'Schrijf nooit iets
als je het laten kunt'
Cultuur Kunst
Voyeurisme en leedvermaak t0en moeder stierf kon ik eindelijk roken'
Brave 'Magie' Johnson
'Dat uit een vlaamschen kop zóó iets komt'
Historicus De Jong
is zeer openhartig
DONDERDAG 18 MAART 1993
10 T/M 2 0 A/AART 199 3
'Het li\7en e$chre\'en
k, ik, ik. De boekenpagina barst vandaag nog één keer
van de ego's. Beroemde en minder beroemde mensen
gunnen de lezer een forse blik op de eigen zieleroerselen.
Vanuit een oprecht verlangen, uit ijdelheid en exhibitio
nisme. En omdat het ego-document het thema van de
boekenweek is. Dagboeken, brieven en (auto)biografieën
komen uitgebreid aan bod. Schrijvers schrijven over
zichzelf. Andere beroemdheden hebben iemand inge
huurd of kregen ongevraagd een biograaf op de nek. En
er is geput uit de nalatenschap van andersmans brieven
en dagboeken. De week van het 'ik' duurt tot zondag.
RECENSIE PAULINE BLOM
Earvin 'Magie' Johnson. Mijn leven Co
auteur. William Novak. Pnjs 34,50.
Biografieën doen het goed in de
Verenigde Staten. Hoe hoger op
de ladder, hoe harder gevallen,
hoe beter het levensverhaal ver
koopt. Geen sport- of staatsman
zo klein of hij heeft in een boek
neergepend hoe zijn leven pre
cies in elkaar stak. Om te ontko
men aan de vergetelheid, zijn
status te bevestigen of om er
simpelweg veel geld mee te ver
dienen.
Earvin 'Magie' Johnson had
andere redenen om zijn leven te
boekstaven. De wereldberoem
de basketbal-miljonair is be
smet met het HIV-virus dat
AIDS veroorzaakt. Om alle ge
ruchten over zijn vermeende
homosexualiteit uit het preutse
Amerikaanse circuit te verban
nen, nam hij William Novak
(co-auteur van autobiografieën
van onder meer Nancy Reagan
en Oliver North) in de arm. Dat
resulteerde in het 300 pagina's
tellende Mijn leven.
Hierin Johnson houdt zich
aan de ongeschreven regels in
de Amerikaanse basketbal-prof-
lige, de NBA. Dus beschadigt de
34-jarige Magiër geen mens,
worden coaches en halve spe-
lersvricnden de hemel in gepre
zen en maakt hij en passant ex
cuses voor vermeende fouten.
Johnson schildert zichzelf voor-,
al in het eerste gedeelte van het
boek af als de ideale schoon
zoon, die altijd bezig was, nie
mand kwetste en in zijn buurt
als onvervalst leider door het le
de c
Van de mens achter de speler
kom je als lezer jammer genoeg
weinig te weten, terwijl kam
pioenschapswedstrijden tot in
de laatste seconde opnieuw
worden 'gespeeld'. De meest
aangrijpende fragmenten in het
boek beschrijven het moment
waarop 'Magie' te horen krijgt
dat hij seropositief is en de bas
ketballer zijn zwangere vrouw
op de hoogte moet brengen.
Maar de ontroering ebt snel
weg. Het verhaaltje is simpel
opgeschreven - met behulp van
een kleine woordenschat - en
leest daardoor lekker weg. Maar
er blijft maar weinig hangen.
Het zijn daarom vooral de de
tails die het boek aantrekkelijk
maken. Over het roepen van
'face' als een NBA-speler ie
mand anders dolt, waardoor er
gezichtsverlies wordt geleden.
Of over het intraveneuze infuus
waar 'Magie' aan ligt na een
wedstrijd. En o ja, voor sex
heeft de speler nog nooit be
taald. Die 'tol' kwam pas later.
