'Radongas in huizen:
jaarlijks 1000 doden'
Zwitserse gletsjers smelten weg
'Evolutionaire' ziekten
Wetenschap
Spoeling met cytostatica
kan amputatie voorkomen
Inteelt niet altijd slecht
Wormen als
bestrijders
van slakken
WOENSDAG 17 MAART 1993
/-
'ié*
Wiegedood zou tegenwoordig meer voorkomen omdat baby's veel va
ker alleen en daardoor dieper, slapen dan vroeger, toen zij steeds bij
hun moeder sliepen. foto archief
verklaard kunnen worden uit
het feit dat vrouwen op steeds
latere leeftijd hun eerste kind
krijgen. Nog niet zo lang gele
den was het normaal dat vrou
wen zo'n drie tot vier jaar na de
eerste menstruatie bevielen van
een baby.
Na de eerste menstruatie groei
de het borstklierweefsel snel om
al na enkele jaren het eerste
kind voldoende melk te kunnen
geven. Na diens geboorte groeit
het klierweefsel van de borsten
aanzienlijk trager. „Dat scheelt
een factor twintig", aldus Eaton.
Als andere voorbeelden van
'evolutionare' ziekten worden
geelzucht bij pasgeborenen en
wiegedood gezien.
Lijden wij tegenwoordig aan
ziekten omdat onze huidige le
venswijze afwijkt van die waar
voor wij eeuwenlang waren
aangepast? Volgens deskundi
gen die zich verdiept hebben in
de 'evolutie van ziekten', moet
die vraag voor een aantal aan
doeningen bevestigend worden
beantwoord. Dat bleek, aldus
New Scientist, op de jaarlijkse
bijeenkomst in Boston, van de
Amerikaanse Vereniging tot Be
vordering van de Wetenschap.
Volgens zo'n deskundige, Boyd
Eaton, zou de toename van
borstkanker in de huidige geïn
dustrialiseerde wereld mede
anpsnelste in aantal groeit.
Het melanoom komt vooral
voor op armen en benen. Plaat
selijke uitzaaiingen zijn meestal
nog wel goed te verwijderen,
maar op een gegeven moment
is het gezv/el niet meer te ope
reren en is amputatie noodza
kelijk. Klaase onderzocht het al
ternatief voer amputatie: de re
gionale geïsoleerde perfusie. De
chirurg legt dan de hoofdvaten
van arm of been vrij. Het aan-
en afvoerend vat worden aange
sloten op een hart-longmachine
die de bloedstroom regelt. Qp
dat moment dient de chirurg de
cytostatica toe, die dan alleen
plaatselijk circuleert. Klaase on
derzocht patiënten die zo'n per
fusie met het middel Melphalan
kregen. De resultaten steken
gunstig af bij die van operatie
zonder perfusie.
Behandelingen van melanomen
(een vorm van huidkanker) in
arm of been met hoge doses
cytostatica vormt een goed al
ternatief voor amputatie. Wel
moet de bloedsomloop van het
te behandelen gebied worden
geïsoleerd, omdat de cytostatica
anders de organen beschadigt.
Dat stelt chirurg in opleiding J.
Klaase in zijn proefschrift waar
op hij 19 maart promoveert aan
de Universiteit van Amsterdam.
Klaase noemt het melanoom de
hardnekkigste en meest moei
lijk te behandelen vorm van
kanker. Alleen bij de eerste ver
schijnselen is het gezwel goed
operatief te verwijderen. Het af
gelopen jaar bezochten ruim
1400 nieuwe melanoom-patiën-
ten de huisarts. Het melanoom
is daarmee de tumor die het
the independent
Onderzoek naar kinderen in bevolkingen waar huwelijken tussen
volle neven en nichten gewoon zijn, heeft aangetoond dat inteelt in
bepaalde opzichten gunstig is. Hoewel de kindersterfte iets hoger
ligt, kan inteelt over een periode van meerdere generaties geneti
sche problemen helpen voorkomen.
