Bernlef varieert op
op bekend thema
Seks-Giph in literatuurland: lekker puberaal
Cultuur&Kunst
Teksten uit
kroegen,
kantoren of
van muren
MÊm
DONDERDAG 4 MAART 1993
"26
Kees Zomer en het verlies van de linkerkant van de wereld:
In een vraaggesprek merkte J.
Bernlef eens op: 'Elke schrijver
is gefascineerd door het mense
lijk brein'. Dat geldt in elk geval
voor Bernlef zelf. In 1984 trok
hij grote aandacht met Hersen
schimmen. Zijn pas verschenen
roman Eclips is er een pendant
van. Ook hier zijn verdwijnen,
vergeten en verzwijgen de sleu
telwoorden.
Geheugenverlies is altijd een
belangrijk onderwerp in zijn
proza geweest. Hersenschim
men kwam daarom niet hele
maal als een verrassing. De ver
teller van dat boek, Maarten
Klein, kreeg meer en meer last
van dementie. Door nauwgezet
te observeren probeerde hij eni
ge greep op de wereld te hou
den, desondanks zakte hij snel
weg.
In Eclips gaat het precies an
dersom. Het brein van uitgever
Kees Zomer, de hoofdfiguur in
de roman, hapert plotseling. In
het boek wordt beschreven hoe
hij geleidelijk herstelt. Een vari
atie op een succesvolle formule
brengt allerlei gevaren met zich
mee. Bernlef is daar niet aan
ontkomen. De roman maakt
menigmaal de indruk of een
proefneming wordt afgewerkt.
Van bevlogenheid, zelfs maar
Weer sterke
thriller van
duo Rood
Rood
Het schrijversduo Rood
Rood heeft tot nu toe
steeds korte en krachtige
titels voor zijn psychologi
sche thrillers gebruikt.
Eerst was het 'Eenling'.
Daarna volgden 'Banden'
en 'Gerecht'. Nu zijn de
journaliste/schrijfster Ly-
dia Rood en haar penpart-
ner publicist/marketing
adviseur Niels Rood met
'Drift' in de etalages van
de boekwinkels versche-
Om het maar meteen te
zeggen: alweer een sterk
verhaal. Met vele spitse en
heldere dialogen van
scherp afgetekende figu
ren in goed herkenbare,
eigentijdse situaties en
problemen. Hoofdfiguur
Karen kan door een fout
van een gynaecologe niet
meer normaal zwanger
worden. Maar ook een re
ageerbuisbevruchting wil
niet lukken. De baby sterft
In haar schoot. Haar ge
woonlijk zo nuchter den
ken wordt dan vertroebeld
door wraakgevoelens.
Conflictstof
De betreffende gynaecolo
ge (je vraagt je alleen af,
hoe dat mens ooit vrou
wenarts heeft kunnen
worden) is zelf ook in ver
wachting en k^n elk ogen
blik bevallen. Maar daar
baar man inmiddels te
weten is gekomen, dat hij
zelf onvruchtbaar is, ligt
bij hen ook de conflictstof
voor het oprapen. De
emoties lopen derhalve
om heel begrijpelijke re
denen hoog op. En dwars
door elkaar heen. De van
V roegere Rood Roodver-
halen bekende politieman
Tim Pardoen snapt aan
vankelijk geen biet van al
die roerselen, maar krijgt
toch allengs meer inzicht.
Kan hij de ellende nog af
wenden?
Heel rustig, maar
schijnbaar onafwendbaar
laten Rood Rood de ge
beurtenissen in elkaar
overvloeien. Logisch en
helder. Een dramatische
climax lijkt onontkoom
baar. Maar of het ook zo
ver komt? Bij Rood
Rood weet je dat nooit ze
ker.
van betrokkenheid is nauwelijks
sprake. Bijna op elke pagina
schemert het werkschema door
het verhaal heen.
Eclips is méér dan een an
dersom afgespeelde versie van
Hersenschimmen. Maar het is
een kil boek, al te zeer een in
vuloefening over de verschillen
de stadia in het herstel van de
patiënt. De best mogelijke dia
gnose van zijn merkwaardige
kwaal wordt overigens door Zo
mer zelf gesteld: „Mijn praten is
verspreken geworden door een
soort ongeluk. Defect geraakt.