Hans Warren over zijn Geheim Dagboek en gedichten:
CHEF ANNEMIEK RUYGROK. 071-161423. PLV -CHEF
Hans Warren: dichter, recensent en bezorger van poezië-
bloemlezingen. En hij is schrijver van het Geheim Dag
boek waarin hij onthullend en intiem over zijn weder
waardigheden vertelt. Inmiddels is alweer het tiende deel
verschenen dat de periode 1973-1975 beslaat. In het re
dactielokaal van uitgeverij Bert Bakker een gesprek met
een man die met zijn ego-document grote bekendheid
heeft verworven.
een vrouw die ongeneeslijk ziek
was en nog maar een maand of
zo had te leven. Haar laatste
wens was of ik een keer naar
haar toe wilde komen, en dat
heb ik gedaan. We hebben sa
men een fles champagne ge
dronken op de mooie dingen in
het leven en ik kan u zeggen: zij
was sterker dan ik. Dat je men
sen zo kunt raken met wat je
schrijft, dat grijpt mij aan. Daar
voor doe je het toch?."
Ondanks zijn openhartigheid
vertelt Warren niet alles. ,,Ik
heb, zonder dingen te verval
sen, wel eens kleine draadjes
doorgeknipt. Daarmee bedoel ik
dat ik mensen onherkenbaar
heb gemaakt door kleine details
weg te laten of toe te voegen.
Ook komt niet iedereen erin
voor. Het gebeurt vaak dat
mensen in het namenregister
kijken en zeggen: hé, in dat jaar
heb je mij toch ook leren.ken
nen, was ik niet de moeite
waard om in je dagboek voor te
komen?."
Koeken bakken
Aan een grote roman heeft War
ren zich nooit gewaagd. „Ik heb
er te weinig animo voor. Eén
van mijn vaste regels is: schrijf
in godsnaam nooit iets als je het
laten kunt. Er wordt veel te veel
geschreven. Kijk, als je iets niet
Warren heeft het niet zo op al
die aandacht voor zijn persoon.
„Ik ben in wezen iemand die,
helemaal afgesloten, achter zijn
bureau, in zijn kamer zit te wer
ken. Ik heb niet voor niets geen
telefoon. Ik wil onbereikbaar
zijn. Ik ben een schuw en verle
gen mens. Werkelijk. Ik heb
geen enkele géne om in mijn
Geheime Dagboek privézaken
in de openbaarheid te brengen,
maar in interviews en zo heb ik
daar moeite mee."
Het Geheim Dagboek leverde
Warren een grote schare be
wonderaars op. „Ik zou een se
cretaris moeten hebben om niet
voor een onheus mens te hoe
ven doorgaan, maar je kunt niet
alle fanmail beantwoorden. Er
zijn zoveel ontroerende dingen
bij. De reacties variëren van 'ri
dicuul tot 'dwingend', chante
rend bijna. Iemand schreef me
eens: 'Ik pleeg zelfmoord wan
neer u niet terugschrijft.' Kijk,
dan zeg ik bij mezelf: ga uw
gang, ik zal naar de rouwadver
tentie kijken."
„Ik kreeg ook een brief van
een man die bijna blind was.
Mijn dagboek was het laatste en
tevens het mooiste boek dat hij
nog had kunnen lezen. Maar de
aangrijpendste brief kwam van
moet van jezelf, i
het dan doen? Ik vind het in
sommige opzichten wel jammer
dat er bepaalde dingen in mijn
fantasie, in mijn scheppende
mogelijkheden, nu misschien
niet aan bod komen. Wellicht
komt dat nog eens."
Als dichter en bloemlezer is
Warren minder bekend. „Ik hou
van verstaanbare poëzie. Niet
dat ik een recept heb voor wat
dat dan precies moet zijn. Dich
ten is geen koeken bakken. Een
gedicht moet mij wel altijd ont
roeren. Helaas is het woord ont
roering de laatste jaren een
beetje besmet geraakt. Alsof een
ontroerend gedicht altijd een
tear-jerker moet zijn! Zo ligt het
dus niet."
„Als je vraagt naar mijn per
soonlijke voorkeur, dan moet ik
zeggen: ik ben nogal een bru
laap. Ik bedoel dat ik gauw jank.
Wanneer je kunst tegenkomt
die je werkelijk tot tranen toe
beweegt, dan vind ik dat een
zeer fijne ervaring. Die ervarin
gen behoren tot de heerlijkste
ogenblikken die er in het leven
zijn. Sommige gedichten kan ik
niet anders dan met een gebro
ken stem voorlezen. Maar ik
lees ze wél graag voor".
