Onderzoek naar het déja-vu-gevoel
'Koude douche' blijkt geslacht
van paling te kunnen wijzigen
\Y
Reparatie ruimte-telescoop
zal een hele klus worden
Verdubbeling
dodental door
tropenziekten
Tapijt deugt niet
Mythe bedreigt tijger
1 Zé s
DONDERDAG 8 APRIL 1993
Hij kost ruim drie miljard gul
den en draait sedert enkele ja
ren in een baan om de aarde: de
Hubble Space Telescope'
(HST). Ongestoord door lucht
trillingen van de steeds smeri
ger wordende dampkring biedt
hij aardse astronomen onge
kende uitzichten op de verre
mysteries van de kosmos. Maar
de HST is niet zoals hij zou
moeten zijn.
Meteen nadat de eerste beelden
waren binnengekomen, bleek
dat de hoofdspiegel door een
stommiteit niet de vereiste pa-
raboolvorm had. Daarop wer
den plannen gesmeed voor een
optisch systeem dat die fouten
moet opheffen. Die 'bril' zal
naar verwachting eind dit jaar
door een speciale shuttle-vlucht
naar boven worden gebracht en
door getrainde astronauten in
de HST worden geschoven. Een
hele klus.
Maar zijn 'evenwichtsorganen'
laten het ook één voor één af
weten. Dé telescoop kan grieze
lig nauwkeurig op een zeker ob
ject worden gericht met een uit
gekiend standregelingssysteem,
waarbij een serie zware gyro
scopen en sterrensensoren de
hoofdrollen spelen.
Enkele gyroscopen zijn inmid
dels uitgevallen en hetzelfde lot
onderging onlangs een sensor.
Met deze sensoren worden be
paalde sterren als positiebakens
gebruikt, waardoor de HST zijn
kijkrichting 'herkent'. Hij heeft
er drie en twee daarvan zijn vol
doende voor de vereiste positie
bepaling. Het verlies van die
ene is dus niet rampzalig, maar
dan moet er niet nóg een uitval
len.
Daarom studeert men nu voor
alle zekerheid op de mogelijk
heid om de HST mefdesnoods
één sensor te besturen. Inmid
dels wordt ook koortsachtig na
gegaan of er nog tijd is om de
reparatieploeg aan het eind van
dit jaar ook een paar nieuwe
gyroscopen en sensoren mee te
geven.
Robot voert hersenoperatie uit
THE INDEPENDENT
Een klein Brits bedrijf bouwt aan wat de eerste robot ter wereld kan
worden die hersenoperaties uitvoert. Patrick Finlay, directeur van
het bedrijf, benadrukt dat de robot de chirurgen niet zal vervangen,
maar ze assisteert, zoals een automatische piloot. Het bedrijf is ge
specialiseerd in robots in de gezondheidszorg, en heeft onlangs de
eerste robot-laparoscoop gepresenteerd een buisvormig instru
ment, dat aan een camera kan worden bevestigd om de chirurgen
in het lichaam van de patiënt te kunnen laten 'kijken'. De Laparo-
bot moet tussen de 40.000 en 68.000 gulden gaan kosten, afhanke
lijk van hoe hij wordt gebruikt. Chirurgen verwachten er binnen
een paar weken in een Londens privé-ziekenhuis mee te kunnen
werken. Dat betreft dan in eerste instantie galblaasoperaties, blin-
de-darmoperaties en het operatief zetten van botbreuken.
Het is de bedoeling dat de hersenrobot biopsies gaat uitvoeren op
hersentumoren en vreemd weefsel verwijdert. De robot zou tot op
minder dan een millimeter nauwkeurig zijn. Daarmee zouden de
len van de hersenen geopereerd kunnen worden, waar chirurgen
met de bestaande technieken niet bij in de buurt durven komen.
De chirurg voedt de robot mei een versie van een gewoon hersen
onderzoek. De robot heeft zijn eigen 'intelligente' software en zal
een voorstel doen voor de beste route naar de tumor, waarbij het
minst schade wordt gedaan aan het omliggende, gezonde weefsel.
De chirurg zal zich met de boor op de robot richten om het gat te
maken, en het hersenweefsel verwijderen.
