Bowie in de jaren
des onderscheids
F_
Naar een antisociale
samenleving
ZATERDAG 27 MAART 1993
D
N K W I J
U 2
criminele 'gelegenheden' biedi).
In precies hetzelfde milieu zullen
sommige mensen zich vaker cri
mineel gedragen dan anderen,
en omgekeerd zal dezelfde per
soon vaker in de ene dan in de
andere situatie crimineel gedrag
vertonen."
Hoe extremer de antisociale
persoonlijkheidstructuurop
(jong)volwassen leeftijd, hoe gro
ter het scala aan situaties (inclu
sief gevangenissen, kampemen
ten en de werkplek) waarin de
persoon in kwestie crimineel ge
drag vertoont en hoe groter het
assortiment aan criminele gedra
gingen dat hij of zij ten toon
spreidt. Bepaalde 'buiten' maat
regelen zoals werk werken vooral
bij diegenen waarbij het antiso
ciale persoonlijkheidsprofiel niet
al te extreem is. Maar om er voor
te zorgen dat dit. voor een deel
erfelijk bepaald, persoonlijk-
heidsprofiel niet extreem wordt,
moeten we er vroeg bij zijn. Bar
rington legt uit hoe dat bijvoor
beeld zou kunnen. De kans op
mislukken op de middelbare
school is bij 'antisociale' tieners
betrekkelijk groot: ze spijbelen
vaak, trekken zich weinig van al
lerlei (school)regelsaan, raken
vaak in conflicten met leerkrach
ten en andere volwassenen, den
ken weinig of niet na over de lan
gere termijn gevolgen van hun
gedrag. Als ze inderdaad misluk
ken op school, versterkt dat op
zijn beurt weer de neiging tot an
tisociaal gedrag.
Een belangrijke ingreep is dus
voorkomen dat zulke tieners op
school falen. Uit verschillende
onderzoeken blijkt dal je daar
het beste al heel vroeg mee kunt
beginnen. Spoor de 'antisociale'
kinderen al op 3-, 4-jarige leeftijd
op (op het kinderdagverblijf of
eerste groepen basisschool bij
voorbeeld). laat ze dan al deelne
men aan een specifiek program
ma om hun intellectuele ontwik
keling te stimuleren, hun impul
siviteit in te dammen (leer ze
'nadenk'vaardigheden),hun
school'houding' te bevorderen
en betrek hun ouders via weke
lijkse kontakten bij wat er ge
beurt. Hou dat ongeveer twee
jaar vol. Wat je dan zult zien is
dat deze kinderen: a) het op de
middelbare school beter doen; b)
een minder antisociaal persoon
lijkheidsprofiel als (jong) volwas
sene hebben: c) zich (veel) min
der aan dclinkwent gedrag ver
grijpen.
Het voorbeeld is een goede il
lustratie van een 'wijsheid' in de
psychologie die zich met de
vroegtijdige preventie van (ont-
wikkelings)problemen bezig
houdt: 'Hoe langer je wacht, hoe
geringer je macht. Hoe eerder je
begint, hoe meer je wint.'
Tegen dit licht gehouden is
één conclusie glashelder: een sa
menleving die pas maatregelen
gaat nemen als 'antisociale' kin
deren delinkwente jongeren zijn
geworden, komt zonder manke-
r die diagnose in aan
merking.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
De samenleving in onze jaren ne
gentig grenst aan de chaos. Het
beeld van de wereld zoals dat
via de televisie, de kranten of de reclame op
ons afkomt, bestaat uit allemaal kleine frag
mentjes. Het is alsof niemand meer de grote
lijnen kan trekken. Ikzelf overigens wel het
minst."
Stevigé taal op een bleke voorjaarsmorgen in
Londen. David Bowie lacht verontschuldi
gend zijn tanden bloot. In een kleine achteraf
gelegen studioruimte komt hij uit zijn fau
teuil omhoog, draait licht pedant rond in een
elegante combinatie en schuift de potmeters
nog maar eens open.
You've been around heet het stuk. Het is zijn
stem, die zingend vertelt hoe Bowie probeert
door de ogen van zijn kersverse Somalische
vrouw naar de Amerikaanse samenleving te
kijken. Het Italiaanse kledingmerk United
Colours of Benetton heeft de zwarte Ameri
kaanse filmregisseur Spike Lee ingehuurd om
in de vorm van een reclameboodschap mel
ding te doen van de rellen in Los Angeles.
Bowie schuift de muziek weg, maakt een on
beholpen wegwerpgebaar. „Ik oordeel niet.
