Nieuwe kans voor Boheemse bossen
ijl
K
11 I
;uU u
'De vrouw is het sterke geslacht'
Erfelijkheidswetten
gaan niet altijd op
Chocola-eter zoekt een
excuus om te snoepen
Wetenschap
Mieren bewaken
Tococa-struiken
WOENSDAG 10 MAART 1993
In de kernen van al onze li
chaamscellen bevindt zich een
dubbel stel chromosomen,
waarvan de ene helft van de
moeder en de andere helft van
de vader afkomstig is. Deze
chromosomen, de dragers van
onze erfelijke eigenschappen,
bestaan op hun beurt weer uit
een groot aantal erfelijke eenhe
den of genen. Voor elke erfelijke
eigenschap krijgt een nakome
ling een of meerdere genen van
zowel de vader als de moeder.
Maar deze algemene regel
gaat niet altijd op. Dat bleek
voor het eerst bij experimenten
met muizen. Bij deze dieren is
het mogelijk om na het samen
smelten van de eicel met een
zaadcel, nog voor de beide cel
kernen tot één kern zijn ver
smolten, de moederlijke dan
wel vaderlijke chromosomen
weg te nemen en voor een an
der stel chromosomen in te rui
len.
Nam men nu het stel chro
mosomen van de vader weg en
voegde men in de plaats daar
van een extra stel moederlijke
chromosomen toe dan bleek
het met de ontwikkeling van het
embryo niet goed te gaan. Dat
zelfde bleek ook op te gaan
wanneer de chromosomen van
de moeder vervangen werden
door een extra stel van de vader.
Een belangrijke verschil was
evenwel dat in beide experi
menten de embryo-ontwikke
ling op een andere manier fout
ging.
Met andere woorden: het
maakte duidelijk wat uit of er
een dubbel stel chromosomen
van het moederdier of van de
vadermuis afkomstig was. Dit
verschijnsel wordt 'chromo
soom inprenting' genoemd.
Wat voor een stel chromoso
men geldt, gaat ook op voor een
enkel chromosoom of voor een
gen. En niet alleen-bij muizen,
maar ook bij de mens.
Een voorbeeld bij de mens
zijn bepaalde erfelijke afwijkin
gen die tot een geestelijke ach
terstand leiden. Van twee van
dergelijke erfelijk bepaalde syn
dromen weet men dat de afwij
king berust op het missen van
een stukje in een bepaald ge
bied op chromosoom 15.
Maar het wonderlijke is dat
het ontbreken van het deel van
de vader tot een ander syn
droom leidt dan wanneer dat
van de moeder ontbreekt. Wie
iets mist van de vader lijdt aan
het Prader-Willi syndroom, wie
daarentegen hetzelfde stukje
mist op het chromosoom van
de moeder heeft het Angelman
syndroom.
Een ander voorbeeld van
chromosoom inprenting betreft
de ziekte van Huntington, een
zeer ernstige (erfelijk dominan
te) aandoening van het zenuw
stelsel die zich meestal rond het
40ste levensjaar openbaart. De
ziekte is dodelijk. Opmerkelijk is
echter dat wie het Huntington-
gen van zijn vader erft, de aan
doening al veel eerder, in de
vroege kinderjaren, krijgt.
Ook in ons land staat chro
mosoom inprenting volop in de
wetenschappelijke belangstel
ling. Zo hebben Leidse artsen
enkele jaren geleden al aange
toond dat een bepaald type
goedaardig gezwel, het glomus,
dat vooral in de nek en de hals
voorkomt, op een patroon van
overerving berust dat alleen kan
worden verklaard door chromo
soom inprenting.
THE INDEPENENT
Mensen die naar chocola 'snak
ken' en beweren dat zij er ver*
slaafd aan zijn, houden volgens
wetenschappers van het Britse
Instituut voor Voedingsonder-
voor de gek. Ónd
verslaving proberen zij hun
snoeplust te rechtvaardigen.