Ongevoelig voor insektesteek
WASHINGTON AFP/RTR/UP1
Het dodental veroorzaakt door de vijf be
langrijkste tropische ziektes dreigt rond het
jaar 2010 te verdubbelen van twee naar vier
miljoen als er volgens de Wereldgezond
heidsorganisatie niet direct maatregelen
worden genomen.
Een half miljard mensen in meer dan hon
derd landen lijdt aan een tropische ziekte,
en meer dan de helft van de wereldbevol
king woont in gebieden met besmettingsge
vaar. De verspreiding wordt v ooral veroor
zaakt door de bevolkingsgroei, de weer
stand van de malaria-mug, de migratie van
de bevolking, economische en milieu-ver
anderingen.
Om verspreiding tegen te gaan is een ver
dubbeling van de huidige begroting van 65
miljoen gulden nodig.
De vijf tropische ziektes die zich in rap tem
po verspreiden zijn:
malaria, verspreid door een vrouwtjes-
mug, veroorzaakt zo'n twee miljoen doden
per jaar.
schistosomiasis, de 'slakkenkoorts'. heeft
200 miljoen mensen besmet in Azië. Afrika
en Latijns-Amerika. Het veroorzaakt onder
meer gezwollen interne organen en ver
zwakking, met name bij kinderen.
lymphatische filardiasis. verspreid door
muggen, heeft 32 miljoen mensen besmet,
vooral in India.
leishmaniasis veroorzaakt huidzweren
en andere letsels en wordt verspreid door
bloedzuigende zandvliegen in het Midden-
Oosten en het Middellandse-Zeegebied.
Jaarlijks 80.000 doden.
Afrikaanse slaapziekte, verspreid door de
tsetse-vlieg, veroorzaakt hersenletsel.
25.000 doden per jaar.
Voor sommige mensen zijn wespen en bijen levensgevaarlijk.
foto archief
ANP
Elke zomer overlijden nog mensen door een heftige allergische re
actie op een bije- of wespesteek. Een nieuwe therapie heeft zeer
gunstige resultaten. Maar volgens de Nederlandse Vereniging voor
Allergologie (NVA) zijn veel patiënten daarvan niet op de hoogte,
zodat ze onnodige risico's lopen.
Mensen die zeer heftig reageren op een steek van een bij of wesp
kunnen in een anafylactische shock (met ademnood en diepe be
wusteloosheid) terecht komen. In extreme gevallen is dat dodelijk.
Voor patiënten met algemene reacties bij wie overgevoeligheid
voor gif van bijen of wespen is vastgesteld, is hyposensibilisatie vol
gens de NVA de beste behandeling. Bij deze therapie wordt de stof
die de allergie uitlokt, het gif van de bij of wesp dus, in steeds stij
gende doses onder de huid ingespoten. Daardoor wordt de patiënt
er ongevoelig voor.
Wetenschappers hebben een methode ontwikkeld om gestandaar
diseerde extracten van insektegiffen te maken. Hyposensibilisatie is
daardoor volgens de NVA een veilige en doeltreffende therapie ge
worden.
Virussen in strijd tegen kanker
Dat virussen bijdragen aan de
vorming van kwaadaardige ge
zwellen bij de mens, is al langer
bekend. Gebleken is ook dat er
virussen zijn die juist bescher
ming bieden tegen kanker.
De Belgische professor Jean
Rommelaere, leider van de af
deling tumorvirologie van het
Duitse Kankeronderzoekcen
trum DKFZ in Heidelberg, zegt
erin geslaagd te zijn aan te to
nen dat zogenoemde parvovi-
russen de groei van kwaadaar
dige gezwellen bij muizen af
remmen. De proeven wezen uit,
dat de virussen de kankercellen
aangrepen, maar de gezonde
cellen ongemoeid lieten.
Het onderzoek is er nu op ge
richt parvovirussen mogelijk te
gebruiken bij de behandeling
van kanker bij de mens. Eerst
zal echter moeten worden vast
gesteld of deze micro-organis
men bij de mens geen andere
ziekten veroorzaken. Jean Rom
melaere kent één parvovirus, de
B-19, die bij de mens wel een
infectie kan veroorzaken. Maar
die is van onschuldige aard.