Het is alleen maar mijn indruk van Amerika.
Ik zou graag gegrepen worden door het en
thousiasme dat Clinton en zijn nieuwe rege
ring hebben losgeslagen. Hij is oprecht van
plan grote veranderingen in het land te be
werkstelligen, maar het begrotingstekort is
van zo'n onvoorstelbare omvang! Dat zal
heel veel van zijn aandacht opslokken. Ik
vrees dat daardoor niet veel zal worden ge
daan aan de leefomstandigheden in de grote
steden. Ik durf te stellen dat een nieuwe revo
lutie want de L.A.-rellen waren een regel
rechte gevangenisopstand in dat geval on
vermijdelijk zal zijn. Mensen slopen hun
maatschappij als ze zich in het nauw gedre
ven voelen."
Bowie weet waarover hij praat. Hij onder
vond de rellen in L.A. vorig jaar aan den lijve,
zat samen met zijn vrouw althans vijf dagen
opgesloten in z'n appartement, terwijl buiten
tientallen de dood vonden en honderden ge
bouwen in de as werden gelegd. „Je sliep met
je jeans op de rand van je bed", zegt hij.
„Klaar om te vluchten als je zelf aan de beurt
was en de eerste Molotov-cocktails naar bin
nen zouden komen. Als je iets van die om
vang meemaakt, dan word je met sprakeloos
heid geslagen."
Hij leerde kijken door de ogen van zijn ne
groïde vrouw, het lot van de zwarten obser
veren, zegr David. „De laatste tien jaar is de
situatie slechter geworden dan ooit tevoren.
Miljoenen leven onder de armoedegrens, ter
wijl ze in hun buurt de ene na de andere
drankwinkel of wapenhandel als paddestoe
len uit de grond zien springen. In elke blanke
woonbuurt zou dat verboden worden, maar
in een puur zwart getto heb je het recht op
de maximale kans om een ander af te ma
ken."
Bruiloftsklokken
Vorig jaar luidden de bruiloftsklokken voor
David Bowie. Zijn eega luistert naar de naam
Iman en was voordat Naomi Campbell de
covers van internationale modebladen sierde
het bekendste zwarte fotomodel in de mo
dewereld, waar ze opschudding veroorzaakte
door haar borsten fors te laten vergroten.
Iman zette er de trend mee waarin modellen
niet langer naam- en gezichtsloos en onder
ling uitwisselbaar waren, doch uitgroeiden
tot de droomvrouwen van de jaren negentig.
De Cindy Crawfords en de Linda Evangelis
ta's steken Julia Roberts, Madonna en Sté-
phanie van Monaco naar de kroon.
Op Black Tie White Noise hoor je nog twee
framenten van de vijf composities die Bowie
voor de huwelijksceremonie schreef. Pathe
tisch gewauwel over hoezeer hij nu zal veran
deren. Tongue in cheek beweert David grijn
zend, terwijl hij vertelt dat The Wedding Song
aanvankelijk The Wedding Cake heette om
dat het zo'n suikerzoet geval was. „Ik heb er
wat namaak-Arabische invloeden in verwerkt
om Imans ouders het gevoel te geven dat ze
welkom zijn, maar ja... ik ben afkomstig uit
het milieu van de Church of England. Dus
hun voornaamste zorg -is (lacht hardop) dat
ik hun dochter niet verknoei."
Iman behoort tot een aristocratische familie.
Haar vader was Somalisch ambassadeur in
Cairo en verblijft uit lijfsbehoud in Dar-es-
Salaam (Tanzania) omdat hij ten tijde van
het regime van de Somalische dictator Said
Barre politiek gevangene was. Toen de Ame
rikanen tijdens de laatste weken van George
Bush' ambtsperiode begonnen aan hun
Restoration Hope-actie in haar vaderland,
kwam Iman een paar keer uitgebreid aan het
woord via CNN en de BBC. Minder bekend is
dat juist zij de drijvende kracht was achter
een maandenlange perscampagne in de VS
om aandacht te vragen voor de hongersnood
in Somalia.
„Iman heeft een ongelofelijke drijfveer om te
overleven. Het heeft haar door de westerse
modewereld heen geholpen. Zij stond niet te
Jcijken van Los Angeles. Zij kan je uitleggen
waarom het de zwarten in Amerika geen
moer meer kan schelen of ze geïntegreerd ra
ken in de maatschappij. Liberals, de progres
sieve blanken in de VS, proberen veel te veel
zwarten duidelijk te maken hoe je in de
rnaatschappij kunt slagen. Zwarten willen
hun eigen machtspositie opbouwen, hun
eigen economische zekerheid."