„Inteelt is een manier om het genoom (het geheel van alle genen)
te zuiveren. Een bevolking die niet aan zo'n hoge graad van inteelt
doet, telt een hoger percentage schadelijke genen", aldus de bio
loog Alan Bittles van King's College in Londen.
Inteelt is op zich niet schadelijk, maar heeft tot gevolg dat schade
lijke genen in het genoom van de ouders eerder op de voorgrond
treden. In veel gevallen resulteert dit in een vroege dood van het
kind. Met name in het eerste levensjaar lijkt de sterfte 5 tot 6 pro
cent hoger te liggen dan bij het nageslacht van niet-bloedverwan-
ten. Daarnaast eindigt ongeveer 50 procent van de zwangerschap
pen bij inteelt in een miskraam. Dit alles leidt ertoe dat de schade
lijke genen worden uitgeselecteerd.
Aangeboren problemen, zoals bij doof en blind geboren kinderen,
komen vaker voor in het nageslacht van bloedverwanten. Maar uit
recent onderzoek blijkt dat deze percentages niet zo hoog liggen als
algemeen werd aangenomen.
Geen uitbreiding kernenergie VS
gpd
De Amerikaanse minister van
energie, Hazel O'Leary, heeft in
het blad van de atoomlobby
Nucleair Energy Info gezegd dat
het kernenergieprogramma van
de VS niet zal worden uitge
breid. „Op korte termijn willen
zowel de bevolking als de elek
triciteitsbedrijven geen nieuwe
kerncentrales."
Zij voegde er aan toe dat
kernenergie te duur is en dat ze
in de eerste plaats beleid gaat
voeren gericht op energiebespa
ring. De regering is van plan de
komende vijf jaar het onderzoek
naar nieuwe, veiliger kerncen
trales te stoppen en één van de
twee fabrieken voor de verrij
king van uranium te sluiten.
Opslag van kernafval ziet
O'Leary als een van de grootste
hindernissen voor een herleving
van kernenergie. In dit,verband
merkte ze op, dat niemand een
investering van miljarden dol
lars doet, als er geen opslagmo
gelijkheid is voor het kernafval.
Volgens geleerden die een nieu
we theorie hanteren over het
ontstaan van bolvormige groe
pen van 10.000 tot een miljoen
sterren is het heelal 15 miljard
jaar geleden ontstaan.
Alle vier tot dusverre meest
gangbare methoden om de ou
derdom van het heelal te bepa
len zijn gebaseerd op het meten
van de snelheid waarmee dit na I
de veronderstelde Oerknal uil-
dijt. Met deze berekeningen
kwam men op leeftijden vari
ërend van vijf tot 20 miljard
jaar.
De nieuwe theorie houdt reke
ning met al deze vier methoden,
maar voegt er iets aan toe. Na
melijk de veronderstelling dal
de bolvormige clusters sterren
de eerste objecten waren die na
de Oerknal ontstonden. Volgens
de onderzoekers schijnt de oud
ste van deze clusters 15 miljard
jaar oud te zijn.
Grant Mathews en David
Schramm van de Universiteit
van Chicago keken volgens een
verklaring van het Nationale La
boratorium Lawrence Livermo-
re in Califomië ook nog naar
een andere methode. Daarbij
schat men de leeftijd van 'witte
dwergen' (sterren die uitbran
den), door te meten hoe zwak
hun licht is geworden. De
'bleekste' die kan worden waar
genomen wijst tot dusverre op
een ouderdom van het heelal
van zeven tot 11 miljard jaar.
De laatste meetmethode voor
de ouderdom van het heelal
waarover beide geleerden zich
bogen meten van de radioac
tiviteit van elementen in meteo
rieten wijst volgens hen ook
in de richting van de door hen
veronderstelde leeftijd: rond 15
miljard jaar.