De virussen, zo geeft Rom
melaere als mogelijke verklaring
voor hun kankerbestrijdende
werking, verstoren de tumor-
groei door de produktie of acti
viteit van antikankerstoffen,
zoals interferonen, interleuki-
nen en tumor necrosis factoren,
in het lichaam van mens of dier
te stimuleren. De natuurlijke
bescherming van een infectie
met het parvovirus tegen kan
ker heeft de onderzoeker met
zijn muizenproeven duidelijk
kunnen aantonen. De groei van
tumoren werd afgeremd en in
enkele gevallen, zoals bij borst
kanker, was zelfs sprake van een
volledige teruggang van het ge
zwel.
Studies hebben uitgewezen dat
bepaalde vormen van kanker,
zoals aan de baarmoederhals,
minder voorkomen bij mensen
die met het parvovirus waren
besmet dan bij niet-geïnfecteer-
de personen. „Het lijkt dus dat
een infectie met het parvovirus
ook bij mensen invloed heeft op
kanker", aldus de viroloog.
groter. Volgens Komen zijn dat teke
nen dat de paling zich voorbereidt op
de terugtocht naar zijn geboorte
grond: de Sargassozee bij Bermuda.
De ogen bij voorbeeld worden groter,
omdat de paling via de diepzee trekt.
De kwekerij versnelt niet alleen het
groeiproces, maar ook de geslachts
rijpheid van de aal. Mannetjesaal is in
binnenwater geslachtsrijp na 6.7 jaar.
Dan besluit de paling terug te trekken.
In de kwekerij wordt ook dat proces
versneld en duurt het maar twee jaar.
„Vrouwtjesaal trekt pas naar zee als
ze twaalf jaar is. Daarom groeien ze in
de kwekerij ook veel langer door. Ze
kunnen wel vier ons wegen. Meer
vrouwtjes betekent meer gewicht aan
vis. Bovendien kunnen vrouwtjes be
ter worden gerookt. Ze zijn nu een
maal vetter.
Reden voor de vakgroep om te on
derzoeken wanneer paling zijn ge
slacht bepaalt en of dat is te beïnvloe
den. „Je hebt een aantal factoren die
van invloed kunnen zijn. Dat is het
zoutgehalte van het water, de voed
selsituatie. de hoeveelheid paling en
de temperatuur. De temperatuur is
het meest voor de hand liggend. Ook
bij schildpadden en krokodillen zijn
dit soort proeven gedaan. Als de eie
ren een bepaalde periode op 30 gra
den werden bewaard, dan werden het
allemaal vrouwtjes. Bij 20 graden wer
den het allemaal mannetjes. Dat pro
beren we nu ook bij de aal uit te zoe
ken."
Het onderzoek wordt samen ge
daan met de Rijksuniversiteit in
Utrecht en de universiteit van Leu
ven. De EG steunt het onderzoek met
subsidie.
Tijdens het onderzoek krijgt de pa
ling verscheidene 'wisselbaden'. Er
zijn groepen paling die eerst op 25
graden worden 'gezet'. Daarna krijgen
ze een half jaar een 'koude douche'
van 18 graden en vervolgens wordt de
temperatuur weer opgevoerd tot 25
graden. Met die variaties in tempera
tuur proberen de onderzoekers te
ontdekken of een kouschok invloed
heeft op de geslachtsbepaling.
„Is zo'n periode ontdekt, dan gaan
we die nader onderzoeken. Totdat je
exact weet, wanneer de geslachtsbe
paling begint".
In Oorlog en Vrede van Tolstoj heeft
de 16-jarige Natasha tijdens een de
pressieve bui een déja-vu-ervaring.
Ook Charles Dickens beschrijft hoe
zijn held David Copperfïeld er één
krijgt. De déja-vu-ervaring, het gevoel
dat je iets herkent of eerder denkt te
hebben meegemaakt, komt talloze
malen voor in de wereldliteratuur,
ar slechts sporadisch in weten
schappelijke publikaties.