„En hoeveel muziek is er niet
waar je werkelijk bij zit te snot
teren? Dat heeft niets met senti
mentaliteit te maken. Bij Scar
latti bijvoorbeeld voel ik me
echt een nietige worm, doodge
woon omdat die man alles veel
mooier heeft verklankt dan ik
het ooit zal kunnen opschrijven.
Het is een bekentenis die ik on
gaarne doe, maar ik vind de
muziek sowieso een hogere
kunstvorm dan de literatuur".
Hans Warren: „Ik vind de muziek een hogere kunstvorm dan de literatuur."
iveurisme. hebzucht en leed- +J
Voyeurisme, hebzucht en leed
vermaak. Die drie begrippen
komen volgens Nelleke Noor-
dervliet om de hoek kijken bij
het lezen van andermens ego
documenten. De schrijfster van
onder meer Het oog van de en
gel weet er alles van. In op
dracht van de boekhandelketen
Libris stelde ze de boekenweek-
uitgave Ik kan het niet langer
verbergen samen. Daarin zijn
liefdesbrieven van Belle van
Zuylen, Bilderdijk, Kloos, Mul-
tatuli, Nijhoff en Blaman opge
nomen.
Noordervliet leidt hun ont
boezemingen in met een essay
over het verdwijnen van de taal
der liefde. Ik kan het niet langer
verbergen is geen hapklaar
brokje. Niet verwonderlijk want
de samenstelster is wat taal
Arbeiderspers. Prijs f49,90
„Twee engelen zitten op mijn
schouders: de engel van de lach
i de
i de t
En
Nelleke Noordervliet. foto pr
aangaat, een scherpslijper die
gruwt van hedendaagse uitspra
ken als 'ik hou best wel van je'.
Het boekje kost 7,95 gulden.
Voor informatie over Libris-ver-
koopadressen, telefoon 03495-
32365.
hun eeuwige twistgesprek: dat
is mijn leven." Mooie zinnen,
geschreven door Vasili Rozanov,
een vrij onbekende Rus, en
schitterend vertaald door de
Leidse slaviste Yolanda Bloe
men. De bloemlezing Roem is
een slang is net verschenen in
de reeks Prive-Domein.
Rozanov (1856-1919) leefde
in een bewogen tijd en zijn wer
ken getuigen daarvan. De titel
van het boek verwijst naar één
van zijn uitspraken: 'Roem is
een slang. Moge haar beet mij
nooit beroeren.' Die slang wist
Rozanov lang te ontwijken want
hij kreeg pas laat erkenning als
schrijver. Zijn huwelijk was een
fiasco en alleen bij een vriendin
(Varvara Roednjova) vond hij
begrip- Haar ernstige ziekte
wierp hem terug op de essentie
van het bestaan.
Zijn boeken variëren van ro
mantisch tot cynisch, van gelo
vig tot obsceen, van beangsti
gend visionair tot reactionair.
Een vat vol tegenstrijdigheden
dus, en daar lusten de Russen
wel pap van. De stijl van Roza
nov is verbrokkeld. Zeker zijn
laatste boeken lijken eerder een
verzameling aforismen en korte
Pas bij herlezing blij
ken ze echt bij elkaar te horen,
en het springerige karakter lijkt
een fraaie weerspiegeling van
zijn tijd (en de onze).
Tussen 1912 en 1918, na Var-
vara's ziekte, verschenen de
boeken Solitaria, Gevallen bla
deren en Apocalyps van onze
tijd. Daaruit maakte vertaalster
Bloemen een keuze voor Roem
is een slang en geeft daarmee
een goed beeld van Rozanovs
fragmentarische werk, zijn le
ven, zijn kennissen, de maat
schappij. Zijn stijl is zijn kracht.
Rozanov vertelt in een persoon
lijke taal, in zinnen die beklijven
in je geheugen.
Lezend vergeef je hem dan
zijn vreemde opmerkingen over
joden, zijn ouderwetse opvat
tingen, zijn tegenstrijdigheden,
zijn herhalingen. Dan struikel je
ineens over zijn opmerking:
„Toen mijn moeder stierf was
het enige dat ik me realiseerde,
dat ik nu openlijk een sigaret
kon roken. En ik stak er meteen
een op."
