Op zoek naar vrede in Natal
7
Een Wereld van Vergelding
We leven op het ogenblik in een wereld waarin ie
dereen bezig lijkt te zijn met het vereffenen van oude
rekeningen. Op de Balkan, in de voormalige Sovjetu
nie, in het nieuwe Duitsland, in India, Afghanistan,
het Midden-Oosten en Latijns Amerika worden oude
tegenstellingen en grieven, die soms tientallen jaren
hebben gesluimerd, weer opgegraven en omgezet in
geweld. In Italië krijgt de politieke kaste de rekening
gepresenteerd voor bijna 50 jaar corruptie. In
Noord-Amerika en West-Europa zijn talloze volwas
senen op zoek naar de oorzaken van hun ongeluk-
kig-voelen, komen steeds vaker uit bij de wijze waar
op ze door hun opvoeders lichamelijk, emotioneel of
sexueel be- of mishandeld zijn en roepen hen ter ver
antwoording, soms zelfs voor de rechter. Voor die
zelfde rechter zijn ondertussen al ontelbare ex-part
ners bezig elkaar het leven zoveel mogelijk zuur te
maken wegens in het verleden aangedane kwets
uren.
De maatschappelijke
lucht is zwanger
van kreten om
zwaardere aanpak van crimine
len (hier en daar zelfs gelardeerd
met de roep om herinvoering
van de doodsstraf), intensievere
bestrijding van fraude, hardere
aanpak van zieke werknemers,
en ga zo maar door.
Het begint erop te lijken dat we
terecht zijn gekomen in een
soort collectieve (e) motie van
wantrouwen en dat we uit zijn
op twee dingen: aan de kaak stel
len en hard aanpakken. We zijn
aan het 'verharden'.
Een van de schrijnendste voor
beelden, maar in feite een uit
duizenden, vind ik wat er mo
menteel gebeurt tussen de ex-
partners Woody Allen en Mia
Farrow. Twee mensen die ieder
als persoon bepaald geen 'har
de', onverbiddelijke uitstraling
hadden. Twee mensen ook die
jarenlang op een lieve, stimule
rende en steunende wijze met el
kaar zijn omgegaan. Dan vindt er
een diepe emotionele kwetsing
van de een (Mia) door de ander
(Woody) plaats ze wordt als
partner ingeruild en opeens is
het oorlog. De meest grove en
schandelijke beschuldigingen
worden, voor oog en oor van de
wereld, aan elkaar gedaan. In de
meest letterlijke zin is de een uit
op de vernietiging van de ander
(als Mia door de rechter in het
gelijk was gesteld wat betreft
haar (gelogen) beschuldiging van
sexueel misbruik van een van de
kinderen door Woody, was hij in
de gevangenis beland en had hij
zijn carriere aan de wilgen kun
nen hangen).
Die wens tot vernietiging van de
ander wordt soms heel letterlijk
verwoord, zoals door een vrouw
die, eveneens door haar partner
in de steek gelaten, enige tijd ge
leden tegen mij zei:Als ik van
daag of morgen te horen zou
krijgen dat ie met zijn auto tegen
een boom is gereden, dan zou ik
echt niet treurig zijn, blij dat ik
voorgoed van hem af ben, dat ik
nooit meer iets met hem te ma
ken zou hebben." Dezelfde
vrouw vertelde me ook dat ze al
les wat hij tegenwoordig tegen
haar zegt of aan haar voorstelt,
wantrouwt: „Ik vraag me altijd
eerst af, zit daar weer iets achter,
probeert ie weer een of andere
streek met mij of de kinderen uit
te halen?"
Zij is ook voortdurend bezig, net
zoals hij trouwens, om hulptroe
pen te organiseren in de oorlog
met hem. In ieder geval heeft ze
haar ouders, broers en zus kun
nen mobiliseren, evenals een
aantal vrienden die ze vroeger
gezamenlijk hadden. Sommigen
daarvan spelen de rol van oor
logscorrespondent. Hij komt af
en toe ook nog over de vloer en
achteraf krijgt zij dan een uitvoe
rig verslag van wat hij heeft ge
zegd of gedaan.
Soms kan ze die informatie goed
gebruiken in de strijd met hem.