Door de meeste wetenschappers is
de ervaring met enige minachting ter
zijde geschoven. Zo niet door psychi
ater Herman Sno. Hij promoveerde
vorige week aan de Universiteit van
Amsterdam op 'De déja-vu-ervaring'.
Sno schat dat 50 a 60 procent van
le mensen wel eens een ervaring
heeft met déja-vu. Het zou worden
veroorzaakt door kortsluiting in de
hersenen, door concentratieproble-
men, ervaringen uit een vorig leven,
prikkels die van het rationele naar het
emotionele deel van de hersenen
worden gezonden.
„Iedereen bedenkt zijn eigen ver
klaring om iets abstracts hanteerbaar
te maken", zegt de promovendus.
Sno heeft de déja-vu-ervaring onder
zocht als psychologisch fenomeen.
Eén ding staat voor hem vast: er is
niet één alom toepasbare verklaring
voor het verschijnsel. Sno houdt het
zelf op een waamemings- of geheu
genstoornis. Of allebei.
Welk type mens het vaakst déja-vu-
ervaringen heeft? Sno: „Dan zou ik
moeten speculeren. Er wordt wel ge
zegd dat het vaker voorkomt bij
dwangmatige mensen, die bang zijn
om fouten te maken, of personen met
een hysterisch karakter, die hele
vluchtige indrukken opdoen. Schi
zofrene patiënten zouden het vaker
Tijgers zijn symbool voor kracht en
snelheid maar, met name in Azië, ook
voor gezondheid. Een oude mythe wil
dat tijgerbotten geneeskrachtige wer
king hebben. En zoals de neushoorn
dreigt uit te sterven omdat zijn hoorn
mannelijke seksuele potentie zou
versterken, zo wordt de tijger be
dreigd door de jacht op zijn prachtige
vacht en zijn beenderen.
Over zijn lot is onlangs met grote
zorg gesproken op de eerste interna
tionale tijgerconferentie in New Del
hi, waar de 300 deelnemers besloten
tot het oprichten van een 'Global Ti
ger Forum' van landen waar nog tij
gers voorkomen. Dat zijn er al niet zo
veel meer. Het leefgebied van de tijger
strekte zich ooit uit van de Kaspische
Zee tot aan de Japanse Zee. Nu komt
de tijger nog slechts voor in Zuid- en
Zuidoost-Azië.
Er zijn er nog maar zo'n 6000.
Daarvan zouden er 4300 rondlopen in
de 19 Indiase natuurparken, 1500 in
Thailand en Maleisië, 400 op Sumatra
i 300 in Nepal. De Zuidchinese en
Siberische tijgers zijn al in de jaren
dertig en veertig massaal afgeslacht.
Deze schatting zou bovendien nog
eens geflatteerd kunnen zijn. Zo
lopen er volgens het Indiase ministe-
voor milieu en bosbeleid aan de
Indiaas-Nepalese grens geen 104 tij
gers rond (een cijfer dat op de confe-
tie werd gehanteerd), maar hoog
stens twintig.
Het twintig jaar geleden door India
gelanceerde, unieke en ambitieuze
'Tijger Beschermingsprogramma'
heeft sterk geleden onder 'politieke en
bureaucratische tegenwerking'. Er
kwam niets van terecht.
De mythe die de tijger bedreigt
stamt uit een Chinees medisch hand
boek uit 1597. Daarin worden alle ge
neesmiddelen opgesomd, die van tij
gerbotten kunnen worden gemaakt.
De beenderen van de voorpoten die
nen als grondstof voor middelen te
gen reumatiek, brandwonden, tyfus
en zelfs malaria. Een aftreksel van tij
gerbotten zou nachtmerries voorko
men.
'Oude kennis' is nog steeds in trek,
ook al is zij duidelijk achterhaald en
wordt het vooruitgangsgeloof ferm
beleden. Geen zinnig mens laat zich
op 16de- eeuwse wijze opereren of
zelfs maar een kies trekken. Maar fa
beltjes over oude geneesmiddelen
doen het nog altijd goed. En dat bete
kent handel.
