Redder van de Sovjetunie
Verarmde bevolking krijgt
heimwee naar oude dictatuur
Feiten &Meningen
Rocards 'big bang' geeft socialisten weer hoop
ëe to/wr e,eai &4L
M16T éêio,6,600 me -1
p£ Mibjw£ poet/vwo I/AM
VRIJDAG 5 MAART 1993
Democratie Latijns-Amerika bedreigd door economische tegenwind
AMSTERDAM RIEKS HOLTKAMP
„De Latijnsamerikaansc landen
moeten alle aandacht richten
op het enorme en lang verwaar
loosde armoedeprobleem en op
hel 'achterstallig onderhoud' in
de sociale voorzieningen. Een
verdere verslechtering van de al
zeer ongelijke inkomensverde
ling in de meeste landen in de
regio, is een bron van politieke
en sociale onrust en kan een
eind maken aan de huidige her
stelprogramma's. Politieke on
rust betekent ook dat de in
stroom van kapitaal stopt en dat
binnenlandse kapitaalbezitters
hun geld weer exporteren."
Deze waarschuwing komt niet
van een groep linkse intellectu
elen of politici, maar van de In-
let -Amerikaanse Ontwikke
lingsbank (IDB) in haar rapport
over 'Economische en Sociale
Vooruitgang in Latijns-Amerika
in 1992'. De IDB geeft naast het
advies om door te gaan met de
economische hervormingen
ook aan dat een verbetering van
het onderwijs van het grootste
belang is. Goed onderwijs is vol
gens de IDB de sleutel tot „de
modernisering van de econo
mie" en een beter opgeieid pu
bliek verspreidt „de vruchten
van de groei evenwichtiger over
een steeds groter wordende
groep mensen".
I let gevaar van sociale onrust
en de bedreiging daarvan voor
de democratische verhoudin
gen, is het afgelopen jaar het
duidelijkst geworden in Vene
zuela. Tot twee keer toe pro
beerden militairen de macht te
grijpen. Grote delen van de be
volking maakten zich er niet
eens erg druk over, want de so
ciale onvrede met de regering
van president Carlos Andres Pe
rez is groot. De militairen speel
den handig in op de malgise
door zich op te werpen als de
'redders in de nood'.
Venezuela kampt, naast de pro
blemen door de dalende olie
prijzen, ook met de gevolgen
van het structurele hervor
mingsprogramma. Dat heeft de
economie geliberaliseerd, waar
door het land aantrekkelijker is
geworden voor buitenlandse in
vesteerders. Maar tegelijkertijd
is de bodem weggeslagen onder
sociale voorzieningen, waarvan
de verarmde middenklasse in
toenemende mate afhankelijk
was geworden. Ook daarom
stelt de IDB in haar rapport dat
„sociale hervormingen een inte
graal onderdeel moeten vormen
van de structurele hervormings-
progremma's".
Nicaragua
Oscar Arias, de voormalige pre
sident van Costa Hica die in
1988 de Nobelprijs voor de Vre
de kreeg, verklaarde onlangs in
een interview met het Mexi
caanse dagblad Excelsior, dat de
democratie niet onomkeerbaar
is en zeker niet als een doel op
zich moet worden beschouwd.
Ook hij waarschuwde dat de be
volking heimwee zou kunnen
krijgen naar de dictatuur, als de
regeringen er niet in slagen aan
de behoeften vat
voldoen.
In 1987 sloot Arias met andere
staatshoofden in Midden-Ame-
rika het Akkoord van Esquipu-
las. Dat akkoord moest de basis
vormen voor de economische
en politieke wederopbouw van
Midden-Amerika. Met uitzon
deringvan Costa Rica en Mexi
co leden alle landen in de regio
onder dictaturen, of waren ze
verwikkeld in burgeroorlogen.
Zes jaar later moet Arias echter
erkennen dal de doelstellingen
van het akkoord nog steeds niet
zijn verwezenlijkt.