Volgens de onderzoekers is
chocola het standaardvoorbeeld
van 'verslavend' voedsel. Het
staat bovenaan de lijst van
'moeilijk van af te blijven' voed
sel nog boven aardbeien en
biscuits en in 60 procent van
de gevallen richt de trek zich op
dit snoepgoed. De consumptie
is sinds de jaren zeventig met
de helft gestegen. Hoewel cho
cola ingrediënten bevat die het
bewustzijn activeren, heeft on
derzoek in het algemeen aange
toond dat het niet verslavend is.
Wel kan zoetigheid verlichtend
werken: een suikeroplossing
maakt baby's eerder rustig dan
water. Chocola lijkt de produk-
tie te stimuleren van stoffen die
ervoor zorgen dat men zich
prettig voelt. Het bevat substan
ties die sterk lijken op stoffen
die de hersenen afscheiden
wanneer iemand verliefd wordt.
In recente onderzoeken
wordt er echter op gezinspeeld
dat de hunkering naar chocola
overeenkomsten vertoont met
verslaving aan opiaten.
Chocolade-verslaving is volgens wetenschappers onzin maar wel geven
ze toe dat je je door het eten van zoetigheid een stuk prettiger kunt voe
len. foto united photos de boer.
Masker tegen stokkende ademhaling
Mensen die veel last hebben
van een stokkende ademhaling
tijdens hun slaap (apnoe) kun
nen eventueel worden geholpen
met een masker. Dit maskertje
dient via de neus zuurstof toe
en veroorzaakt een overdruk in
de mondholte zodat de lucht
door de mond wordt uitge
ademd. Het apparaat is te zien
op de vakbeurs Medica die van
16 tot 19 maart in Utrecht
wordt gehouden.
Van apnoe is sprake als ie
mand meer dan tien seconden
niet ademt. In de meeste geval
len blokkeert de tong de lucht
wegen. De afwijking komt voor
bij ongeveer één procent van de
bevolking en vooral bij mensen
die snurken en bij (dikke) man
nen boven de 65. Doordat de
slaap regelmatig wordt onder
broken - soms vele malen per
uur - kan het gebrek aan zuur
stof op den duur beschadiging
van weefsels veroorzaken. De
voelen en krijgt last
hoofdpijn en trillingen.
Resonantietherapie kan 'dodendriehoek' redden
Het Duitse wetenschapsbureau
IRT gebruikt de resonantiethe
rapie om de vitaliteit van de
bossen in Bohemen te verbete
ren. De operatie gebeurt in sa
menwerking met de land
bouwuniversiteit in Wagenin-
gen (LUW) en met het Tsje
chisch Botanische Instituut in
Praag. De stichting Milieube
wustzijn in Hilversum betaalt
het geheel.
TONNY MEUERMAN
Het IRT verraste eind vorig jaar de
wetenschap met enkele succesvolle
operaties. Dank zij de 'behandeling
op afstand' werden enkele percelen
bos op de Veluwe aanzienlijk fitter.
Ook slaagde het instituut erin, geleid
door de voormalige LUW-medewer-
ker Hans Andeweg, grotere kiem-
kracht te ontwikkelen bij partijen ei
kels.
Sinds begin februari behandelen
IRT-medewerkers vanuit Weilerswist
(bij Keulen) potten vol zaden die op
gesteld staan in het Tsjechische Bo
hemen. Via hun foto krijgen de zaden
informatie die hen straks bij de kie
ming en verdere ontwikkeling tot jon
ge bomen helpt om zich beter aan te
passen aan het sterk vervuilde milieu.
De overlevingskans en de weerstand
van het toekomstige bos kunnen hier
door aanzienlijk vergroot worden.
Verzuurde bodem
Bohemen ligt in de zogenaamde 'do
dendriehoek van Europa', het grens
gebied tussen Polen, Tsjechië en de
voormalige DDR. Het is een van de
meest vervuilde gebieden van Euro
pa, veroorzaakt door een extreem ho
ge uitstoot C02 (zwaveldioxyde) van
de bruinkoolcentrales in dit gebied.