Een zak tijgerbeenderen doet daar
om 20.000 dollar. Met een kilo tijger-
botten kan 25 liter 'tijgerwijn' worden
gemaakt, die reumatische pijnen zou
stillen: in de geïndustrialiseerde we
reld gaat een halve liter daarvan dan
ook'voor vier dollar van de hand. In
1991 exporteerden Chinese farmaceu
tische bedrijven meer dan 15.000
doosjes tijgerbottabletten, 5.250 kilo
tijgervellen en 31.000 flessen tijger
hebben, of patiënten die aan een be
paalde vorm van epilepsie lijden.
Maar dat wil natuurlijk niet zeggen
dat iedereen die déja-vu-ervaringen
heeft, ziek is. In het algemeen kun je
wel zeggen dat het verschijnsel voor
komt bij bepaalde ziektebeelden zoals
epilepsie of schizofrenie."
Sno moest zijn onderzoek verrich
ten zonder subsidie. „Men gaat er van
uit dat wetenschappelijk onderzoek
praktisch nut voor de maatschappij
moet hebben. En tja, dat is moeilijk
hard te maken met zo'n mystiek on
derwerp. Hoewel ik ervan overtuigd
ben dat kennis over de déja-vu-erva
ring een voordeel is bij het onderzoek
naar geheugenverlies of de meervou
dige persoonlijkheid. Het kan iets
zeggen over de emst van een depres
sie, een voorbode zijn van een epilep
tische aanval of bij een schizofreen
iets zeggen over de herhaling van
psychotische perioden.
Sno legde voor zijn proefschrift een
vragenlijst voor aan 213 mensen en
beschrijft twee patiënten met déja-
vu-verschijnselen. De eerste is een 49-
jarige man die een zware hersen
schudding opliep bij een auto-onge
val. De tweede een 19-jarige schi
zofrene patiënte bij wie de déja-vu-
verschijnselen een pathologisch ka
rakter hebben gekregen.
Sno: „Normaal gesproken weet je
bij een dergelijk verschijnsel dat het
niet echt is. Bij haar is dat besef weg
gevallen. Ze denkt dat ze de reïncar
natie is van een beroemde filmster."
„Ook al is het interessant om déjè
vu te betrekken bij het onderzoek
naar bepaalde ziekten, dat wil zeker
niet zeggen dat mensen met die erva
ringen ziek of gek zijn." Lachend:
„Niet dat het iets zegt, maar ik heb
het zelf ook één of twee keer per
jaar."
De Siberische tijger: in de jaren dertig en veertig massaal afgeslacht.
wijn. Zo bleek op de conferentie.
Daarom mag men het de Indiase
regering ook niet te zeer kwalijk ne
men, dat het Tijger Beschermings
programma' niet heeft gewerkt. Te
gen commercieel uitgebuite mythes is
nauwelijks kruid gewassen Boven
dien is het ongerepte leefgebied van
de tijger de laatste twintig jaar met ze
ker 1175 vierkante kilometer afgeno
men. De bevolking groeide met 300
miljoen mensen, de veestapel met
100 miljoen stuks en de vraag naar
brand- en timmerhout nam navenant
toe.
Blijft de vraag, of de tijger nog van
de ondergang te redden is of dat de
mythe het wint en de tijger ook in fei
te een mythologisch dier wordt.
We moeten weer terug naar een geweven ta
pijt waarvoor je geen rugmateriaal nodig hebt
of een mooi karpet op een millieuvriendelijke
vloer. foto pr
Het kamerbrede tapijt deugt niet. Het mag
dan bijdragen tot ons comfort, maar de po
lyamide is slecht voor het milieu. Zo heeft
ir. José Potting, milieuhygiëniste bij de
Utrechtse vakgroep Natuurwetenschap en
Samenleving, na een tweejarig onderzoek in
het Utrechts Universiteitsblad geconsta
teerd.
Van de 65 miljoen vierkante meter kleed die
de Nederlander jaarlijks koopt, is tweederde
tapijt. Veertig procent daarvan heeft een
pool van het milieu-onvriendelijke polyami
de. Linoleum komt uit het onderzoek als het
minst milieu-onvriendelijk naar voren. Dat
wil volgens de onderzoekster niet zeggen
dat het ideaal is als vloerbedekJting. De lak-
laag die voorkomt dat het bij het leggen
wordt beschadigd, is niet bepaald gezond.