Zo constateert hij bijvoorbeeld
dat Honduras en Guatemala de
toegezegde demilitarisering af
remmen. Ook vindt hij het een
destabiliserende factor dat de
sandinist I lumberto Ortega nog
steeds aan het hoofd staat van
het Nicaraguaanse leger. Zijn
vasthouden aan deze functie is
een hindernis voor de regering
van president Violeta Chamorro
Barrios, aldus Arias.
De binnenlandse oppositie in
Nicaragua en haar bondgeno
ten in het Amerikaanse Congres
hebben het aanblijven van Or
tega als chef-staf van de strijd
krachten herhaaldelijk aange
grepen om Nicaragua belangrij
ke, reeds toegezegde leningen
te onthouden. Door het ontbre
ken van de nodige financiële
steun is het democratiserings
proces vertraagd.
De democratie kan zelfs direct
gevaar lopen, als de regering
Chamorro er niet in slaagt de
groepen die opnieuw de wa
pens hebben opgenomen over
te halen hun strijd te staken.
Daarvoor is echter een econo
misch herstelprogramma nodig
dat de voormalige sandinisti-
sche strijders en ex-contra's een
plaats biedt in de burgermaat
schappij.
Bananenakkoord
Tenslotte betekent het recente
bananenakkoord dat door de
EG is gesloten een zware slag
voor de economische ontwikke
ling van Latijns-Amerika. De
bijkomende effecten kunnen
echter nog niet exact worden
vastgesteld. Latijnsamerikaanse
staatshoofden verklaarden vori
ge week tijdens een korte top in
het Ecuadoraanse Guayaquil
dat het EG-besluit\,de sociale
en economische ontwikkeling
belemmert".
De Interamerikaanse Ontwikke
lingsbank onderstreept in het
hier aangehaalde rapport juist
het belang van een samengaan
van economische en sociale
ontwikkeling. Het ene is niet
mogelijk zonder het andere. Als
een van beide elementen te
weinig kans krijgt zich verder te
ontplooien, aldus de IDB, dan is
sociale en politieke onrust het
directe gevolg.
Gennadi Janajev kijkt trouwhartig. Pantoffeltjes, grijs
wollen vest, streepjesbroek. Zenuwtic om het rechteroog.
De complotteur met de trillende handjes, de iele voorzit
ter van het Comité voor de Noodtoestand, had op 19 au
gustus 1991 de Sovjetunie willen redden. Met medewe
ten van Michail Gorbatsjov, bezweert hij.
Een krottenwijk in Venezuela. Tot twee keer toe probeerden militairen
de macht te grijpen. Grote delen van de bevolking maakten zich er niet
druk over, want de sociale onvrede met de regering van president Car
los Andres Perez is groot. De militairen speelden handig in op de malai
se door zich op te werpen als de 'redders jn de nood'. archieffoto
MOSKOU HANS GELEIJNSE
CORRESPONDENT
Maar een Messias werd hij niet.
De eind 1990 door Gorbatsjov
(„waarom weet ik ook niet") tot
vice-president gepromoveerde
kleurlozevakbondsfunctionaris
wacht op 14 april een proces
wegens hoogverraad. Dankzij
diezelfde Gorbatsjov. En niet te
vergeten de generaals Sjaposj-
nikov en Gratsjov, thans respec
tievelijk opperbevelhebber van
de GOS-strijdkrachten en Rus-
lands minister van defensie.
„Verraders", zegt Janajev. „Als
ik de kans krijg, sla ik ze op hun
gezicht."
Anderhalf jaar zat Janajev in de
cel voor zijn aandeel in een
staatsgreep die in zijn beschrij
ving geen staatsgreep was, maar
een 'constitutionele nood
greep'. Janajevs verdediging
geeft aardig aan wat het proces
op 14 april gaat brengen: be1-
schuldigingen aan Gorbatsjov,
Jeltsin, 'en vele andere functio
narissen die nu de democraat
uithangen'.
De president wist van alles, ook
al zei hij van niet, zegt Janajev.
Van het bloedige optreden van
het Rode Leger in de Georgische
hoofdstad Tbilisi in 1989 tot de
moorddadige acties van de be
ruchte OMON-politie in de Let
land en Litouwen begin 1991.