Dit had een massale bossterfte tot ge-
Een bruinkoolfabriek in het zuiden v
ling in de 'dodendriehoek'.
ri de voormalige DRR. Bruinkool is e
n de belangrijkste oorzaken van de milieuvervui-
volg. De politiek doet er alles aan om
de uitstoot te verminderen, maar
daarmee zijn de milieuproblemen
nog niet opgelost. De vervuilende en
giftige stoffen zitten nog steeds i
zoeken de kieming van de zaden e
de weerstand en ontwikkeling van
Veluwe en met eikels gaven vorig jaar
verbluffende resultaten te zien. Om
de werking van de resonantietherapie zaaiingen. De W< w
ook in zwaar vervuilde gebieden te Ecologische Landl
toetsen is dit Tsjechische experiment
bodem. Daarom heeft herbebossing opgezet waarin de werking van deze
ïinig resultaat. De jonge aanplant is behandelmethode op fïjnspar-,
niet opgewassen tegen de sterk
zuurde bodem. Het grootste deel
sterft het eerste jaar na aanplant.
Het IRT denkt dat het mogelijk is
de weerstand van de boompjes te
verhogen, zodat hun overlevingskan-
groter zijn. Experimenten op de
doorn-, es- en lijsterbeszaden wordt
onderzocht. De in februari begonnen
behandeling duurt tot eind maart.
Deze zomer worden uit de zaden
plantjes gekweekt, die volgend jaar de
(zwaar vervuilde) grond ingaan.
Tsjechische wetenschappers onder-
i if.rj
De gevolgen van verzuring op z'n ergst. Dit waren ooit naaldbomen in de ooit zo dichte bossen van Bohemen. foto cpd
woordelijk voor de statistische bere
keningen. In totaal zal ze zesduizend
boompjes in het onderzoek betrek
ken.
Gelijkvormig
Het begrip gelijkvormigheid, geïntro
duceerd door de Britse bioloog
Sheldrake, staat centraal bij de thera
pie. Sheldrake stelde dat in tijd en
ruimte alom patronen aanwezig zijn,
die op elkaar kunnen reageren. Die
reactie (resonantie) heeft plaats bij
gelijkvormige zaken.
Ook de resonantietherapie, toege
past op bossen en zaden, gaat uit van
gelijkvormigheid. Een luchtfoto van
een bos vertoont overeenkomst met
het bos in werkelijkheid. Op het eer
ste gezicht bevat ze een willekeurige
mengeling van zwarte, grijze en witte
puntjes, maar deze zijn zo uniek ge
ordend dat ze een natuurgetrouwe
afbeelding van dat ene stuk werke
lijkheid, dat ene stuk bos, vormt. Iets
anders kan het niet voorstellen.
Deskundigen zetten de Toto's om in
computertaal en dienen ze vervol
gens informatie (kennis) toe. Radio-
nische apparatuur 'pulsen' deze
boodschappen dagelijks meerdere
uren naar het zieke bos of de zwakke
zaden. Met de toegevoegde kennis
kunnen de bomen of zaden zich be
ter wapenen tegen veranderende
omstandigheden. De natuur deed dat
steeds vanuit zichzelf, maar raakte de
afgelopen decennia door de snelheid
waarmee het milieu veranderde de
kluts kwijt. Volgens het IRT zal een
adequate behandeling van ziek bos
minstens driejaar duren.
Wageningse professor verklaart bestaan van twee seksen
TONNY MEUERMAN
Mannen vormen het sterke geslacht; vrouwen het
zwakke. Deze stelling is al zo oud, dat ze logisch is
geworden. Sterk staat voor spierballen en kracht,
fysiek vermogen dus. Maar is het allemaal wel zo
vanzelfsprekend? 't Is maar door welke bril je kijkt.
Professor dr. R.F. Hoekstra van de landbouwuni
versiteit in Wageningen: „Niet de mannen, maar de
vrouwen vormen het sterke geslacht. In alle leeftijd-
geledingen zijn de mannen kwetsbaarder. Kijk al
leen maar naar de bejaardentehuizen; daar zijn
aanmerkelijk meer vrouwen dan mannen."