Denken kan niet meer in hard
op worden omgezet." Er komt
ook geen arts aan zijn genezing
te pas.
Uitval
Op een middag in de zomer be
geeft Kees zich per auto naar
een oud-collega. Ineens ver
dwijnt, zoals hij het zelf noemt,
'de linkerkant van de wereld'.
Door deze vernauwing van zijn
brein raakt hij te water. Met
grote moeite weet hij zich in
veiligheid te brengen. Kees stelt
dan vast dat het hele linkerdeel
van zijn lichaam dienst weigert.
Hij kan niet goed meer zien,
niet meer samenhangend spre
ken, en is zelfs zijn naam verge
ten. Mensen die hij tegenkomt
verslijten hem voor een gek en
verlenen geen hulp.
Het drama van Kees is dat hij
kan denken, maar zijn gedach
ten niet kan uitdrukken. Over
zijn weigerachtige lichaam laat
hij weten: „Vroeger zweeg het.
Spreekt het mij alleen nog maar
tegen." Alle kennis is nog wel
ergens opgeslagen, hij weet al
leen niet meer waar.
Hij gaat zich allerlei dingen
herinneren. Dingen van nu,
maar vooral dingen van vroe
ger. Hij herkent en wordt her
kend. Door een boekhandelaar,
die ook de politie inlicht. Zo
mers brein is trouwens nog
steeds niet helemaal in orde. In
de plaats Bergen aan Zee hoopt
hij bergen aan te treffen: „In
ijlere lucht kun je beter naden
ken." Bernlef werkt de laatste
problemen van zijn invuloefe
ning af. De hoofdfiguur krijgt
voor het eerst weer een erectie
en herinnert zich zijn echtgeno-
„Ik ben teruggekeerd in mijn
leven", bedenkt hij. De politie
van de badplaats en zijn vrouw
komen de laatste moeilijkheden
oplossen. Het voorval laat na
tuurlijk littekens na. Bij alles wat
vroeger zo vanzelfsprekend
leek, stelt hij zich vragen. Het is
een voorspelbare afloop voor
dit voorspelbare boek. Bernlef
heeft groot gelijk dat de werking
van ons brein een fascinerend
raadsel is. Maar hij heeft er geen
fascinerende roman over weten
te schrijven. Een roman die
men misschien beter kan ver
zwijgen, die men snel zal verge
ten en die spoedig weer uit de
literatuur zal verdwijnen.
FOTO RONALD DE BRUIN/CPD
RECENSIE OOSDAMEN
Ronald Giphart, Giph. Uitgeverij Nijgh en van Dit-
mar. prijs/29,90.
Goede schrijvers hebben een eigen stijl
die direkt herkenbaar is. Ronald Gip
hart debuteerde in 1992 met de roman
Ik ook van jou. Die roman verraste
doordat het boek fris van de lever en
onbeschaamd direct'was. Zijn tweede
boek, Giph, is net zo snel en direct.
Giph is de roepnaam van Giphart
himself, zesdejaars student te Utrecht.
Thijm en Monk zijn de hartsvrienden,
wonen in hetzelfde studentenhuis,
houden ook van Chivas Regal en heb
ben dezelfde passie voor de letteren.
Tenminste, voor sommige literatuur,
bijvoorbeeld voor de afgod Jeroen
Brouwers.
Freanne en Noëlle, Giphs vriendin
nen, zijn ook moeder en dochter, en dat
levert uiteraard veel lastigs op. Als hij
bij de één is, denkt hij aan de ander en
andersom. Na een geil beschreven
ménage a trois wordt de keuze voor
Giph gemaakt: geen van beiden lust
hem nog.
Toch gaat deze roman helaas niet al
leen over liefde en seks, maar ook vaak
over literatuur. Met veel roddels over
Nederlandse schrijvers en een niet zo'n
opzienbarende beschrijving van het
Boekenbal 1991. Leuker is Giphs afreke
ning met zijn halfgod Jeroen Brouwers.
Het lijkt een vadermoord maar laat te
gelijkertijd alleen maar zien hoeveel
Giph om Brouwers en diens boeken
geeft.
Giphs stijl is verrassend en modern.