„Ik heb er zelf met hem over ge
praat." Gorbatsjov wist ook van
de plannen om de noodtoe
stand af te kondigen. Alleen: de
documenten die deze beschul
digingen moeten ondersteunen,
zijn weg. „De partij- en KGB-ar-
chieven zijn direct bij de arres
tatie van ons Comité leegge
haald. Maar we zullen man en
paard noemen, getuigen oproe
pen. Als die mensen de moed
hebben, nemen ze geen blad
voorde mond."
Opdracht
Janajev beweert dat de plannen
om de chaos in de Sovjetunie
met noodtoestand te bestrijden
al begin 1991 werden bespro
ken. Gorba tsjov zelf gaf er op
dracht toe. Defensieminister Ja-
zov, KGB-chef Kroetsjkov en
minister van binnenlandse za
ken Poego waren er nauw bij
betrcikkeii. Begin 1991 was Gor
batsjov b'ézfg aanzijn 'ruk naar
rechts'. De ruzie met Jeltsin
over het invoeren van radicale
hervormingen en vooral de on
afhankelijke positie van Rus
land, dat zich niet onderge
schikt wilde maken aan de cen
trale Unie-leiding, liep naar een
hoogtepunt.
Maar in maart werd ook duide
lijk dat Jeltsin president van
Gennadi Janajev. foto epa
Rusland zou gaan worden. Gor
batsjov maakte een omme
zwaai, begon met zijn rivaal te
onderhandelen over omvor
ming van de Sovjetunie tot een
confederatie van zelfstandige
republieken. Janajev: „Het was
ons duidelijk dat dit het einde
van de Sovjetunie zou gaan be
tekenen. Er moest wat gebeu
ren. We spraken er herhaaldelijk
met Gorbatsjov over. Hij gaf ons
gelijk, maar deed niets, 's Mor
gens was hij voor de noodtoe
stand, 's avonds vond hij weer
iets anders."
In juni kwam er openlijk verzet.
Premier Pavlov eiste meer be
voegdheden ten koste van Gor
batsjov, die op dat moment met
Jeltsin onderhandelde over een
aangepaste versie van het Unie
verdrag. Zijn verzoek werd ge
steund door de putsch-groep:
parlementsvoorzitterLoekja-
nov, Kroetsjkov, Poego en Jana
jev, maar Gorbatsjov bewerkte
met succes het parlement.
Hij poseerde in het parlements
gebouw breed grijnzend met Ja-
zov, Poego en Kroetsjkov aan
zijn zijde voor de fotografen.
„Er komt geen coup", grapte
hij. Janajev nu: „Jazov werkte
op 5 augustus in opdracht van
Gorbatsjov al aan het uitvoeren
van de noodtoestand. Er wer
den documenten opgesteld, ook
Pavel Gratsjov en Sjapaosjnikov
waren daarbij betrokken."
Vakantie
Gorbatsjov ging op vakantie
naar Foros op de Krim. Het ont-
werp-Unieverdrag werd binnen
het kabinet besproken. Janajev:
„Het was een schok voor ons.
Dit dokument betekende dat de
Sovjetunie zou ophouden te be
staan. Er moest snel worden ge
handeld." Op 16 augustus kwa
men Pavlov, Kroetsjkov en Ja
zov bij elkaar op een KGB-vesti-
ging die Janajev met 'ABC' aan
duidt. Volgens Janajev werd
Gorbatsjov telefonisch op de
hoogte gebracht van de kritiek
op het Unie-verdrag.
Op de avond van 18 augustus
werden Janajev en Pavlov naar
het Kremlin geroepen. Janajev
had, zegt hij, net met een oude
vriend twee, drie glazen wodka
gedronken. „Naderhand is ge
zegd dat ik volslagen dronken
was. Onzin, ik kan er goed te
gen, word hoogstens wat rood
in het gezicht."
Gorbatsjov, zegt hij, had naar
Moskou kunnen terugkomen
om ons de les te lezen. „Hij
deed niks. Dat wisten we van te
voren, hij is nu eenmaal een
lafaard. Daarom gaven we hem
een paar dagen de tijd. Natuur
lijk was hij niet geïsoleerd daar.