Onwetendheid
Het is pure ironie dat een land dat thuis zo'n
grote moeite heeft om de rassenverhoudin
gen te normaliseren nou juist in Somalia or
de op zaken heeft geprobeerd te stellen. Bo
wie: „Alles kun je terugvoeren op onwetend
heid. Als je met Iman praat, wordt je duide
lijk hoe uitzichtsloos het is om in Somalia alle
bendeleiders om de tafel te krijgen. Ik wil niet
als deskundige over dat probleem praten,
maar wat ik van mijn schoonfamilie hoor, is
dat een impotent idee. Het gekke is dat ieder
een goedbedoelde adviezen voor de Soma-
liërs in petto heeft, maar niemand de
stamoudsten vraagt wat zij willen. Zodra de
VS er hun troepen weghalen keert de oude,
gewelddadige terreursituatie terug."
„In augustus 1992 draaide Iman een docu
mentaire in haar vaderland en zette ze de
perscampagne op niet om een einde aan
de oorlog te verkrijgen, maar om het volk te
redden van de hongersnood. Voor die tijd be
stond het land niet als item op de Ameri
kaanse televisie."
„Ik kende die situatie natuurlijk goed: de me
dia gebruiken en toch je eigen integriteit
trachten te bewaren. We waren net als Clin
ton op campagne en maakten gebruik van
dezelfde talkshows om de boodschap over te
krijgen. Het kon niet uitblijven dat we Bill en
Hillary tegen het lijf liepen. Clinton bleek toe
gankelijk, nam kennis van haar standpunt en
steunde haar waar hij kon. Toen de Demo
craten begonnen te luisteren, besloot Bush te
handelen. Maar of dat echte betrokkenheid
was, of dat hij de geschiedenis wilde ingaan
als een president die tot zijn laatste snik ac-
tiefwas...?"
Iman is geen model meer, Bowie is niet lan
ger ikoon of idool meer. „Ik was een wereld
ster, maar dat begrip staat bloot aan gierende
inflatie", zegt hij schouderophalend. „De
aanpassing verliep voor haar misschien wel
makkelijker. Niemand die haar kent, ver
wacht dat ze van wie dan ook onzin accep-
deelnemen. Het zijn clichés, maar dat zijn ze
niet zonder reden."
De jaren negentig zijn de jaren des onder
scheids. Bowie praat met liefde over Jack
Bruce, de componist van het psychedelische
I Feel Free („Drugs liggen ver achter me.
maar ik geloof nog steeds dat je kunt 'vlie
gen"'), met afstand over de pulp die zijn ex-
vrouw Angela („Het beste wat ik kan zeggen
is dat het me spijt dat ze de moeder is van
mijn zoon") over hem uitstort en met mijme
ring over vroeger.
Op Black Tie White Noise rekent hij ook af
met een spiegelbeeld dat hem al die jaren
heeft dwars gezeten. In Jump They Say be
schrijft Bowie het leven en het lot van zijn
stiefbroer, Terrence Guy Jones (eigenlijk
Burns). Jump they say gaat over een relatie
die ik nooit had. Ik betreur dat en mis mijn
stiefbroer nu verschrikkelijk. Hij pleegde zelf
moord halverwege de jaren tachtig. Hij dook
nu en dan in mijn songs op eerst in All The
Madmen op The Man who sold the World, la
ter in TheBewley Bros, op Hunk}'Dory."
„Hij (zucht) was een verdrukte intellectueel,
die leed onder het milieu van de werkende
klasse waarin we opgroeiden in Londen. Mijn
moeder kon geen betere school voor hem be
talen en bij hem vatte het idee post dat hij
nooit wat van zichzelf zou kunnen maken.
Daarnaast was hij acuut schizofreen, maar
toen ik opgroeide gaf hij richting aan mijn
honger naar kennis. Hij was de enige die zei.
er is niets zo belangrijk als een goed boek.
Dat verbreedt je horizon: je hoeft er niet eens
het huis voor uit. Hij liet me Jack Kerouac le
zen. Daar heb ik die enorme fascinatie voor
Amerika aan te danken. En mijn liefde voor
jazz."
„We dreven uit, Guy en ik. Hij kwam in
dienst bij de luchtmacht en bleef als een wolk
boven mijn leven hangen, zeker nadat hij la
ter werd opgenomen in een psychiatrisch
ziekenhuis. Ik werd wereldster en het spijt
me waanzinnig dat ik er niet in slaagde op
mijn beurt een link met hem te leggen. Hij is
een soort doppelgcinger-figuur in mijn leven
geworden. De gedachte aan wat ik verzuimd
had, zat me dwars. Pas heel kort geleden ben
ik mijn schuldgevoelens wat kwijt geraakt.