Radioactieve deeltjes kunnen longkanker veroorzaken
Sneeuwgrens sinds 1850 77 meter gestegen
Heelal is volgens
'verzameltheorie'
15 miljard jaar oud
Droevige vooruitzichten voor de
Alpen en de daarmee verbon
den toeristenindustrie. In de
omgeving van plaatsen als
Davos en Sankt Moritz komen
nu nog veel gletsjers voor, maar
dat zal veranderen. Ansicht
kaarten met besneeuwde ber
gen gelden in de toekomst al
leen nog in de winter: 's zomers
zijn de bergen kaal. Deze som
bere conclusie volgt uit een stu
die van de Zwitserse gletsjer-
deskundige dr. Max Maisch,
werkzaam aan het Geografisch
Instituut van de Universiteit Zü-
rich.
In zijn studie rekent Maisch uit,
dat over veertig jaar de meeste
gletsjers in de Alpen niet meer
bestaan. Door de verwachte op
warming van de aarde als ge
volg van het broeikaseffect
smelten de gletsjers weg. Rond
het jaar 2030 is nog maar twin
tig procent van de huidige glet
sjers overgebleven, in het mid
den van de volgende eeuw nog
maar vijf procent.
Maisch heeft tien jaar lang
gemeten en gerekend aan de
gletsjers in het kanton Grau-
bünden en de aangrenzende re
gio's van Oostenrijk en Italië.
Zijn uitgangspunt was het jaar
1850, het einde van de zogehe
ten 'kleine ijstijd'.
In totaal heeft Maisch maar
liefst 700 gletsjers bestudeerd.
Van elke gletsjer stelde hij de
geschiedenis vanaf 1850 samen.'
Hij bepaalde de toenmalige af
metingen en vergeleek die met
de situatie nu. Daarbij onder
zocht hij of er verband bestaat
met de gemiddelde tempera
tuurstijging op aarde sinds
1850.
nationaal aanvaarde aanna
me van opwarming van de aar
de met één tot twee graden tus
sen nu en het jaar 2030. Dit ver
oorzaakt een stijging van de
sneeuwgrens met honderd tot
driehonderd meter. Maisch re
kent uit dat vanaf 2005 dat is
over twaalf jaar de gletsjers in
versneld tempo wegsmelten, in
het jaar 2050 blijven nog vijf
procent van de huidige gletsjers
over, die tien procent van hun
huidige omvang houden.
Dat heeft grote gevolgen voor
de door Maisch bestudeerde ge
bieden en, naar hij zegt, ook
voor de rest van de Alpen. Be
neden 1200 meter zal nog maar
zelden sneeuw vallen. Winter
sport kan men daar wel verge
ten. Bovendien zal een tot nu
toe permanent bevroren deel
van de berghelling ontdooien.
Daardoor raken stenen los en
komen naar beneden. Het
maakt de berghellingen minder
stabiel.
Omdat de neerslag vaker in
de vorm van regen valt en de
hellingen kaler worden, geeft dit
vaker overstromingen. De bo
men op de berghellingen kun
nen de watervloed niet meer
aan, laten los, en zo komen
steeds meer rotsen bloot te lig
gen. De volgende keer stroomt
het water nog sneller naar het
dal. Geen prettig vooruitzicht
voor de toeristenindustrie, ten
zij de opwarming van de aarde
alsnog kan worden verhinderd.
(Max Maisch, Die Glctscher
Graubündens, twee delen, 80
Zwitserse Franc. Te bestellen
bij Geograflsches Institut der
Universitat Zürich, Wlntcrthu-
IMllr—II 190, 8057 Zürich,
Zwitserland.)
Er is een miniscuul wormpje
ontdekt dat naaktslakken doodt
en dat kan worden ingezet om
miljoenen guldens schade aan
landbouwgewassen te voorko
men. Het wormpje bereikt een
maximum lengte van 3 millime
ter en is door wetenschappers
van de Bristol universiteit gepa
tenteerd. Dr. David Glen en dr.
Michael Wilson zochten een
manier om naaktslakken, die
enorme schade aanrichten aan
wintertarwe, te bestrijden.
Zij verzamelden naaktslakken
en hielden ze in overbevolkte
omstandigheden, zodat moge
lijke infecties de beste kans
hadden om zich te vermeerde
ren. Al snel werden de slakken
dik en verschrompelden. In
plaats van de verwachte bacte
rie, virus of schimmel troffen de
wetenschappers tot hun verba
zing een miniscuul wormpje
aan: Phasmarhabditissp. van de
klasse nematoda, oftewel
draadwormen.