Oké de telefoon in zijn kantoor
werkte niet, maar er waren an
dere verbindingen. Het sterkte
ons in het idee, dat we de juiste
weg volgden. Daarom werd Jelt
sin ook niet gearresteerd. Waar
om zouden we? Het ging ons er
om dat het Unieverdrag niet
zou worden getekend, dat de
Sovjetunie zou blijven bestaan."
Het liep verkeerd af. Volgens
Janajev omdat Gratsjov, die van
alle plannen op de hoogte was
en tot het laatst toe had meege
werkt, op de 19e Jeltsin inlichtte
en dubbel spel speelde. „Hij
vroeg Jeltsin hem niet te vervol
gen in ruil voor medewerking.
Als beloning werd hij nader
hand bevorderd tot defensiemi-
Janajev zegt dat Gratsjov al op
de 18e arrestantenruimten had
gereserveerd voor mogelijke
verzetsplegers tegen het comité.
Maar volgens hem was het ook
Gratsjov die paratroopers van
regimenten uit Rjazan en Toela
naar Moskou haalde op de
twintigste. Dat was voor veel
Russen en de rest van de wereld
pas echt het sein dat er een mi
litaire putsch aan de gang was.
„Het was niet Janajev die die
opdracht gaf. Nogmaals, tanks
en geweld pasten niet bij ons
optreden binnen de grondwet."
Maar wel de trillende handen
op zijn persconferentie van de
twintigste? Janajev: „Ja, daar
wordt veel ophef over gemaakt.
Maar ik geef het je te doen. Het
land was zonder staatshoofd, ik
moest de wereld vertellen dat
hij ziek was, wat niet waar was
en het tijdelijk overnemen. En
dat met 39 graden koorts!"
WIM STEVENHAGEN
PARUS* HANSGERTSEN
CORRESPONDENT
De parlementsverkiezingen van
eind deze maand lijken voorde
I 'ranse socialisten definitief ver
loten. Dankzij Mjchel Rocard
ziel ile toekomst van links
Frankrijk er echter niet hele
maal inktzwart uit. De voorma
lige premier riep de socialisten
twee weken geleden op om de
huidige, ernstig in diskrediet ge
makte partij na de verkiezingen
op te heffen.
De Parti Socialiste (PS) moet
volgens Rocard plaatsmaken
voor een nieuwe progressieve
partij, die sociaal-democraten,
groenen, progressieve liberalen
en hervormingsgezinde com
munisten weet te verenigen.
Volgens Rocard is er een politie
ke big bang nodig om te voorko
men dat links J-rankrijk jaren
lang tot een marginale rol wordt
veroordeeld.
I )e opzienbarende rede van Ro
card heeft zijn doel niet gemist.
In de PS wordt sinds twee we
ken vrijwel nergens anders
meer over gepraat. Vooral de
jongeren in de partij hebben
Enthousiast gereageerd, maar
ook een groot deel van het par
tijkader ziel de voorstellen zit
ten. En een deel van de groenen
lijkt, na aanvankelijke aarzelin
gen. evenmin ongevoelig voor
Rocards ideeën.
Rocards oproep heeft op zijn
minst weer leven in de socialis
tische brouwerij gebracht. De
partij die enkele weken geleden
nog apatisch op een verpletter
ende verkiezingsnederlaag leek
af te stevenen, hervindt lang
zaam maar zeker haar zelfver
trouwen en haar geloof m de
toekomst.
I Iet 'Rocnrd-effect' mist zijn uit
werking in de opiniepeilingen al
evenmin. De socialisten steve
nen nog altijd op een forse ne
derlaag af bij de parlementsver
kiezingen op 21 en 28 maart,
maar van een electorale slach
ting is geen sprake meer. De PS
gaat volgens de laatste peilin
gen rond de 22 procent scoren,
goed voor zo'n 120 zetels. Nog
maar enkele weken geleden ga
ven de peilers de socialisten
amper 19 procent. De partij van
Mitterrand zou mogelijk zelfs
door de Franse Groenen voorbij
worden gestreefd.
