doen."
Degene die de wraak over
zich afroept, hoeft zich er overi
gens helemaal niet van bewust
te zijn dat een regel is overtre
den. Zijn normopvatting kan
verschillen van de ander. Het is
afhankelijk van een aantal fac
toren of degene die zich on
rechtvaardig behandeld voelt er
ook iets aan doet: iemands per
soonlijkheid, de situatie waarin
hij of zij zit, angst voor reper
cussies, macht, status, schuld
als de vergelding te ver zou
gaan en morele ontwikkeling.
Wat ook erg belangrijk is bij
mensen die daadwerkelijk tot
wraak overgaan, is het ontbre
ken van erkenning. Als iedereen
het met je eens is dat je on
rechtvaardig behandeld bent,
zal de behoefte om je persoon
lijk te wreken geringer zijn,
denkt lodewijkx. Hij wijst op
het fenomeen shamerage, let
terlijk vertaald schaamtewoede.
„Daaruit komt het meest pure
geweld voort. Vernedering die
niet wordt erkend, geringschat
ting, krenking tot in het diepst
van je ziel." Die niet door ande
ren herkende onrechtvaardig
heid, die ten koste gaat van ie
mands zelfrespect, kan aanlei
ding zijn tot wraak. Dit komt
volgens Lodewijkx met name
voor bij de crime passionelle, de
krenking van mensen in rela
ties.
Vergelding wordt wel gezien
als het meer geciviliseerde zusje
van wraak. Het hangt dicht te
gen het begrip wraak aan, maar
is geen synoniem. Het begrip
wraak heeft iets kwaadaardigs
en het duidt op vergelding die
te ver gaat, ongepast is. Lode
wijkx: „Want vergelding mag.
Als je weet dat iemand expres,
doelgericht iets deed, dan ben
je gerechtigd iets terug te doen.
Als je de grenzen maar niet
overschrijdt en je zelf weer de
agressor wordt."
Lodewijkx gebruikt ook nog
het begrip 'retaliatie' en ziet
daarin een onmiddellijke ver-
geldings-reactie, omdat er drei
ging is. Als iemand je slaat, sla
je terug, als hij je weer dreigt te
slaan. Het grote verschil met
wraak is dat dan actie wordt on
dernomen op een moment dat
'de tegenpartij' geen bedreiging
vormt.
Vergelding en wraak kun je
op verschillende manieren pro
beren te bereiken: fysiek ge
weld, verbale agressie, maar er
zijn ook minder opvallende, of
zelfs slinkse manieren om de
vergeldende woede te uiten.
Een werknemer die zich on
rechtvaardig behandeld voelt,
kan zijn baas 'straffen' door
minder hard te werken, gege
vens achter te houden of op een
andere manier zand in de rade
ren te gooien. Zwijgen is zelfs
een manier om wraak te ne
men, of onrecht te vergelden.
In Houston, Texas, maakten eind maart twee
geologen nieuwe onderzoeksresultaten bekend
over het uitsterven van de roemruchte dino
sauriërs. Dat moet, geologisch gezien, 'plotse
ling' zijn gebeurd. Vijfenzestig miljoen jaar ge
leden stierven ze uit, waarschijnlijk na de in
slag van een kilometers groot brok kosmisch
gesteente.
LEIDEN BEN APELDOORN
Een paar jaar geleden vond men het vermoedelijke 'gat'
dat destijds werd geslagen: een monsterachtig grote
ring-structuur die begraven ligt onder het huidige,
Mexicaanse schiereiland Yucatan en de aangrenzende
Caribische Zee: de Chicxulub-formatie. Een 300 kilo
meter groot litteken van een catastrofale ontmoeting
van onze planeet met een berg uit de kosmos.
Enkele jaren eerder was er nog een gevonden: de
Manson-krater in de Amerikaanse staat Iowa. Maar die
is, met zijn middellijn van 35 kilometer, eigenlijk te
klein om een wereldwijde, ecologische ramp teweeg te
brengen.
Peter Zeitler van de Lehigh-universiteit in Pennsylva-
nië en Mike Kunk van de Amerikaanse Geologische
Dienst in Reston, Virginia, lieten vorige zomer diepte
boringen uitvoeren in zowel de Chicxulub- als de
Mansonformatie om het tijdens de inslag(en) gesmol
ten rotsgesteente naar boven te brengen. Tijdens zo'n
grote inslag wordt de tijdklok als het ware 'ge-reset' en
heel veel later kun je aflezen hoe de wijzers staan. Ge
smolten en (nadien) weer gestolde rots herbergt zo'n
tijdklok.