Maar hoe komt het dat wouwen 'taaier' zijn dan
mannen? Hoekstra heeft daar wel een verklaring
voor. Het antwoord ligt verscholen in de beide
seksen zelf, stelt hij. Bij een bevruchting versmelten
twee cellen. Zowel bij dieren als bij mensen zijn de
zaadcellen (van de man) klein en de eicellen (bij de
vrouw) groot. „Dat is geen toeval. Van oorsprong
wil de man zoveel mogelijk nakomelingen maken.
Dus zijn er veel cellen nodig. Meer is inherent aan
kleiner. Bij de vrouw ligt het anders. De bevruchte
eicel moet voedsel hebben om uit te groeien. Voor
dat voedsel is ruimte nodig, dus moet de eicel wel
groter zijn."
Kieskeuriger
Volgens Hoekstra zijn uit deze gegevens bepaalde
gedragingen van de man en vrouw te verklaren, al
thans bij de dieren. Voor de geboorte van ieder in
dividu is een versmelting van cellen nodig. Het
vrouwtje moet daarbij veel meer investeren, omdat
ze veel minder cellen heeft. „Dus moet het vrouw
tje kieskeuriger zijn. Ze past een selectie toe. Dat
wil zeggen dat ze terdege in de gaten houdt wie
haar eicel mag bevruchten. Bij voorkeur dus door
een sterk mannetje", aldus Hoekstra. En daarmee is
het spel op de wagen. De mannetjes zijn in felle
strijd gewikkeld om uitverkoren te worden: „Ze ge
dragen zich bronstig en willen er mooier dan mooi
uitzien."
Bij mensen ligt Het een tikkeltje gecompliceerder.
Immers, hier is het veelal de vrouw die de meeste
energie steekt in het verfraaien van lijf en leden.
„Misschien", suggereert hij, „komt dat omdat de
man ook vrij veel energie in de verzorging van de
Anders dan in de die
renwereld houdt de
menselijke man zich
bezig met de kinde
ren. Dat zou er wei
eens de oorzaak van
kunnen zijn dat hij
minder sterk is.
foto* archief
kinderen steekt. Anders dan bij veel dieren daar
is het paren en wegwezen maakt de mannelijke
mens zich druk om kwaliteit. Hij investeert in de
bevruchting èn in het grootbrengen van de kinde
ren. Wellicht is de man hierdoor kwetsbaarder dan
de vrouw. Overigens is het bij de mens bijna niet
mogelijk om onderscheid te maken tussen biolo
gische en culturele oorzaken van gedrag."
Seksleven
Twee seksen, is het wel zo logisch? Feitelijk niet,
want bij primitieve levensvormen zoals schimmels
en algen ligt dat allemaal niet zo duidelijk. Daarbij
heeft een versmelting plaats van ogenschijnlijk
identieke cellen. Professor Hoekstra heeft zich ja
renlang verdiept in de vraag hoe het mogelijk is dat
bij dieren en mensen wel sprake is van man /vrouw
en bij deze primitieve levens niet. „Nog niet zo lang
geleden is ontdekt dat er toch verschillen bestaan
tussen de geslachtscellen van groenwier en schim
mels. Niet in grootte, zoals bij mens en dier, maar
in de celorganellen, het cytoplasma, om de celkern
heen. We geven dat aan met plussen en minnen. Er
zitten in deze celorganellen wel degelijk genen. Op
merkelijk is dat bij de versmelting één van de twee
ouders de celorganellen door geeft."
Het antwoord op de vraag waarom dit gebeurt,
vormt mogelijk de sleutel tot het begrijpen van het
raadsel van de twee seksen. Waarom het cytoplas
ma door één ouder wordt doorgegeven, is duidelijk.
„Geven beide ouders de organellen door, dan zou
één mutant de hele populatie kunnen besmetten of
verzwakken. De seksuele differentiatie bij de prinji-
tieve levensvormen is dus belangrijk voor het voort
bestaan ervan. Het is nuttig dat er in de kernen
plussen en minnen zijn, die de soort krachtig hou
den. Iets verder gedacht bewijst het de zin van ver
schillende seksen
Troje mogelijk toch
stad uit de Ilias
Vondsten in de oude stad Troje (gelegen in
wat nu Turkije heet), wijzen er op dat de
door de Griekse dichter Homerus beschre
ven Trojaanse oorlog inderdaad daar uitge
vochten kan zijn. Manfred Korfmann, een
Duitse archeoloog, zei dat zijn opgravingen
aantonen dat Troje groter was dan tot nu
toe'werd aangenomen. De stad had verster
kingen, paleizen en kerkhoven, waarvan
Homerus geweten moet hebben toen hij
rond 730 voor Christus zijn 'Ilias' compo
neerde.