Op een keer vroeg ik haar een fo
to van hem mee te nemen. Toen
ze daar de volgende keer mee
kwam, stelde ik haar voor de foto
in haar hand te nemen, er een
tijdlang naar te kijken en er dan
tegen te zeggen: „Ik heb vreselijk
veel pijn aan je opgelopen, de
lidtekens ervan zullen blijven,
maar ik wil de motor van mijn le
ven niet laten lopen op de
brandstof van haat tegen jou: ik
vergeef je." Maar ze kon die
woorden zoals ze dat zelf zei,
niet door haar str... krijgen en dat
bleef weken zo. „Ik vergeef het
'm nooit, zoiets kun je niet verge
ven". was haar alternatief. Heel
geleidelijk aan lukte het me haar
duidelijk te maken dat haar oor
log tegen hem in feite een dump
plaats was geworden voor al het
onbehagen in haar leven, ook het
onbehagen dat weinig of niks
met hem van doen had. Door
haar blik voortdurend te richten
op die vijand en al haar huidige
ongelukkig-voelen daaraan op te
hangen en zich te omringen
met mensen die haar op dat
punt niet tegenspraken had ze
tegelijkertijd een manier om zich
niet te hoeven buigen over een in
feite veel pijnlijker vraag, name
lijk: „In hoeverre ben ik zelf ver
antwoordelijk voor het ontstaan
en vooral voor het voortbestaan
van mijn ongelukkig-zijn?" Net
als Mia Farrow vertelde ze regel
matig dingen over haar ex-part
ner, die gewoon niet waar waren
of op zijn minst overdreven.
Maar zoals Emest Becker in zijn
boek de Structuur van het Kwaad
zegt. mensen in dit soort situa
ties bekommeren zich er in het
geheel niet om dat hun ideeen
niet op waarheid berusten: „Ze
gebruiken ze als een verschan
sing om zich tegen hun leven te
beschutten, als een manier om
de realiteit te verjagen." Die rea
liteit is de rol die onze persoonlij
ke eigenaardigheden, tekortko
mingen en fouten spelen in de
tegenslagen die ons overkomen.
Abraham Maslow schrijft ergens
dat Freud's grootste ontdekking,
de ontdekking die ten grondslag
ligt aan de psychoanalyse (die
juist daarom ook niet zo erg ge
liefd is), 'is dat de grote oorzaak
van psychologisch en relationele
ellende de angst voor zelfkennis
is kennis van de eigen emo
ties, drijfveren, herinneringen,
capaciteiten en mogelijkheden,
van de eigen lotsbestemming'.
De vrouw in kwestie zei regel
matig (en soms haast dreigend)
tegen mij dat ze hoopte in onze
gesprekken geen dingen te horen
te krijgen waaruit zou blijken dat
het 'eigenlijk ook voor een be
langrijk deel mijn schuld was'.
Die dingen kreeg ze op den duur
toch te horen, dat wil zeggen, ze
werd zich bewust van de rol de
ze zelf had gespeeld en in hoe
verre die een bijdrage had gele
verd aan de afloop van de relatie.
In een periode dat ze zich daar
over slecht voelde en verwijten
maakte, vroeg ik haar. met een
foto van zichzelf in de hand.
zichzelf te vergeven voor de fou
ten die ze eventueel gemaakt
had. Toen ze dat, met een traan
en een lach, gedaan had en ik
haar vervolgens vroeg hetzelfde
te doen ten opzichte van haar ex,
bleek ze daar deze keer wel, en
min of meer oprecht, toe in staat.
Al met al lijkt het erop dat we zijn
beland in een cultuur waarin we
in eerste instantie zoveel moge
lijk anderen willen laten opdraai
en voor de gevolgen van on/e ei
gen eigenaardigheden en tekort
komingen, voor ons eigen onbe
hagen. We willen anderen aan
doen, namelijk onbehagen, wat
we onszelf ervaren. We willen
anderen 'down' spelen, omdat
we zelf 'down' zitten: 'Ik verdraag
niet dat hij zich goed voelt, als ik
me slecht voel.' We vertrouwen
anderen niet, omdat we weinig
'zelfvertrouwen hebben. We ver
geven anderen niet wat we ons
zelf niet vergeven. Maar een we
reld, een relatie waarin niet ver
geven wordt, raakt vergiftigd,
emotioneel vervuild. Vandaar de
ze hele simpele milieumaatregel:
zeg eenmaal in de maand als u
toch de afvalbak buiten zet
zachtjes in uzelf tegen iemand
waar het niet mee botert: „Ik ver
geef je."
