'Op
het kerkhof
nog geen
plaats voor ons'
is
ZATERDAG 27 FEBRUAR11993
;iYDIA DE VRIES
In de stinkende vuilnishoop op de on
verharde binnenplaats van vier troos
teloze vvoonbloldcen scharrelen - een
paar kippen hun kostje bij elkaar. Zodra er
I schaduw is, komt een groep werkloze man-
néti naar builen, schaakbord en krukje onder
IdRWm.l n groepjes wordt er geanimeerd ge-
pVaat en gerookt, zwijgend geschaakt of ru-
zfêhd gekaart. Zes bruine jochies dollen la
waaierig met een lekke voetbal. Een groepje
tienermeisjes hangt verveeld tegen een
muur, wachtend op de jongens. Op het bal
kon van de derde etage is de stank van rot
tend vuilnis nog goed te ruiken. De riolering
is ook weer eens kapot en een deel van de
binnenplaats staat vol met donkerbruin, stin
kend water.
In'Mimoza's stad Fier, zo'n 120 kilometer ten
zuf8$èsten van de hooi istad Tirana, is veel
jveranderd sinds de val \an het communisti-
iscHeTe'gime in 1990. Alles wat ook maar
ernplte herinnerde aan de gehate leider En-
veY' uHxIkV'is stukgeslagen of verbrand. De
parujtóhHVén slaan er uitgebrand en ver
nield" nik' Vi'ds er destijds nog sprake van eni
ge organ Rat ft''en produktie. inmiddels is de
economie gëhèel tot stilstand gekomen.
Niets functioneert meer, alles is kapot. Zestig
a zeventig procent van de beroepsbevolking
is werkloos. De armoede is dan ook zeer
zichtbaar.
Tien dagen lang was ik te gast bij Mimoza,
haar man Ladi en hun kinderen Fedra (8) en
Endri (6), een doorsnee Albanees gezin. Ze
wonen in een flat die bestaat uit een kleine
woonkamer, een keukentje van één bij an
derhalve meter, een slaapkamer en een toilet
art'nex wasgelegenheid. In de woonkamer
staan een groot, blankhouten wandmeubel,
een grote, stokoude zwartwit-TV, twee slaap
banken, een salontafeltje en een zelfgemaak
te schemerlamp.
,--in de slaapkamer is net ruimte genoeg voor
een tweepersoons bed, een linnenkast en nog
èèn slaapbank. De woning heeft een hurk-
;WC, er is eeh grote bak voor de was en nog
een aparte wastafel, Ladi heeft zelf een dou
che met warm water aangelegd; een onge
kende luxe, want de meeste flats hebben al
leen koud water. AJs er tenminste water is,
want het leidingnet functioneert alleen 's
morgens van zes tot acht en 's avonds van
vier lot acht. Ook in de zomer, als de tempe
ratuur tot ver boven de dertig graden op
loopt.
Mimoza neemt me mee naar een aantal
door Nederlandse gezinnen 'geadopteerde'
families en een kleuterschool. Voor de kleu
ters heb ik speelgoed meegenomen. Het ge
bouwtje ziet er troosteloos uit: kleine ramen
en slordig witgekalkte buitenmuren. Er is
geen speelplaats en ook hier ligt een hoop
vuilnis voor de deur. De dertig kleuters zitten
net aan de lunch: een homp grof brood met
een kroesje water.
De directrice vertelt dat het vroeger beter
was, maar sinds de ouderbijdrage is ver
hoogd, worden zóveel kinderen thuisgehou
den dat er geen geld meer is om fruit, melk of
kaas te kopen. Veel ouders kunnen het zich
niet permitteren om een weeksalaris te beta
len voor de"kinderopvang. Dal verklaart ook
waarom Véél kinderen de hele dag op straat
zwervéViï'in het gunstigste geval onder toe
zicht1 vflh een ouder broertje of zusje. Mimo
za ^ft'elt dat ze haar kinderen tijdens de
schoolvakanties in huis opsluit als ze moet
we Heen. Ze heeft geen andere keus, zegt ze.