Vervolgens sta je versteld dat
Rozanov de Russische geschie
denis kon voorzien. Niet alleen
schrijft hij over een ijzeren gor
dijn. Sprekend over de nieuwe
sociale bewegingen zegt hij: „En
'het nieuwe bouwwerk', dat
ezelsachtige trekken vertoont,
zal in de derde, vierde generatie
instorten." Als er een typisch
Russisch schrijver bestaat, is Va
sili Rozanov er een. Soms een
irritante draaitol, altijd vol le-
'Magic' Johnson speelt in Mijn leven' elke wedstrijd nog eens na.
Over zijn besmetting met het HIV-virus zwijgt deze 'ideale schoon
zoon' echter in alle talen. foto afp
rofkfn ven ging.
Hoe en wanneer de womani
zer' het HIV-virus op heeft gelo
pen blijft een raadsel. Zijn ver
haal over de vele vrouwen met
wie hij het bed heeft gedeeld
wordt in één hoofdstuk gepropt
en op een voor hemzelf bijzon
der vriendelijke manier opge-
tikt. De vrouwen lagen voor het
oprapen, wachtten hem bij hor
den op in de hotels, en Johnson
'volgde slechts zijn instinct'.
Ook zijn vrouw Cookie komt
over dat onderwerp even aan
het woord, maar dat commen
taar gaat niet verder dan wat
Amerikaans gebabbel over lief-
Brievenbundel toont Elsschot als schrijver en 'family man
Bnnml gevoelens van Elsschot zijn ge-
baseerd.
De bundel brengt naast zijn
taalgevoel ook zijn mentaliteit
naar voren. Op zijn zestiende
schrijft Elsschot bij voorbeeld
een boze. chauvinistische
Vlaamse brief aan zijn zusters
over de naam Yvonne van het
kind van zijn oudste zus: 'Ik had
nooit gedacht dat er uit een
vlaamschen kop zóó iets kon
komen.' Aardig zo'n brief als je
weet hoe Vlaams en Waals in
vooral Een ontgoocheling een
rol spelen.
Over het schrijven zelf laat
Elsschot zich bij voorkeur uit te
genover literaire 'buitenstaan
ders'. Bij voorbeeld in een brief
aan Andries Kaas, psychiater,
aan wie Elsschot De Leeu
wentemmer opdroeg: 'Dat
schrijven vervangt het geloof
waaraan het mij totaal ont
breekt. Het leven zelf be
zorgt mij het onderwerp, maar
de kunst is het gieten in een
klassieke vorm van al de heftig
heid waarmede een artist be
mint, haat, veracht, medelijden
heeft, verontwaardigd is, zegent
en vervloekt.'
Boeiend is het om nu de
authentieke brieven te lezen
van de vele bekende historisch-
literaire feiten in het enerveren
de schrijversleven van Elsschot
dat twee wereldoorlogen over
lapt. Bij voorbeeld hoe Greshoff
Elsschot weer aan het schrijven
bracht, de 'verboden' passage in
Tsjip over de onbevlekte ont
vangenis, het onder invloed van
Greshoff geschreven gedicht
over Martinus van der Lubbe
die de Rijksdag in brand stak en
het meest gewraakte gedicht
over de ter dood gebrachte 'fou
te' Borms dat het eind beteken
de van zijn letterkundig werk.
RECENSIE» NICO KEUNING
Vie van de Reijt, 8rieven, Willem Elsschot,
Querido, gebonden 89,00.
Na zo'n vijftien jaar noeste ar
beid zijn ze er dan eindelijk in
een prachtig gebonden boek
met leeslint: Brieven van Els
schot (pseudoniem van Alfons
de Ridder). Bezorger Vic van de
Reijt heeft de correspondentie
verdeeld in vijf perioden, elk
vooraf gegaan door een bio-bi-
bliografisch overzicht. Woor
den, namen en feiten zijn in de
noten onder elke brief toege
licht. Alle correspondenten zijn
kort beschreven. Aldus heeft dit
brievenboek de vorm van een
biografie die er zijn mag!
Het boek bevat 979 brieven
van Elsschot (1882-1960). 296
tegenbrieven en 6 brieven tus
sen derden. Er zijn geen zaken
brieven opgenomen die Els
schot schreef als reclameman,
omdat de samensteller een
beeld wil geven van Elsschot als
homme de familie en als schrij
ver. Wel zijn er enkele 'lijm'-
brieven afgedrukt.