Dat ligt aan de korte blokjes waarin hij
zijn hoofdstukken splitst, de snelle af
wisseling van beelden (bijna als video
clips), de korte tussenzinnetjes ('Hier
een commercial' middenin een roman
tische scène), de vele woordspelingen
('stante penis'), de humor ('we hadden
elkaar gewoon niet zoveel te zoenen,
vrees ik Verder zijn er (teveel) verwij
zingen naar literatuur ('Lullen als Brak-
Het belangrijkste is de vorm van de
roman: elk hoofdstuk is in feite een
brief over (een dag uit) het leven van
Giph, en dus enorm direkt. Dat levert
veel geouwehoer op, maar -zoals Ge
rard Reve al zei- als Gods zegen er maar
op rust, is het goed. De brieven lijken
geschreven aan vrienden en vriendin
nen, aan Giph zelf en aan zijn Muze.
De snelle afwisseling geldt trouwens
ook in taal: van lieflijk naar platvloers
en weer terug (ook al een Reve-speciali-
teit). Platvloers is Giph vooral in sexua-
libus, zijn stokpaardje. Al op de eerste
pagina heet-ie Seks-Giph, en ook ver
der is de stijl lekker puberaal.
Dat de inhoud van Giph autobiogra
fisch is, hoeft geen betoog. Daarom
durf ik ook om een fles Chiv te wedden
dat Thijm in een volgende roman als
vriend voor Giph afgedaan heeft. Het is
te hopen dat Giphart daar net zo teder
en meedogenloos over kan schrijven als
in deze roman over andere zaken.
Het schrijversduo Wouter
Schoonman en Jan van den
Brink maakte een lange tocht
langs Neerlands kroegen, kan
toren en stadsmuren. Deze ex
peditie leverde meer dan vol
doende stof op voor hun pas
verschenen boek 'Killroy was
here', met maar liefst 700 muur
teksten en hun psychologische
achtergronden.
Waarom schrijft iemand op
een muur? Schoonman en Van
den Brink tastten diep in de
menselijke psyche en vonden
het antwoord op deze branden
de vraag. Omdat hij (of: zij) ge
lezen wil worden, menen ze.
Maar waarom wil hij gelezen
worden? Omdat hij anderen wil
laten weten dat hij er is en om
iets achter te laten op deze we
reld: de stijd tegen de sterfelijk
heid via de muur. Een andere
drijfveer is verzet, aldus het
tweetal in het eerste Nederland
se muurtekstenboek. Verzet te
gen het gezag, tegen de maat
schappij, tegen het leven, tegen
alles.
Engagement dus. Goed dat
het erbij vermeld wordt, want
wie deze bonte verzameling
muurteksten leest, kan tot een
andere conclusie komen. Een
greep uit de rijke collectie wc-
humor: 'Kijk voor het doortrek
ken naar je keutel, misschien
lijkt 'ie op je'. Of: 'Als het niet
wil lukken, moet je harder druk
ken'. Inderdaad: 'Je maakt wat
mee op de plee'.
Het zijn werkelijk niet alleen
de gekken en dwazen onder ons
Muurteksten, soms niet meer dan een krabbel, in strijd tegen de sterfelijkheid en het gezag.
die op muren kalken. De filo
soof in de muurtekstenschrijver:
hij bestaat echt. De categorie le
vensbeschouwelijk is weliswaar
aanzienlijk kleiner dan die van
de onderbroekenlol, maar toch.
De auteurs vonden teksten die
getuigen van grote diepzinnig
heid: 'Ik ben omdat ik dat zeg'.
En: 'Wat betekent Oost en West
als de wereld rond is?' Of: 'Ge
luk is niet te koop, veel te duur'.
Kantoor
Schoonman en Van den Brink
namen ook een kijkje op de
kantoorvloer. Want ook op kan
toor zijn Nederlanders leuk. 'Ik
ben een echte workaholic: praat
over mijn werk en ik grijp
meteen naar de fles'. Tja: 'Wie
zich als hond verhuurt, moet op
de botten kluiven'. Zelfspot siert
de mens maar collega's pakken
is leuker: 'Het heet secretaresse:
het is typiste en tikken kan ze
ook niet'.
Zelfs wie nooit een kroeg of
een kantoor bezoekt, ontkomt
er niet aan, want ook het stads
beeld wordt beheerst door
muurteksten van schrijvers die
zich druk maken over discrimi
natie, fascisme en andere mis
standen. Verontwaardiging viert
daarbij hoogtij. Zo lezen we:
'Racisme stinkt: de toekomst is
te ruiken'. Een meer directere
variant is: 'Vuile gore Haagse
klote fascist!! Je vrouw houdt
wel van een besneden pik.