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
e neemt haar jongste zoontje bij
J m de hand en slaapwandelt naar de
begraafplaats. De zes graven zijn
nog vers en afgedekt met doornige takken
om ze te beschermen tegen de rond scharre
lende geiten. De bloemstukken op de rood
bruine grafheuvels zitten nog in hun plastic
verpakking. Een pas geboren lam heeft zich
tussen de takken op een graf gevleid.
Vijftig meter verder hangen vrouwen in een
stille demonstratie dat het leven gewoon
door gaat, de was op. Het is doodstil in deze
adembenemend mooie vallei. Zelfs de vogels
zwijgen, alsof de natuur haar respect wil be
tuigen aan de in trance voortlopende vrouw.
Ze houdt stil bij de graven en verjaagt de gei
ten met een paar krachtige zwaaien van haar
armen. Haar hoofd zakt op haar borst. Ze
snikt, geluidloos. Haar zoontje zuigt smak
kend op een toverbal.
Op dinsdagochtend 2 maart, rond half negen,
verloor Beauty Mkezi (43) drie kinderen. Ze
waren op weg naar school, toen hun 'bakkie',
de kleine pick-up-truck, in een hinderlaag
reed. Drie mannen sprongen voor de auto en
openden van dichtbij met automatische ge
weren het vuur op de inzittenden. Zes kinde
ren kwamen om het leven, zeven raakten ge
wond en vier bleven als door een mirakel on
gedeerd. Beauty's vierde kind in de ongeluks
wagen, haar zoon Innocent (12), is één van
de vier die de tragedie kan navertellen. Dat
doet hij met een bijna mechanische monoto
nie. Zijn ogen staan twee weken na zijn won
derbaarlijke ontsnapping nog steeds dof.
Sinds het drama doet Beauty nauwelijks nog
een oog dicht en krijgt ze geen hap door haar
keel. Ze geeft beleefd, maar afwezig, ant
woord op de vragen. Natuurlijk, ze moet
voort, ze heeft nog vier kinderen. Ze speelt
met haar ring en zegt zacht: „Ik ben zo onge
lukkig."
Burgeroorlog
De zes kinderen uit Mboyi zijn de zoveelste
onschuldige slachtoffers van de burgeroorlog
in de Zuidafrikaanse provincie Natal. Het feit
dat hun vaders lid zijn van de Zulu-partij In-
katha hebben zij met de dood moeten beko
pen. De daders bleken leden van het ANC
Natal is een onwaarschijnlijk slagveld voor
een burgeroorlog, die de afgelopen jaren aan
duizenden mensen het leven heeft gekost en
tienduizenden van huis en haard heeft ver
dreven. Het landschap is lieflijk, bijna on
schuldig: groene, glooiende heuvels, waarte
gen witte rondavels zijn gedrapeerd. Zon en
regen zorgen in voorbeeldige samenwerking
voor een uitbundige, subtropische vegetatie.
Voor wie gelooft dat mens en natuur ooit in
harmonie kunnen leven, lijkt Natal de plaats
waar dit idee werkelijkheid kan worden.
Maar de talloze geblakerde ruïnes die het
landschap onteren, vertellen een ander ver
haal en maken duidelijk waarom Natal het
Somalia of Bosnië van Zuid-Afrika wordt ge
noemd.
Op weg naar Mobyi had Themba Mdulini, de
25-jarige organisator van Inkatha in het ge
bied rond Pietermaritzburg, de hoofdstad
van Natal, verteld dat de moord op de zes
kinderen „een schokeffect op de politieke lei
ders heeft gehad. Ze voelen zich allemaal be
roerd door wat er is gebeurd. Iedereen vindt
dat het vermoorden van onschuldige kinde
ren alle perken te buiten gaat. Er moet nu
een einde worden gemaakt aan het geweld.