Elsschot als family man komt
naar voren in de uitgebreide
correspondentie met zijn oud
ste dochter Adèle over de 'ont
voering' van haar zoon Tsjip
van Polen naar België. Ook
schreef E(sschot rond deze af
faire enkele brieven aan zijn
vrouw Finne (Joséphine Scheur-
wegen) die dit kleinkind ergens
rond Parijs verborgen moest
houden. Deze brieven zijn voor
al praktisch van aard, maar la
ten goed zien hoezeer de verha
len Tsjip en De Leeuwentem
mer op de werkelijkheid en de
(groot)vaderlijke ervaringen en
De brieven laten zien dat Els
schot geen brievenschrijver was
als Multatuli of De Schoolmees
ter of, meer van deze tijd, Jan
Hanlo. Dat neemt niet weg dat
er met deze brievenuitgave een
groots Elsschotmonument is
opgericht. Ook al blijft het in de
schaduw van het Verzameld
Werk.
RECENSIE BART VAN OORTMERSSEN
Dr. L. de Jong, Herinneringen I. Uitg
SDU, prijs 34,90. Gebonden 49.90
Bijna tachtig jaar is historicus
Loe de Jong inmiddels en nog
steeds kan hij het schrijven
niet laten. In 1989 voltooide
hij deel veertien van zijn oor
logsgeschiedenis van Neder
land. In datzelfde jaar kreeg hij
een lichte hersenbloeding. Dat
doorkruiste de plannen om
nog vier werken te schrijven:
een samenvatting en een ver
taling van zijn levenswerk, zijn
mémoires en zijn persoonlijke
visie op de geschiedenis als
wetenschap.
Omdat hij tegenwoordig
moet zwoegen voor elk woord,
heeft de historicus zich be
perkt tot zijn eigen geschiede
nis: Herinneringen I. Het boek
handelt over De Jongs leven
tot het moment dat hij na de
bevrijding terugkeerde uit
Londen. Even nauwgezet als
hij de oorlog heeft beschreven,
doet de historicus verslag van
wat hij heeft meegemaakt, hoe
hij die gebeurtenissen heeft
ervaren en wat hem heeft be
wogen.
Wat Herinneringen waarde
vol maakt, zijn niet zozeer de
feiten zelf als de wijze waarop
ze zijn beschreven. Met een
verpletterende openheid legt
De Jong zijn gevoelsleven
bloot. Ook de minder plezieri
ge kanten van zijn persoonlijk
heid gaat hij niet uit de weg.
De Jong schetst zichzelf als
een begaafd, maar streberig en
gevoelsarm kind. De relatie tot
zijn ouders en zijn tweeling
broer Sally wordt bepaald niet
gekenmerkt door warmte. Zijn
interesse voor het andere ge
slacht Is vooral op seksuele
nieuwsgierigheid gebaseerd.
De schrijver registreert me-
dogenloos details. Zo be
schrijft De Jong de wijze waar
op hij op 14 mei 1940 met zijn
familie naar Engeland ont
snapte niet alleen vanuit eigen
waarneming. Hij vermeldt ook
de versie die hem vele jaren la
ter via een vage kennis ter ore
kwam. De Jong zou een door
een andere Joodse familie be
stelde taxi hebben opgeëist
met het argument dat hij als
redacteur van De Groene in
groter levensgevaar verkeerde.
De betreffende familie slaagde
er niet in op een andere ma
nier weg te komen. Pas twee
jaar later kon het aan de be
zetterontsnappen.
Dergelijke passages tekenen
de schrijver als een man die
onvoorwaardelijk en zonder
compromissen de waarheid
wil beschrijven. Even hard als
hij over anderen heeft geoor
deeld, oordeelt hij over zich
zelf. Dat bevestigt slechts de
waarde die aan zijn ge
schiedschrijving moet worden
toegekend. Het verklaart ook
zijn hardnekkigheid in de ge
ruchtmakende kwestie Aan-
tjes. Diens politieke val werd
ingeluid doorde rapportage
van De Jong. Het feit dat Aan-
tjes bewust onduidelijkheid
had laten bestaan over wat er
was gebeurd in de oorlogsja
ren, maakte hem in de ogen
van De Jong een leugenaar.