Volgens Homerus begon de oorlog in 1300
voor Christus toen de Trojaanse prins Paris
Helena, de vrouw van de koning van Sparta,
schaakte. Daarop belegerde koning Aga
memnon en zijn troepen tien jaar lang Tro
je. De strijd verzandde in een patstelling,
waarop de Grieken de stad met een list (het
paard) innamen. De meeste historici gaan
ervan uit dat de macht en de strategische
ligging van de stad hebben geleid tot de
Trojaanse oorlog, niet de ontvoering van
Helena.
Troje is vele malen verwoest, waarvan zeker
tien opgegraven lagen getuigen. Sommige
historici denken dat een mogelijke natuur
ramp een eigen leven is gaan leiden als oor
logsverwoesting en dat daar omheen de ge
schiedenis van het houten paard is ont
staan. Delen van Troje werden voor het
eerst blootgelegd in 1871 door de Duitser
Heinrich Schliemann.
aBk
Heinrich Schliemann, die in 1871 de ruïnes van
Troje blootlegde. foto archief
De droom van iedere tuinman: nooit meer
wieden of schoffelen en toch een tuin die
jaar in jaar uit onkruidvrij blijft. Een soort
biologisch cordon sanitair rond iedere sier
plant. Tuiniers kunnen er slechts van dro
men, maar in de natuur bestaat onkruidbe-
strijding rond gewenste planten echt, zo
meldt het Britse dagblad The Independent.
In de regenwouden van de Amazone komt
een mierensoort voor die leeft van de Toco-
ca struik en hem beschermt tegen andere
opdringende planten. Iedere plant die het
waagt in de buurt te komen, wordt gedood.
Deze ontdekking deden drie Oostenrijkse
biologen, Wilfried Morawetz, Martin Henzl
en Bruno Wallnofer, in het Sira-gebergte
(Peru).
De Tococa is een struik die maar drie meter
hoog wordt en het daarom moeilijk heeft
om in de dichte, hoge regenwoudjungle aan
voldoende licht te komen. Als een Tococa-
zaadje ontkiemt, verschijnen als bij tover
slag mieren die zich in de holle stam en de
bladporiën van het plantje nestelen. Vervol
gens trekken ze erop uit om iedere plant
binnen een straal van 3 meter rond de To
coca uit de weg te ruimen. De nietige mie
ren vallen zelfs hoge bomen aan.
In ruil voor deze diensten verschaft de To
coca de mieren voedsel dat door speciale
klieren op de bladeren wordt uitgescheiden.
Dat het hele regenwoud niet uit Tococas
bestaat, komt dóór de beperkte actieradius
van de mieren. Grote bomen in de nabije
omgeving zorgen ervoor dat het bladerdak
hoog boven de Tococas zich uiteindelijk
toch sluit, waarna de plant in het schemer
duister wegkwijnt.
Prof. dr W. A. van Es
eredoctor KU Leuven
Wegens zijn bijzondere verdiensten op het
gebied van de archeologie heeft de Katho
lieke Universiteit in de Belgische stad Leu
ven een eredoctoraat verleend aan prof. dr.
W.A. van és (58), de voormalig directeur
van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (ROB) in Amerfoort. Van
Es werd in 1968 benoemd tot hoogleraar in
de pre- en protohistorie van Noordwest-Eu
ropa aan de Vrije Universiteit van Amster
dam. In 1989 legde hij zijn directeursfunctie
bij het ROB neer. Ter gelegenheid daarvan
werd Van Es geëerd met zijn naamgeving
aan de toen nieuwe, jaarlijkse Prijs voor de
Nederlandse Archeologie.