T)at het vroeger beter was, is te zien aan de
vTffines, die gevuld zijn met keurige plak-
werkjes. Het enige speelgoed dal er nu nog is,
staat in het kamertje van de directrice: een
handvol ongeverfde houten blokken en een
kl$k zonder wijzers. Verf, potloden, tekenpa
pier. het is er niet meer. Geen vrolijke wand
platen aan de muur, geen tekeningen. Het
möubilair is zeker dertig, veertig jaar oud,
verveloos en versleten. Ik probeer mfe voor te
stejlen hoe ze hier zes dagen van de week de
kleuters zoethouden: met niks aan een tafel-
tjezitten en liedjes zingen, de hele dag?
Stralende ogen
Voor deze school heb ik een grote tas Duplo,
eep stapel fleurige gordijnen en twintig hou
ten speelgoeddieren meegenomen. Mimoza
heeft me op het hart gebonden dat er per se
een officiële overdracht moest plaatsvinden:
een lijst in tweevoud, te tekenen door de di
rectrice, mij en Mimoza. Ik vind het nogal
gek, maar Mimoza vertelt dat alles binnen
een weck is verdwenen als we dit niet doen.
Niet omdat de kinderen het speelgoed stie
kem meenemen, maar omdat de leidsters en
de ouders de verleiding niet kunnen weer
staan. Als je kind thuis niets heeft, gebeurt
Op een tafel spreid ik de Duplo uit. Ik ga er
op mijn knieën bij zitten om de kinderen te
laten zien wat je ermee kunt doen. Ze kijken
met grote, verbaasde ogen toe. Er wordt, heel
aarzelend, wat gestapeld en de blokjes wor
den aan alle kanten bekeken. Ik laat nog
maar eens zien hoe het moet, en jawel, ze
hebben het door. In stilte worden er torentjes
gebouwd, een helikoptertje maakt een rondje
in hel groezelige handje van een kaalgescho
ren ventje, dat onder de zweren en de vieze
plekken zit. Zijn ogen stralen.
De meeste kinderen zijn zeer armoedig ge
kleed: een verwassen hemdje ofT-shirt, kort
broekje, blote voetjes in plastic slippertjes,
die vaak maten te klein zijn. En dan te be
denken dat dit niet eens kinde
ren uit de allerarmste gezinnen
zijn. Een aantal kinderen is kaal
geschoren, vanwege de hoofd-
luis. De meeste kinderen zijn aan
de magere kant. Ondervoeding
komt in Albanië heel veel voor.
Melk is praktisch niet meer te
koop en heel duur. De meeste
kinderen welen amper wat
groente en fruit is. Mimoza ver
telt dat heel veel kinderen niets
anders te eten krijgen dan een
stuk grof brood met een scheutje
olie, alle dagen van de week.
Brood is dan ook het enige dat
elke dag te koop is. En het is te
betalen. De voedselsituatie is
vooral 's winters wanhopig
slecht. Duizenden hongerige Al
banezen probeerden dan ook
vanaf begin 1991 massaal te
vluchten, op wrakke boten rich
ting Italië. De Italianen proberen
verdere vluchtpogingen te voor
komen, door de Albanezen dage
lijks brood te geven. Bij de ha
vens heeft het Italiaanse leger
grote legerkampen ingericht. El
ke dag rijden de trucks uit om de
broodfabrieken in het hele land
van meel te voorzien. De staats
winkels zijn en blijven leeg. Wel
komen er steeds meer geprivati
seerde winkels, maar wat daar
wordt verkocht, is vóór de mees
te Albanezen niet te betalen.
Gejakker
De officiële markt voor groente,
fruit en vlees in Fier is gevestigd
in een smerige, donkere hal waar
het gruwelijk stinkt. Het aanbod
bestaat voornamelijk uit pepers
en paprika's, wormstekige ap
pels, wat uien en aardappelen.
Alleen de aanvoer van waterme
loenen is in de zomer
enorm. Vlees heb ik er niet ge-
De inmiddels gedoogde zwarte
markt in Fier is de op één na
grootste van het land. Het aan
bod bestaat uit 'luxe-goederen'
als Russische snelkookpannen, acryltapijtjes
uit Turkije, importsigaretten, zonnebrillen en
wegwerpaanstekers. Een grote groep man
nen staat zwijgend te luisteren bij een
kraampje waar Japanse gettoblasters worden
verkocht, het toppunt van luxe. Alles voor be
dragen van vele maandsalarissen. Er wordt
dus veel gekeken, maar weinig gekocht.