Jump They Say bestaat uit een verzameling
indrukken die ik van Guy had. Al zeggen
sommige regels meer over mij dan over hem,
maar dat is het dilemma dat ik oproep zodra
ik over hem schrijf. Ik heb kennelijk altijd ge
wild dat Guy deel van mij zou uitmaken."
Ouders die hun kinderen regelmatig pesten en
afbekken, blijken als jongeren vaak al te zijn op
gevallen door het pesten en afbekken van leef
tijdsgenoten. Volwassenen die af en toe op hun
partner meppen, blijken ook als tieners met hun
handen al vaak huis te hebben gehouden. Hoe
lastiger iemand als kind is, hoe groter de kans
dat hij of zij als jong-volwassene een alcohol- of
drugverslaafde wordt. Kortom, veel van wat we
als volwassenen onszelf en anderen aandoen,
lijkt zich al vroeg aan te kondigen. Dit onomsto
telijke feit blijkt voor veel mensen, vooral voor
zogenaamde 'sociaal bevlogen'criminologen,
maar moeilijk te pruimen. De reden laat zich
raden.
Zonder weereen ander imago aan te nemen is
David Bowie zichzelf aan het begin van het
vierde decennium van zijn carrière. Hij heeft
voor zichzelf ruimte gecreëerd, een lei schoon
gewreven door publiekelijk te verklaren nooit
meer zijn oude repertoire te zingen. Voor het
eerst in zes jaar ligt er volgende week een
nieuw solo-album in de winkel, Black Tie
White Noise. Een plaat die voor Bowie zal doen
wat So heeft bewerkstelligd voor Peter Gabriel
en New York voorLou Reed: een nieuwe fase
inluiden in de ontwikkeling van een inmiddels
oudere, maar in geen enkel opzicht versleten
artiest.
teert. Als je een knappe vrouw over wereld
politiek hoort praten, slaat het vooroordeel
dat ze ook dom zou zijn, snel om. Iman had
net zo makkelijk diplomate kunnen zijn.'
Maar een popzanger die de wereld kent
(grijnst) ach, en door zijn vrouw! Hahaha.
Nee, zonder gekheid: ik heb vele mooie èn
intelligente vrouwen ontmoet, maar ik raakte
nooit op hen verliefd. Je zult op de plaat hier
en daar de bewijzen tegenkomen."
Bowie: „Het kost me de grootste moeite om
iedereen uit te leggen dat ik altijd geprobeerd
heb om oud met nieuw te verbinden, de al
lermodernste apparatuur met organische
muziek, evenwicht tussen machines en men
sen. Dat is terug te voeren op de opvatting
die ik in de jaren zeventig heb ontwikkeld. Ik
voel me altijd buitengewoon oncomfortabel
als mijn muziek teveel hi-tech klinkt, dan
verkies ik mijn menselijke onredelijkheid.
Muziek moet menselijk blijven."
„Ik heb mijn vreugde in de muziek terug. Ik
wil niet te cliché klinken door te roepen dat
dat komt doordat ik niets meer met mijn ou
de songcatalogus te maken heb, maar ik heb
nu wel het gevoel dat ik niks met de business
te schaften heb. Alsof je weer weet waarom je
in het vak zit. De lol die je hebt als je in de
studio krankzinnige botsingen tussen gelui
den en sounds (geproduceerd geluid, red.)
veroorzaakt. Ik verraste mezelf."
Black Tie White Noise doet in zijn gelaagde
produktiemethode denken aan het recente
werk van Peter Gabriel: oosterse invloeden
worden gecombineerd met westerse pop,
jazzsoli met Roxy Music-achtige bombast,
Afrikaanse ritmes met reggae, funk met
gospel. Bowie maakt een klakkend geluid
met de tong: „D'r zit zeker een geestelijke,
spirituele klank aan. Oeps. wat zeg ik nou
weer? Ik bedoel dat niet luchtig. Ik be
doel: er doet zich op een gegeven
ment een situatie voor dat je moet
cepteren dat je niet de volledige
trole over je omgeving, je leven, je
laties of je werk hebt. Een
dat je geneigd bent te accepteren
dat er een orde der dingen bestaat,
zelfs als je je in een wereld van
chaos lijkt te bevinden."