Het is volgens Potting net zo onnodig wol
len tapijten van een laag rubber te voorzien.
„Polypropyleen kan. Of gewoon jute. Mis
schien is wel de meest ideale oplossing om
het tapijt te weven. Dan hoef je helemaal
niet te plakken, heb je amper rugmateriaal
nodig".
Jonge resten van
mammoet gevonden
GRONINGEN HENK HELLE AAA
Op het Siberische eiland Wrangel hebben
Russische onderzoekers overblijfselen ge
vonden van een wolharige dwergmam
moet, die niet ouder kan zijn dan zo'n 4000
jaar. Dat meldt het Engelse vakblad Nature.
Deskundigen spreken van een zeer opmer
kelijke vondst. Tot nu toe werd aangeno
men dat de mammoet al 6000 jaar eerder,
tijdens het Laat-Pleistoceen, van de aardbo
detll v.as \irdwenen. De VOddH Op Wrangel
bestaat uit 24 kiezen.
Waarschijnlijk was dit dier 'slechts' een
kleine 2 meter hoog en woog hel rond de
2000 kilo. De 'gewone' mammoet bereikte
een hoogte van meer dan 3 meter en een
gewicht van 6000 kilo. Deze laatste stierf
zo'n 10.000 jaar geleden uit. naar wordt
aangenomen door veranderingen in kli
maat en vegetatie.
In die periode zou het eiland Wrangel zich
van de noordoostelijke kust van Siberië
hebben afgescheiden en bleven de leefom
standigheden voor de mammoet daar nog
duizenden jaren beter dan op het vaste
land. Overigens neemt men wel aan. dat de
ontwikkeling van een dwergvorm op het ei
land een aanpassing was aan de ook daar
langzaam verslechterende leefomstandig
heden.
Temperatuur bepaalt bij paling het
geslacht. Daar gaat de landbouwuni
versiteit van Wageningen tenminste
van uit. Met koudeschokken wordt er
geprobeerd het geslacht van paling te
beïnvloeden. Niet zonder reden.
Vrouwtjespaling groeit namelijk snel
ler, wordt dikker en vetter en is daar
door uitstekend geschikt voor de ro
kerij. Van de 600 ton aal die jaarlijks
in Nederlandse kwekerijen wordt ge
produceerd, bestaat 90 procent uit
mannetjes...
Al in 1928 speurde visserij-onder
zoeker J. Tesch naar de gedragingen
van paling in Waddenzee, Zuiderzee
en Haringvliet. Hij ontdekte dat er
een overmaat aan mannetjes was. Dat
is nog steeds zo, concludeert Hans
Komen, medewerker van de vakgroep
visteelt en visserij van de Wageningse
universiteit. Wanneer de paling zijn
(of haar) geslacht bepaalt hoopt de
vakgroep binnen een jaar of drie te
ontsluieren.
Een van de mysteries is, dat paling
in de eerste levensfase vrouwelijke ge
slachtskenmerken heeft. Komen kent
onderzoeken, waaruit blijkt dat aal na
een jaar voor 80 procent uit vrouwtjes
bestaat. Na twee jaar is dat 40 procent
en na drie jaar is nog maar 10 procent
van het vrouwelijke geslacht.
De tien Nederlandse viskwekerijen
Verreweg de meeste in ons land gekweekte palingen zijn mannetjes.
kopen glasaaltjes, die worden gevan
gen in de estuaria bij o.a. de Franse ri
vier de Garonne. In twee jaar tijds
groeit een kilo glasaal uit tot 250 kilo
paling, geschikt voor de rokerij. De
kwekerijen houden de paling in bas
sins met een watertemperatuur van
25 graden.
Complicerende factor is, dat het ge
slacht van de aal invloed heeft op het
gewicht. In twee jaar tijds groeit een
mannetje tot 120 gram en een vrouw
tje tot 200 gram. Hoe ook wordt ge
probeerd het mannetje vetter te mest
en, dat lukt niet. Bij 120 gram blijft de
aal op zijn gewicht staan en dat kan
zelfs iets teruglopen. Hij krijgt een zil
verkleurige buik en de ogen worden