Waarom jij niet?'
Ook het milieu is een popu
lair onderwerp: 'Als God gewild
had dat boeren gingen skiën
dan had hij stront wel wit ge
maakt'. Toegegeven, hij is leuk.
Net zo leuk als het idee om de
Na de oorlog leefde de Belgi
sche koning Leopold III in bal
lingschap in Zwitserland. Hij
wilde terugkeren naar Brussel,
maar zijn positie was omstre
den. Tijdens de Duitse inval in
1940 was hij namelijk bij zijn
soldaten gebleven. Het advies
van zijn eerste minister Pierlot,
om naar Engeland te vluchten,
had hij naast zich neergelegd.
(De politici gingen zelf wel).
In datzelfde jaar had een on
derhoud met Hitier, waarbij hij
'zotten Dolf vroeg of hij de be
zetting van België wilde ver
zachten. Ook was hij tijdens de
oorlog getrouwd met een zekere
Lilian Baels. Aan dat huwelijk
kleefde een luchtje, want Leo
pold was eerst voor de kerk ge
trouwd en pas maanden later
voor de burgerlijke stand.
Kleinigheidjes; Leopold was
geen collaborateur. Toch was
dit koninklijke gedrag in 1950
de inzet van een niets ontzien
de, felle strijd tussen Walen en
Vlamingen, tussen de socialisti
sche en de communistische
partijen aan de ene, en de chris
telijke partij aan de andere kant.
Tijdens onlusten vielen er drie
doden. Waarom? De hoofdper
soon in de roman Een Ko
ningsjaar weet het antwoord:
omdat België een 'apenland' is.
Auteur Mark de Bie (1939) be
schrijft de Belgische 'konings
kwestie' vanuit het standpunt
van het 11-jarige jongetje Hen
drik Pelgrims. Hendrik woont in
een klein Vlaams dorpje. Hij
gaat naar school, helpt zijn
moeder, hij speelt met zijn
voetbal en hij houdt van sport.
Wielrenner Nestje Sterckx is zijn
held, maar Rik van Steenbergen
kan er ook wat van. Fausto Cop-
ARCHIEFFOTO REINOUT VAN GULICK
talrijke muurteksten in ons land
in kaart te brengen. 'Killroy was
here' kan op twee manieren
worden geconsumeerd. Als aar
dig leesboekje. Of als naslag
werk voor diegenen die moeite
hebben met de sterfelijkheid of
zich willen verzetten tegen wat
dan ook: de muurtekstenschrij-
Wouter Schoonman en Jan
van den Brink: 'Killroy was he
re. Het eerste Nederlandse
muurtekstenboek', Aramith
Uitgevers, prijs: 15,-.
pi is wereldkampioen.
Hendrik leest over de ko
ningskwestie in de Zondags
vriend en de Gazet van Aalst.
Het commentaar leveren de
buurtbewoners erbij. Vooral
buurman Hannes van den Hout
is fel pro-koning: de Walen zijn
communisten, willen van België
een volksrepubliek maken naar
het model van 'Jef Stalin. Voor
dit vreselijke gedrag worden zij
door de regering in Brussel nog
beloond ook. Vooral dat laatste
vindt de trotse Vlaming Van den
Hout onverdraaglijk.
Een Koningsjaar is een prach
tige, intieme roman. De Bie
slaagt erin om in eenvoudige
bewoordingen het Vlaamse le
ven omstreeks 1950 tot leven te
roepen. Het abrupte einde van
de roman doet vermoeden dat
het vervolg er al aan zit te ko
men. Ik ben benieuwd.
Mark de Bie, Een Koningsjaar.
Uitg. Dedalus, 1992. Prijs
34,90.
WILFRED SIMONS
Puberliteratuur
Bestaat er zoiets als puberlitera
tuur? Ik denk van wel. 'Pu
berauteurs' stellen vragen.als:
wie ben ik? Wie zijn de Ande
ren? Wat is de Essentie van het
Bestaan? Heeft het Bestaan ook
Zin? De hoofdpersonen in deze
romans lijden aan Weltschmerz,
ze hebben het gevoel dat zij
ontheemd zijn, dat het Ware
Leven zich 'elders' afspeelt. Bij
dit soort literatuur denk ik aan
de boeken van Hermann Hesse
of aan The Picture of Dorian
Gray van Oscar Wilde.