De leiders moeten nu eindelijk rond de tafel
gaan zitten en onderhandelen. Ze moeten
ophouden met twee tongen te spreken. Het
ene moment prediken ze vrede, maar het an
dere slaan ze oorlogszuchtige taal uit. En ze
De moord, vorige maand, op
zes schoolkinderen in Mboyi in
de door een burgeroorlog geteis
terde provincie Natal, schokte
heel Zuid-Afrika. Plotseling
leek iedereen doordrongen van
het besef dat de grens was be
reikt. Maar het moorden is niet
gestopt. Afgelopen maandag
richtten gewapende zwarte
mannen opnieuw een bloedbad
aan, waarin tien mensen de
dood vonden. Er moet vrede
komen in Natal. Maar hoe be
zweer je de diepgewortelde
angst en haat?
Een verslag van een
adembenemend mooi slagveld.
Beauty Mkezi bij het graf van haar drie kinderen.
teerden van deze catastrofe waren de begra
fenisondernemers, die gemiddeld tienmaal
per dag de tocht naar het kerkhof maakten.
Zelfs de geestelijkheid was haar leven niet ze
ker, herinnert pastoor Benghu van de Evan
gelisch Lutherse Kerk zich. „Als je de uit
vaartdienst van een ANC-lid had geleid, werd
je door Inkatha automatisch als ANC-er be
schouwd."
Impumalanga was in zones verdeeld. Wie fa
milie wilde bezoeken die in een vijandige zo
ne woonde, riskeerde zijn leven. Nu is fami
liebezoek weer wat het altijd was, de ge
woonste zaak van de wereld.
Nog steeds herinneren ruïnes aan de ver
schrikkingen van de oorlog, maar aan de
rand van het township wordt de laatste hand
gelegd aan het nieuwe in lila, blauw en groen
geschilderde gemeenschapscentrum. Het ge
bouw is het bewijs van vertrouwen in de toe
komst.
Dit is in de eerste plaats te danken aan de in
spanningen van twee lokale leiders, de 42-ja-
rige zakenman Sipho Mlaba, van Inkatha, en
verzekeringsagent Meshak Radebe (47) van
het ANC. Zij gingen drie jaar geleden tot actie
over, omdat ze de slachtingen niet langer
konden aanzien. De vooruitzichten waren
somber. Een jaar eerder was het initiatief van
andere leiders op een Fiasco uitgelopen.
Het ijs gebroken
Radebe nam het voortouw; hij schreef Mlaba
een brief en stelde een ontmoeting voor op
neutraal terrein, het politiebureau. Mlaba:
„Ik had er helemaal geen fiducie in. Ik had
een broer en vijf andere familieleden verlo
ren, terwijl twee van mijn huizen waren plat
gebrand. Bovendien was het vorige initiatief
op niets uitgelopen. Ik wilde dus niet. Maar
mijn andere broer heeft me overtuigd. Hier
lag een een kans, zei hij."
Radebe: „Die eerste ontmoeting hebben we
nauwelijks over politiek gesproken. Het was
de bedoeling om elkaar beter te leren ken
nen. We hadden hier veel last van allerlei on
geregeld tuig, dat onder het mom van de be-
vrijdingsstrijd veel onheil aanrichtte. Sipho
vroeg wie verantwoordelijk voor hen was. Ik
moest toen wel toegeven dat wij dat waren."
Mlaba: „Toen was het ijs gebroken. Ik wist
dat ik te maken had met een eerlijk en ook
moedig man, met wie je zaken kon doen. Wij
waren dus bereid tot samenwerking. Het
kwam er nu op aan om onze aanhangers te
overtuigen."
Het initiatief van Radebe en Mlaba kwam op
het juiste moment van de juiste mannen. De
bevolking van Impumalanga was na vijf jaar
oorlog uitgeput en de vredestichters waren
geloofwaardig omdat ze schone handen had
den. Ze gingen bovendien met groot psycho
logisch inzicht te werk.
Radebe: „We vielen elkaar in het openbaar
nooit af. We gingen in één auto naar bijeen
komsten en gingen samen uit eten. We geven
alleen samen interviews. Als er ergens iets
aan de hand was, gingen we er samen op af.
En als één van onze aanhangers iets op zijn
kerfstok had, traden we tegen hem op. Wat
ook belangrijk was: we losten de problemen
zelf op. Zo kregen we het vertrouwen van de
mensen."