Uitgebreide tests toonden aan
dat grond, met de wonnen be
sproeid, een beduidend grotere
oogst oplevert. De wormen wor
den met miljarden tegelijk in
een vat vloeibaar voedsel ge
kweekt. Dan worden ze met klei
vermengd, zo kunnen ze maan
den lang in een koele ruimte
worden bewaard. De klei wordt
vervolgens in water opgelost,
waarna het mengsel over het
land wordt gesproeid.
Er bestaat geen gevaar dat de
draadwormen mensen zullen
infecteren, omdat het dier tem
peraturen van boven de 25 gra
den Celsius niet overleeft. Het
grote voordeel van de wormen
is dat ze alleen de slakken do
den, terwijl chemische bestrij
dingsmiddelen ook nuttige die
ren zoals regenwormen, kevers
en vogels doden.
Tarwe heeft meer kans om op te
komen als de akker is 'bespren
keld' met wormen die de naakt
slakken, die het zaaigoed opeten,
verdelgen. foto archief
Radongas is een belangrijke radioactieve stralingsbron.
Het edelgas dat zich vrij in de bodem beweegt, dringt via
kruipruimten en gaten en kieren in de vloer woningen,
kantoren en gebouwen binnen. Verder komt radongas
vrij uit bouwmaterialen als cement, baksteen en zand-
kalksteen en verschillende soorten gipsstoffen.
Dit concludeert natuurkundige Rob J. de Meijer, onder
meer buitengewoon hoogleraar in de radioactiviteit van
de woonomgeving en het leefmilieu aan de Technische
Universiteit in Eindhoven, na tien jaar onderzoek.
„Door het inademen van ra
dongas overlijden jaarlijks dui
zend mensen aan longkanker.
Als wij geen andere bouwme
thoden en -materialen vinden,
zal de radioactiviteit in wonin
gen en gebouwen verder toene
men en jaarlijks meer slachtof
fers eisen dan nu in het verkeer
omkomen", zegt De Meijer.
Radon ontstaat uit radium,
een vervalprodukt van uranium.
Het komt in kleine hoeveelhe
den in de aardkorst voor. Klei
gronden in het noorden en löss-
gronden in Limburg herbergen
een gemiddeld hoge radoncon-
centratie. Radon stijgt op uit de
bodem en valt in elementen uit
een. In deze omgezette vorm
kunnen de radioactieve deeltjes
zich vastzetten op het longweef
sel en longkanker veroorzaken.
Doden
Radon levert een bijdrage van
60 procent aan de stralingsbe
lasting in ons land. Het aandeel
in deze belasting door de ramp
in Tsjernobyl in 1986 bleek
^slechts één procent. „De ko
mende vijftig jaar zullen wereld
wijd twintig- tot dertigduizend
mensen door Tsjernobyl overlij
den. Radon daarentegen zal in
ons land in diezelfde periode
vijftigduizend slachtoffers ei-
De gevolgen van radon zijn
onder andere onderzocht bij
Amerikaanse uraniumdelvers.
Hun overlijdensrisico is in latere
bevolkingsonderzoeken in
Amerika en Zweden bevestigd.
„Op grond daarvan komt men
Grond in Zuid-Limburg en in het noorden van ons land bevat het meeste radongas.
Tegen de vlakte
Bij toepassing van de huidige
Richtlijn Schadelijke Stoffen van
VROM zou, om zomaar een
voorbeeld te noemen, een
nieuwbouwwijk als Camming-
haburen in Leeuwarden direct
tegen de vlakte moeten. De
richtlijn gaat uit van een maxi
maal risicocijfer van één dode
per jaar op een miljoen men
sen. Oftewel, niet meer dan 15
slachtoffers op de totale Neder
landse bevolking. Met 1000 do
den per jaar door radon wordt
die grens flink overschreden.