„Of misschien moet ik zeggen dat
chaos ligt ingebed in de ordening
der dingen, Daardoor ben je bereid
te accepteren dat er een God be
staat daar komt 't, denk ik, op
neer. Het is een opluchting dat je
God kunt bevestigen. iPTheb jarenlang
gedacht dat als ik controle kon uitoefe
nen, ik vrijheid zou hebben. Dat is
abosluut niet waan je ketent jezelf juist
vast. Als je écht voelt dat je alles om je heen
controleert, heb je jezelf gevangen gezet."
„Als je begrijpt dat God, of het universum, of
welke naam je eraan wilt geven, alles onder
controle heeft, dan pas krijg je de ruimte om
dingen te doen. Opeens begrijp je dan wat de
Grieken bedoeld hebben met de muze. Het is
heel goed te beseffen dat niet alles wal je vei -
zint uit jezelf voortkomt. Je bent een door
geefluik, je mag aan het creatieve proces
In werkelijkheid klopt van beide
beschuldigingen geen hout. We
hebben onze eigen persoonlijk
heid of psyche niet uitgevonden
en niet geschapen. We zijn er
door erfelijkheid en milieu een
voudig mee opgescheept. We
kunnen er daarom ook niet naar
hartelust veranderingen in aan
brengen. Sterker nog. er is ver
moedelijk niks zo moeilijk te ver
anderen als onze persoonlijk
heidsstructuur. Het is vele malen
gemakkelijker om je uiterlijk of je
huis te verbouwen, van werk te
veranderen, of een maatschap
pelijke revolutie op touw te zet
ten dan om je persoonlijkheid
om te gooien. Dat is waarschijn
lijk ook de reden dat we met zijn
allen op een haast manische ma
nier voortdurend allerlei dingen
'buiten' aan het regelen zijn, en
het moeilijkere en veel frusteren-
der 'binnenwerk' proberen te
ontlopen. Uit het debat over
Lubbers' kampementen wordt
dat bijvoorbeeld heel duidelijk. Ik
zal de laatste zijn om te ontken
nen dat een strenge, duidelijke
en rechtvaardige aanpak van cri
minele jongeren (bij voorkeur
niet in kampe-wai-dan-ook ove
rigens), gecombineerd met het
verhogen van hun maatschappe
lijke kansen door ze werk te bie
den, een effekt kan hebben.
Maar zoals de psycholoog Wage
naar drie jaar geleden al in een
artikel 'Is Criminaliteit te Gene
zen?' schreef, valt op grond van
het beschikbare wetenschappe
lijke onderzoek niet te venvach
ten dat het effect van zulke'bui-
ten'maatregelen groot zal zijn:
een vermindering van herhaling
van criminele aktiviteiten met
zo'n 10 procent
De befaamde Britse onderzoeker
David Barrington schrijft in een
artikel getiteld The Challenge of
Teenage Antisocial Beha t Jour' (de
uitdaging van antisociaal gedrag
bij tieners) dat volgende maand
verschijnt: „1 lel is plausibel om
te stellen dat crimineel en antiso
ciaal gedrag het gevolg is van de
wisselwerking tussen een indivi
du (met een bepaalde mate van
antisociale persoonlijkheids
structuur) en de omgeving (die
RU a rampzalige misvattin-
gen in lopende 'hete
debatten, zoals die over crimine
le jongeren en over de rol van
psychische faktoren bij ziekten
als kanker (het 'oren-maffia' de
bat), is het idee dat het toebede
len van een rol aan persoonlijk
heid of psyche gelijk staat aan
het uitdelen van schuld. Ik kom
zeer regelmatig artsen, patiënten,
en gewone mensen tegen, die ge
loven dat als iets 'psychisch' is
dat zoveel wil zeggen als: er is
eigenijk niks aan de hand, het is
aanstellerij, het is gewoon je
eigen schuld dat je aan bepaalde
klachten lijdt. Die beschuldiging
zou volkomen juist zijn als we al
lemaal onze eigen psyche in el
kaar hadden geknutseld en het
design naar hartelust zouden
kunnen veranderen als het niet
bevalt.
Ik kom de laatste tijd ook regel
matig criminologen en zelfs hoge
politieambtenaren tegen die be
weren dat praten over de rol van
persoonlijkheid bij het ontstaan
van crimineel gedrag 'onmaat
schappelijk' is. Het zou erop neer
komen dat je criminele jongeren
zelf de schuld geeft van het feit
dat ze zo geworden zijn. Die be
schuldiging zou volkomen juist
zijn als die jongeren hun eigen
persoonlijkheid in elkaar hadden
gezet en met enige moeite best
een andereconstructie hadden
kunnen verzinnen.