Impumalanga is nu een van de weinige vre
dige enclaves in Natal. Sinds Radebe en Mla
ba namens hun partijen de vrede tekenden,
zijn er volgens hen geen politieke moorden
meer gepleegd. Een voorbeeld voor de rest
van deze verscheurde provincie? Ja natuur
lijk, zeggen ze. Maar tegelijk leeft het besef,
dat een eiland in een zee van geweld altijd
wordt bedreigd. Mlaba: „Stel, dat Mashek en
ik er niet meer zijn. Wie garandeert ons dat
de vrede dan bewaard blijft?"
Impumalanga
Jarenlang was Impumalanga een
van de ernstigste brandhaarden
van de oorlog tussen ANC en In
katha. De voortdurende gevech
ten, waarbij soms honderden
strijders elkaar te lijf gingen,
dreigden het sociale en economi
sche leven van deze ooit redelijk
hechte gemeenschap volledig te
vernietigen. De enigen die profi-
Meshak Radebe en Sipho Mlaba:,, We vallen elkaar in het openbaar nooit af."
moeten hun aanhangers er van overtuigen
dat niemand iets te winnen heeft bij geweld.
Dan kan er een einde komen aan de oorlog".
Themba weet waarover hij praat. Hij is de af
gelopen maanden tweemaal op het nippertje
aan een aanslag ontsnapt.
Robbeneiland
Harry Gwala is de ANC-leider in de Midlands,
het gebied rond Pietermaritzburg. Hij is een
veteraan van Robbeneiland, waar het apart
heidsbewind zijn tegenstanders opsloot, en
een bewonderaar van Johan Cruyff en Josef
Stalin. Toen in augustus 1991 de staatsgreep
tegen de toenmalige Sovjet-leider Gorbatsjov
werd gepleegd, stuurde Gwala de conserva
tieve coupplegers een felicitatie-telegram. Hij
geniet een enorme populariteit onder de ra
dicale ANC-aanhang, een feit dat de ANC-lei-
ding in Johannesburg regelmatig hoofdpijn
bezorgt. Gwala heeft er nooit een geheim van
gemaakt dat hij zich maar één relatie met In-
katka kan voorstellen: die van aartsvijanden.
Drie weken geleden baarde hij groot opzien
door Inkatha de olijftak aan te bieden. Hij
stelde voor gezamenlijke manifestaties te
houden om de aanhangers van beide partijen
op te roepen de strijdbijl te begraven. Het
was zo'n spectaculaire verandering van
standpunt, dat menigeen zich afvroeg of
Gwala (73) nog wel bij zinnen was.
In zijn kantoor in Pietermaritburg legt hij uit
dat er geen sprake is van een drastische
koerswijziging. „Een oorlog is nooit perma
nent. Er komt altijd een tijd dat mensen
moeten stoppen met vechten. Dat tijdstip is
nu aangebroken." De moord op de zes
schoolkinderen heeft geen rol gespeeld bij
deze afweging, verklaart hij nadrukkelijk. „In
de week na de moord zijn in het zelfde ge
bied nog 14 mensen vermoord. De slachtin
gen gaan dus gewoon door. Wat mij van ge
dachten heeft doen veranderen
is de vlucht die ik vorige maand
met minister Kriel (politie, red.)
boven het gebied ropd Pieterma
ritzburg heb gemaakt. Ik had
nooit gedacht dat de verwoesting
zo groot was. Ik had natuurlijk
wel met mensen gesproken die
uit hun huizen verdreven zijn,
maar dit was zo schokkend."
Ruim een week na 'zwarte dins
dag' ging ANC-leider Nelson
Mandela op toernee door het ge
troffen gebied. Hij had de begra
fenis van de zes kinderen willen
bijwonen, maar moest daar van
af zien omdat Inkatha zijn veilig
heid niet kon garanderen. De cri
sis was een van die gelegenhe
den waarbij de ANC-leider toon
de meer te zijn dan een partijge
bonden politicus. Hij veroordeel
de de moord op de kinderen
zonder omhaal van woorden: „In
het ANC is geen plaats voor kin
dermoordenaars." Op elk podi
um dat hij beklom, hield hij een
hartstochtelijk pleidooi voor vre
de en ten slotte verklaarde hij
zich bereid Inkatha-leider Man-
gosuthu Buthelezi te ontmoeten.