Uit diverse smeltmonsters verkregen zij voor de
Chicxulub-formatie een ouderdom van 65,3 miljoen
jaar met een fout van een half miljoen jaar en voor de
Manson-structuur 65,4 miljoen jaar met een fout van
400.000 jaar.
Kunk: „Wij menen dat Manson en Chicxulub heel
kort na elkaar zijn ontstaan en misschien wel binnen
een tijdsbestek van enkele dagen of zelfs minuten. In
het laatste geval door toedoen van een uiteen vallend,
groot lichaam waarvan het kleinste fragment de Mans-
onkrater sloeg en het grootste doorvloog naar wat nu
Yucatan is. In dat geval moet het object uit Noordelijke
richting de dampkring zijn binnengekomen".
De onderzoekers houden er ook rekening mee dat de
kraters met een tussenpoos van 10.000 tot 100.000 jaar
zijn geslagen. Dat is op geologische schaal toch nog al
tijd 'vrijwel meteen'. Zeitler leidt daaruit af dat het in
dat geval wel eens kort na elkaar neerstortende ko
meetkernen geweest kunnen zijn.
„Planetoïden van die grootte zijn nooit zo dicht bij
elkaar waargenomen, maar anders is dat met kometen
die zich in een grote wolk rond ons zonnestelsel op
houden. Door storingen van nabije sterren kunnen hele
verzamelingen zich in de loop van duizenden jaren
naar de zon toebewegen en dan is de kans op botsin
gen met binnenplaneten veel groter dan normaal".
Al tien jaar geleden werd gedacht aan dergelijke 'ko-
meetzwermen' die elke 25 tot 30 miljoen jaar zouden
optreden. Deze grootschalige 'regelmaat' menen som
mige onderzoekers af te lezen uit min of meer regelma
tig voorkomende aardlagen met relatief hoge concen
traties iridium.
Dit leidde tot de gedurfde en tot op heden onbewe
zen theorie, dat ons zonnestelsel vergezeld wordt door
De dinosauriërs, zoals hier de Tyrannosaurus Rex, stierven zo'n 65 miljoen jaar geleden.
een tweede, kleine 'zon' die elke 27 miljoen jaar een
enorme ellips rond de zon beschrijft en daarbij storin
gen in de kometenwolk veroorzaakt. 'Nemesis' en
'Doodsster' is dit nog steeds onzichtbare sterretje ge
doopt, waarvan het bestaan door de meeste astrono
men schouderophalend wordt afgedaan.
foto nat. hist. museum leiden
Kunk wees ook nog op het vaak waargenomen uit el
kaar vallen van komeetkemen tijdens recente passages
langs de zon. „Dergelijke stukken zijn elk kilometers
groot", aldus Kunk. „Als Manson en Chicxulub door
zulke brokken zijn ontstaan, dan kan dat inderdaad op
dezelfde dag zijn gebeurd."
Glenn Close in Fatal Attraction: wrede wraak uit afgewezen liefde.
foto gpd
MAASTRICHT INEKE VOLKERS
DIËTISTE
Zo'n 120.000 Nederlanders tus
sen de 55 en 69 jaar nemen op
dit ogenblik deel aan het groot
ste onderzoek dat ooit is gehou
den naar het verband tussen
voedingsgewoonten en kanker.
De onderzoekers, de Rijksuni
versiteit Limburg en het Insti
tuut Toxicologie en Voeding
van TNO, hadden genoeg reden
voor dat onderzoek: 35 procent
van alle sterfgevallen komt voor
rekening van kanker.
Uit de eerste resultaten blijkt
dat er geen verband is tussen
vetgebruik en borstkanker, zoals
wel eens is verondersteld. Ver
der hebben mensen die vlees
eten bij de warme maaltijd geen
grotere kans op kanker dan
mensen die dat niet of minder
doen. Wel zijn er aanwijzingen
dat een verband tussen het ge
bruik van vleeswaren en het op
treden van darmkanker niet uit
gesloten kan worden.
Wie denkt dat het geen kwaad
kan onbeperkt vet te eten, komt
echter bedrogen uit. Er is een
andere reden om daannee uit te
kijken en dat is de grotere kans
op van hart- en vaatziekten die
deze gewoonte met zich mee
brengt. Het Voorlichtingsbu
reau voor de Voeding adviseert
daarom toch wat vaker magere
produkten te nemen: mager
vlees en magere vleeswaren,
magere of halfvolle melk en
melkprodukten, en 20-plus of
30-plus kaas.