In het onderzoeksprogramma
van het KVI (Kernfysisch Ver
snellers Instituut) in Gronin
gen,) waaraan De Meijer is ver
bonden, wordt hard gewerkt
aan de 'stralingsarme' woning.
De Meijer verwacht dat deze
woning misschien rond 2010 in
gebruik kan zijn. „Waar wij naar
zoeken, zijn betere ventilatie-
mogelijkheden. Verder moeten
wij eerst weten hoe radon uit
materialen vrijkomt. Dan pas
kunnen wij zoeken naar die sa
menstelling van bouwmateria
len die het vrijkomen van radon
voorkomt. Als wij dat weten,
dan pas heeft het zin de bouw
voorschriften aan te scherpen".
het Zwitserse kanton Grison kleiner. Sinds het begin van deze eeuw is de
foto» ap
Elk jaar wordt de grootste gletsjer in
ijsmassa 1318 meter 'gekrompen'.
In het onderzochte gebied
was in 1850 het oppervlak van
de gletsjers 465 vierkante kilo
meter. Daar is nu nog 280 vier
kante kilometer van overgeble
ven: een afname derhalve met
veertig procent. Tien procent
van de gletsjers die in 1850 be
stonden, zijn nu al verdwenen.
Vooral kleintjes
Vooral de kleinere gletsjers be
neden de 2500 meter leggen het
loodje. Deze hebben een derde
deel van hun oppervlakte verlo
ren. Uitgedrukt in hoeveelheid
ijs: de onderzochte gletsjers be
vatten in 1850 nog 18 kubieke
kilometer ijs, waarvan nu 10 ku
bieke kilometer over is. Dit be
tekent een achteruitgang met
veertig procent. Deze achteruit
gang is eveneens te merken aan
de lengte. Gemiddeld zijn de
gletsjers sinds 1850 ongeveer
550 meter korter geworden, een
afname van de lengte van 45
procent.
Al met al zijn de gletsjers nu
kleiner dan ooit, aldus Maisch,
die een vergelijking maakte met
gegevens over de afgelopen
tienduizend jaar. In die tijd zijn
de gletsjers op geen enkel mo
ment korter geweest dan nu.
Bovendien was de periode van
1980 tot heden de warmste
sinds 1850, wat het smelten van
de gletsjers versnelde. Maisch
merkt bovendien op, dat de
sneeuwgrens sinds 1850 rond
77 meter is gestegen. Dat komt
overeen met een gemiddelde
temperatuurstijging op aarde
van een halve graad.
Zelden sneeuw
Met behulp van bovenstaande
gegevens maakt Maisch een
toekomstverkenning. Zijn uit
gangspunt daarbij is de inter-
Grond en bouwmaterialen geven radongas af.
foto united photos de boer
tot 1000 doden per jaar door ra
don," zegt De Meijer.
De radonconcentratie is af
hankelijk van de bodemstruc
tuur, de manier waarop het gas
zich in de bodem beweegt, de
grondwaterstand, luchtdrukver-
schillen en vocht en kou. Door
deze fysisch-geografische facto
ren kunnen in twee, naast el
kaar gelegen rijtjeshuizen in een
straat twee totaal verschillende
radonconcentraties worden ge
meten.
Nieuwe huizen
De vakgroep van De Meijer
heeft vastgesteld, dat de radon
concentraties in de huizen, die
na 1970 zijn gebouwd, gemid
deld 30 tot 40 procent hoger lig
gen dan in het oudere woning
bestand. Mogelijke oorzaken
voor deze stijging is het gebruik
van meer industriële reststoffen
in bouwmaterialen als cement.
Plannen'van de bouwindustrie
om Noors graniet als grindver-
vanger te gebruiken, wijst De
Meijer van de hand. „Graniet is
rijk aan uranium. De hoeveel
heden radon die eruit vrijko
men, zijn aanzienlijk". Verder
wijst hij erop de woningisolatie
en de neiging om huizen pot
dicht af te sluiten. „Het vraag
stuk eist een integrale oplos
sing: het verlagen van de radon
concentratie, zonder dat het kli
maat in huis erop achteruit
gaat".