Veel winkelpanden in Fier staan leeg. Door
Eigenlijk zijn we allemaal dood, maar omdat er voor ons nog geen plaats is
op het kerkhof lopen we maar gewoon door. "Zwarte humor uit Albanië, het
land waar sinds de val van het communistische regime chaos en anarchie
heersen. Albanië, het armste land van Europa, een ontwikkelingsland op een
steenworp afstand. Niemand heeft er aandacht voor omdat er geen oorlog
woedt, er geen sprake is van spectaculaire natuurrampen en omdat het land
der Skipetaren economisch volkomen oninteressant is voor het rijke Westen.
Lydia de Vries uit Uithoorn ging er vier jaar geleden met een georganiseerde
reis heen. Een toevallige ontmoeting met de Engelssprekende bibliothecaresse
Mimoza Hoxlta had een intensieve correspondentie tussen de twee vrouwen
tot gevolg, die ondanks intimidaties van de gevreesde geheime politie
Sigurimi uitgroeide rot een vriendschap. Een jaar geleden zetten zij met
succes een kleinschalige hulpactie op. Inmiddels sturen vijftig Nederlandse
gezinnen hulppakketten naar vijftig arnie Albanese families. Afgelopen
najaar was Lydia de Vries weer in Albanië. Van die reis doet zij nu verslag.
Over enkele weken reist de Uithoornse opnieuw naar haar'vriendin, om een
nieuwe hulpactie voor te bereiden.
het schaarse aanbod zijn de prijzen in korte
tijd vertienvoudigd. Van een land dat een
flink deel van zijn landbouwprodukten kon
exporteren, is Albanië veranderd in een land
dat vrijwel volledig afhankelijk is van wester
se voedselhulp. De collectieve landbouw is
opgeheven. De boeren hebben niet gewacht
op verdeling van het land en genomen wat ze
konden bebouwen. Dat gebeurt nog steeds
zeer primitief. De opbrengsten zijn dan ook
gering. Grote stukken grond liggen al jaren
braak. De veestapel bestaat grotendeels uit
schapen, geiten, kippen en ganzen. Alles
graast in de wegbermen. Het verkeer moet
maar overal tussendoor zien te laveren.
De Albanese wegen zijn onveilig, smal en
slecht. Straatverlichting ontbreekt. De secun
daire wegen zijn alleen per ezel of ossewagen
Kinderen zoeken hun vertier op straat. Speelgoed hebben ze nauwelijks en wat er is, is tientallen jaren oud.
FOTO'S FRANK G
te berijden, bij gebrek aan be
strating. De verkeersonveiligheid
wordt vergroot door het krank
zinnige gejakker van de Albane
zen, die nooit hebben leren auto
rijden. Sinds twee jaar is particu
lier autobezit toegestaan, maar
rijscholen zijn een onbekend be-
g"P-
Albanië heeft geen eigen fabri
kaat auto's. Wat er rondrijdt is
(tweedehands) geïmporteerd, en
zou in andere landen meteen
van de weg worden gehaald. Een
twintig jaar oude Volkswagen {Ce-
ver kost tweeduizend dollar, on
geveer zestien jaarsalarissen. De
meeste Albanezen zijn voor hun
vervoer aangewezen op van ou
derdom uit elkaar vallende bus
sen. Ook wordt er op grote schaal
met vrachtwagens meegelift.
Voor de grotere afstanden zijn er
tweedehands bussen, geschon
ken of verkocht door West-
europese openbaar-vervoerbe
drijven.
Fiets
De kaartjes voor deze bussen
worden niet gesubsidieerd en
zijn dan ook heel duur. Maar
ach, de Albanezen zijn niet ge
wend te reizen, dus klaagt nie
mand. Onder het oude regime
had je toestemming nodig om je
te verplaatsen. Die kwam er dan
alleen nog voor familiebezoek. Ik
blijk tijdens mijn rondreis met
een geleende auto van Ladi's
werk meer van het land te heb
ben gezien dan Mimoza in haar
hele leven.