Het zijn echte aanraders voor
iedereen in de leeftijd tussen
dertien en negentien jaar. Wie
ooit als puber Siddharta of Nar-
ziss und Goldmund van Hesse
heeft gelezen, zal er zijn leven
lang prettige herinneringen aan
overhouden. Alleen groei je er
op den duur uit later vind je
er de magie van dat moment er
niet meer in terug.
De bekentenis van Lücio van
de Portugese schrijver Mario de
Sa-Carneiro (1890-1916) is een
prachtige puberroman. Lücio
wordt gemarteld door alle bo
vengenoemde vragen. Eén
vraag vooral kwelthem: die
naar sexuele identiteit. Kan een
man van een andere man hou
den als hij geen homosexueel
is? En hoe moet hij die liefde
dan vorm geven?
Ik noem The Picture of Dorian
Gray niet zonder reden; De be
kentenis van Lücio lijkt er een
beetje op. Dorian Gray blijft
eeuwig jong en mooi; zijn ge
schilderde evenbeeld wordt
daarentegen steeds ouder en le
lijker. Er. is dus sprake van één
persoon met twee 'aspecten'.
Ook de hoofdpersoon in De be
kentenis van Lucio, Ricardo de
Loureiro, heeft twee aspecten,
waarmee hij zijn vriend Lücio in
opperste verwarring brengt.
Maar bij de plot van De Sa-Car
neiro steekt het verhaal van Wil
de bleek en fantasieloos af.
Niet-pubers raad ik De beken
tenissen van Lücio niet aan. Het
leven is tegelijkertijd ingewik
kelder en eenvoudiger dan De
Sa-Cameiro ons voorspiegelt.
Bij de levensvragen die pubers
stellen, halen 'volwassenen' de
schouders op. Veel pubervragen
zijn onbeantwoordbaar of ver
liezen met het verstrijken van
de jaren eenvoudigweg hun zin.
Mario de Sa-Carneiro, De be
kentenis van Lücio. Uitg. De Ar
beiderspers, 1993. Prijs 24,90
gulden.
W.S.
Boeiende details
Nederlandse kooplieden en an
dere burgers richtten op 3 juni
1621 de West-Indische Com
pagnie op. De handelsmaat
schappij bleef altijd in de scha
duw van haar grote tegenhan
ger de VOC staan, maar haar
geschiedenis is niettemin een
aaneenschakeling van rampen,
triomfen en heldendaden.
Eén bijzondere episode van
de WIC is beschreven door
Charles R. Boxer. In 1959 ver
scheen van zijn hand het stan
daardwerk The Dutch in Brazil
1624-1654. Hij beschreef daarin
de complete geschiedenis van
de Nederlandse kolonie in Bra
zilië, die door de WIC op de
Portugezen was veroverd om
controle te verkrijgen op de
produktie, verscheping en ver
koop van rietsuiker. Met de ver
koop daarvan viel in Europa
veel geld te verdienen.
The Dutch in Brazil verscheen
in 1977 voor het eerst in Neder
landse vertaling als De Neder
landers in Brazilië. Het boek is
dit jaar opnieuw uitgegeven
door uitgeverij Atlas/Contact.
Het lijkt nog niet verouderd.
Boxer heeft een vlotte, kristal
heldere stijl. Het ene moment is
de lezer bij Gouverneur-Gene
raal Johan Maurits in Recife, het
andere moment bevindt hij zich
aan de koninklijke hoven in Lis
sabon en Madrid, dan weer in
de bestuurskamers van de Hee-
ren XIX in Amsterdam. Boxer
verveelt nooit, hooguit verliest
de lezer door de honderden de
tails die hij geeft de hoofdlijnen
van het betoog wel eens uit het
oog.
Die details, vaak even drama
tisch als onbekend, boeien
soms nog het meeste. Van de
afslachting en onthoofding van
442 Nederlandse soldaten op de
kust van Elmina in 1626 tot de
herovering van Recife in 1654,
het is één aaneenschakeling van
stoere en prachtige verhalen. Je
zou haast zeggen: 'van Hollands
glorie in de zeventiende eeuw,'
maar dat klinkt zo gezwollen.
W.S.