Rocard wil er geen gras over la
ten groeien. De man die vrijwel
van de ene op de andere dag de
hoop van links Frankrijk is ge
worden, wil in juni een ver
vroegd partijcongres houden.
Dat moet het congres van de
vernieuwing worden. En vanaf
eind maart hebben de socialis
ten nog maar één doel voor
ogen: de presidentsverkiezingen
van 1995. Als Rocard slaagt in
zijn opzet om links Frankrijk
nieuw leven in te blazen en te
verenigen, dan is het verre van
denkbeeldig dat hij zijn eeuwige
rivaal Mitterrand opvolgt.
Voordat het zover is, zal Rocard
nog wel definitief met Mitter
rand moeten afrekenen. Tussen
de twee heeft het nooit gebo
terd. In het verleden wist Mit
terrand Rocard telkens op het
beslissende moment de baas te
blijven, maar dit keer lijken de
rollen omgekeerd. Rocards op
roep om de huidige PS op te
blazen, is een regelrechte slag in
het gezicht van de Franse presi
dent, die de partij in 1971 op
richtte en aan de macht bracht.
De timing van Rocard was ook
al tegen het zere been van Mit
terrand. Rocard hield zijn in
middels historische 'grafrede
voor het Mitterrandisme' twee
dagen voordat de Franse presi
dent zijn onderdanen via de te
levisie zou toespreken. Rocard
stal de show van Mitterrand, die
zich fel tegen het opheffen van
'zijn' partij verzet.
Tot woede van Mitterrand lan
ceerde Rocard twee dagen na
het weinig overtuigende televi
sie-optreden van het staats
hoofd een nieuwe aanval op
Mitterrand. Tussen neus en lip
pen door liet hij ook via de
televisie weten dat de huidi
ge problemen van de partij gro
tendeels op het conto van Mit
terrand te schrijven zijn. Die
zou onvoldoende zijn opgetre
den tegen de corruptieschanda
len die de partij zo in diskrediet
hebben gebracht.
Rocard liet Mitterrand tevens
weten dat hij geen rol meer te
spelen heeft in de partij. „Het is
niet zijn taak een bijdrage te le
veren aan het herscheppen van
het politieke landschap", zo zei
Rocard venijnig. De boodschap
is duidelijk: wal Rocard betreft
hoeft het huidige staatshoofd
zich alleen nog maar over het
heden te bekommeren en zijn
tweede ambtstermijn tot een
goed einde te brengen. De partij
en de toekomst behoren van nu
af aan Rocard toe.
Rocards coup lijkt geslaagd. In
het eeuwige duel met Mitter
rand staat hij op een comforta
bele voorsprong, maar een
laatste wraakactie van Mitter
rand is niet uilgesloten. De pre
sident is niet erg vergevingsge
zind. Het is volgens insiders
verre van uitgesloten dat Mit-
terrand«wraak neemt op Rocard
zodra hij een goede gelegenheid
vindt, bij voorbeeld door een
andere presidentskandidaat in
stelling te bengen.
I let is een publiek geheim dat
Mitterrand meer respect heeft
voor Jacques Delors dan voor
Michel Rocard. De grote vraag
is of er in de partij voldoende
steun is voor zo'n wraakactie.
Voorlopig lijkt Rocard weinig te
vrezen te hebben. Hij beli
chaamt de toekomst en de hoop
van de partij. Francois Mitter
rand behoort wat de partij be
treft al bijna tot het verleden.
Een barricade blokkeert de Kalinin Avenue in Moskou. In de hoofdstad en Sint Petersburg (destijds Leningrad) kwam de bevolking kort na de coup massaal in opstand.
foto »epa
m Sn' A i
flIMIMp
A ólEJoD 0,00.003-000 B/4ll£N" p
N
oio mmt Te nieuwe VVa v
pwuesTofWM MO ie AAAAAA 7\ -VA-yV-T^ r*
miezel mept wr llTJASFtxx A-A-A-
x Hea w &AU.W 1 rrn^rtvrvTx YAV -
sJWWöi wwr 7 \Ai yM "TTVn
J«AN\ER.
\m»P5