Het grootste deel van haar leven
woonde ze in Shkodër, een stad
in het noorden. Na haar huwelijk
is ze in Fier komen wonen. Voor
familiebezoek kreeg ze maar een
enkele keer per jaar toestem
ming. De reis duurt bijna tien
uur en daarom worden de con
tacten ook nu nog vooral'schrif-
telijk onderhouden. Binnen Fier
moet ze altijd lopen, ook als ze
tien kilo zware hulppakketten uit Nederland
van het postkantoor moet ophalen. Haar lief
ste wens was daarom een fiets, een luxe die
gelijk staat aan een half jaarloon. Mimoza is
dan,ook compleet in de war als ik haar vertel
dat de fiets die ik bij me heb, voor haar is. Ze
wil wel leren Fietsen, maar dan in het donker
buiten de stad. Een vrouw op een fiets is zeer
ongebruikelijk in Albanië.
De positie van de Albanese vrouwen is
overigens niet te benijden. Hoewel onder het
oude regime emancipatie verplicht was, is er
in het leven van alledag niets van te merken.
Vrouwen doen het zwaarste en vuilste werk,
worden slechter betaald dan mannen en
draaien daarnaast op voor de volledige huis-
houding. Een huishouding zonder het gemak
van koelkast, wasmachine, stofzuiger of kant
en-klaar voedsel. Koken gebeurt veelal op
een oliestelletje. De afwas wordt met koud
water gedaan, zonder afwasmiddel. Waspoe-
der is al jaren niet meer te koop, dus moeten
vrouwen zelf zeep maken van rundvet met
macaroni: uren pruttelen en stinken in een
pannetje, laten afkoelen en in stukken snij
den.
Adresjes
De werkdag van een Albanese vrou^ is niet
alleen zwaar, maar ook lang. De dag begint
om half zes. Er wordt begonnen met de afwas
van de vorige avond. Albanezen éten 's
avonds tussen negen en tien uur en dan is er
geen water meer om af te wassen. Na de af
was moet het ontbijt worden klaargemaakt.
Dat bestaat meestal uit wat gebakken groente
(koud geserveerd) met een stuk brood en wat
zelfgemaakte yoghurt. Er is geen koffie of
thee. Als er geld is om kaas te kopen, krijgt ie
dereen een klein blokje.
Na het ontbijt moet de was worden ge
daan. op de hand, met koud water vóór acht
uur, want anders is er geen water meer. Of
zoveel later als het uitkomt, dat weet je nooit
van tevoren. De kraan blijft daarom altijd
openstaan, dan weet je precies t
weer water is. Als afwas, was en ontbijt klaar
zijn, staat de rest van het gezin op. Kinderen
wassen en aankleden, ontbijtboel opruimen,
kinderen naar school brengen. Om zeven uur
begint de officiële werkdag, maar erg strikt is
men daar niet meer mee. Veel te werken valt
er toch niet.
Om drie uur komen de mensen hongerig
thuis. De bedrijven hebben geen kantines,
geen koffiemachines, geen lunchpauzes. Er is
bovendien geen water en geen toilet. Het
middageten bestaat uit een bord koude, ge
bakken groente met een glas water of limo
nade erbij, een stuk watermeloen of wat drui
ven. Voor 'gezond' koken is tijd noch aan
dacht. Het eten voor een hele dag wordt vaak
de avond van tevoren klaargemaakt; een bak
aubergines of okra's met wat uien worden in
een scheut olie gebakken.
Boodschappen doen kost veel tijd. Super
markten zijn hier onbekend, vrouwen lopen
alle denkbare plekken af waar iets te koop is.
Iedereen heeft een uitgebreid netwerk van
'adresjes' en er wordt veel geruild. De meest;
simpele dingen zijn er niet: lucifers, toilet
zeep, tandpasta en WC-papier zijn hipr
schaarser dan tweedehands auto's. Textiel e
schoenen zijn er alleen tegen bespottelijke
prijzen; een paar plastic badslippers kost zes
gulden, een meter katoenen stof zeven gul
den.