Uit het onderzoek blijkt ook
dat alcoholgebruik geen extra
kans op darmkanker met zich
mee brengt. Wel is men er al
eerder achter gekomen dat er
verband bestaat tussen een ho
ge alcoholconsumptie en
mond-, keel- en slokdarmkan
ker.
Iets anders is dat een duidelij
ke relatie blijkt tussen het drin
ken van bier en het krijgen van
endeldarmkanker. Omdat een
mogelijke oorzaak hiervan
(nitrosaminen) in 1979 door
een gewijzigd produktieproces
is weggenomen, verwachten de
onderzoekers dat dit verband er
bij vervolgonderzoek niet meer
zal zijn.
De onderzoekers hebben alle
deelnemers gevraagd hun teen
nagels te knippen en hebben
deze verzameld. Ze vonden dat
mensen met een hoger seleni-
umgehalte in de nagels (en dus
ook verder in het lichaam) de
helft minder maag- en longkan
ker kregen dan mensen met een
lager seleniumgehalte. Seleni
um lijkt dus te beschermen te
gen deze typen kanker. Op
darm- en borstkanker blijkt se
lenium geen effect te hebben.
Het is overigens wel zo dat 90
procent van de patiënten met
longkanker rookt of niet zo lang
geleden gerookt heeft. Niet-ro-
ken is dus een veel betere me
thode om longkanker te voorko
men dan proberen meer seleni
um binnen te krijgen.
Selenium is een mineraal. Het
komt voor in veel voedingsmid
delen (volkorenprodukten,
brood, vlees, vis, melk en eie
ren). Het is niet slim selenium
in preparaatvorm te gebruiken,
omdat dit al gauw leidt tot over
dosering, met alle kwalijke ge
volgen van dien.
Er zijn al heel wat aanwijzin
gen dat consumptie van groen
te en fruit een beschermend ef
fect heeft op vele vormen van
kanker. Dit kan te maken heb
ben met vitamine C, of met bè-
tacaroteen, voedingsstoffen die
in groente en fruit voorkomen.
Het is dus beslist gunstig
volop groente en fruit te eten.
Wel is het oppassen geblazen
met nitraatrijke groente. Nitraat
wordt in het lichaam voor een
klein deel omgezet in nitriet.
Daaruit kunnen nitrosaminen
ontstaan, waarvan men ver
moedt dat ze kankerverwek
kend zijn. Nitraatrijke groenten
zijn andijvie, bleekselderij, Chi
nese kool, koolrabi, paksoi, pos
telein, raapstelen, rode bieten,
alle soorten sla, spinazie, spits
kool en venkel. Wie het zekere
voor het onzekere wil nemen,
kan beter niet vaker dan twee
keer per week van deze groen
ten eten. Het Voorlichtingsbu
reau voor de Voeding raadt ook
af deze groenten met vis te
combineren. Nitriet kan samen
met het eiwit in de vis nitrosa
minen vormen. Bij vlees treedt
dit effect niet op.
Hieronder nog enkele andere
adviezen om de kans op kanker
te verminderen:
als geroosterde of gegrilleerde
voedingsmiddelen verkoolde,
zwartgeblakerde stukjes moch
ten hebben, verwijder deze dan.
Kies niet te vaak gerookte vlees
waren of gerookte vis;
frituur veilig: verhit olie niet
hoger dan 180 graden, gebruik
het niet vaker dan zes of zeven
keer. Gooi olie weg als deze
stroperig wordt of sterk ruikt;
eet geen beschimmelde voe
dingsmiddelen. Gpoi deze in
zijn geheel weg. Snijdt beschim
melde kaas tenminste 1 cm
diep weg (we hebben het na
tuurlijk niet over buitenlandse
schimmelkaas als Roquefort of
Danish Blue).
Meer informatie kunt u vra
gen bij het Voorlichtingscen
trum Nederlandse Kankerbe
strijding, Sophialaan 8, 1075 BR
Amsterdam. Dit Voorlichtings
centrum heeft samen met het
Voorlichtingsbureau voor de
Voeding een gratis brochure sa
mengesteld: 'Kanker... minder
risico door goede voeding'.
Verwijder verkoolde, zwartgeblakerde stukjes. archieffoto