Van een maandloon van ongeveer vijftien
gulden is dat niet te betalen. Met eindeloos
geduld wordt alles hier gestopt, hersteld en
gerepareerd. De tweedehands kleding uit Ne
derland wordt dan ook met veel dankbaar
heid aanvaard. Zo kreeg Dhimo, de zestigjari
ge postbode, voor het eerst in achttien jaar
een nieuwe winterjas. Het gezin van tandarts
Mehmet kreeg vijf nieuwe handdoeken. Voor
het hele gezin hadden ze er zelf nog i
één die bruikbaar was. In het gezin van Dino
werd onlangs een tweeling geboren. Babyk
leertjes hadden ze nauwelijks. De man barst
te in tranen uit, toen hij de complete baby-
uitzet zag die vanuit Nederland was opge
stuurd.
Criminaliteit
In deze maatschappij is geld overleven, e
overleven komt het aan. Vandaar dat Albanië
inmiddels heeft kennisgemaakt r
liteit. Moord en doodslag, diefstal, straatroof,
illegaal wapenbezit, drugs; het is aan de orde
van de dag. Na zonsondergang is de str;
gevaarlijk. Een jaar geleden werden tv
mannen in het openbaar in het centrum v
Fier opgehangen. Ze hadden een compleet
gezin omgebracht. De meeste last heeft i
dereen van diefstal en straatroof. Er zijn tallo
ze verhalen over mensen die op str.
hun jas werden beroofd, maar ook
school die (tijdens de lessen!) werd overval
len door een groep gewapende r
vrouw die aan de gevolgen van een messteek
overleed en een kindje dat door het hoofd
werd geschoten omdat het aan de auto van
de buurman zat.
Armoede en honger zijn de dagelijkse rea
liteit van het leven in dit Albanië. De land
bouw levert na de zomer niet veel meer op
dan wat uien, wortelen en aardappelen. De
Italiaanse pasta in de privé-winkels kost t
gulden per pond, een blik Griekse olijfolie
een half maandloon. Een groot aantal gezin
nen leeft momenteel van een uiterst minima
le werkloosheidsuitkering. Jongeren die nog
nooit hebben gewerkt, krijgen helemaal
niets. Een weduwenpensioen bedraagt
slechts zes gulden per maand. Bejaarden
hebben geen andere keus dan bij één van
hun kinderen in te trekken. Van hun ouder
domspensioen van ongeveer tien gulden is
niet te leven. De prijzen blijven stijgen,
dagelijks.
Op de laatste lijst adressen die Mimoza
stuurde, staan gezinnen die in een hopelozi
situatie verkeren. Zo kreeg ik naam en adres
van twee jongèns van 10 en 12 jaar, die bij
hun grootouders wonen. Zeven jaar geleden
vermoordde hun vader hun moeder, een
daad waarvoor hij werd opgehangen. Even
moeilijk is het voor een jonge weduwe (33),
die van een kleine uitkering moet rondko
men met haar twee dochtertjes van 6 en 10
jaar en haar verlamde schoonmoeder. Een
weduwe van 48 heeft vier studerende kinde
ren, haar inkomen is dertig gulden per
maand. Voor al deze gezinnen geldt dat i
nauwelijks geld is om eten te kopen en d;
kleding en schoenen onbetaalbaar zijn.
Tranen
Tien dagen was ik de gast van mensen die
niets hebben, maar wat ze hadden met mij
deelden. Ik ben op bezoek geweest bij men
sen die met tranen in hun ogen bedankten
voor de hulp uit Nederland, terwijl het toch
eigenlijk zo gewoon is. Tien dagen leefde ik
letterlijk met ze mee. Deze zomer hoop ik er
weer te zijn, samen met anderen, die net als
ik willen laten zien, dat Albanië niet wordt
vergeten. We zullen er hard voor moeten
werken om de nood daar te lenigen. De eer
ste stappen zijn gezet om een onderwijsin
stelling in Fier nieuw leven in te blazen, mis
schien wat te doen aan de beroerde medi
sche verzorging en kleding te brengen bij ar
me gezinnen. Er is nog zoveel te doen.
inlichtingen over het sturen van hulppak
ketten naar Albanese gezinnen in nood
heeft Lydia de Vries (telefoon 02975-63214),
Een willekeurige binnenplaats in de woonwijken van Fier. Het vuilnis ligt maanden te rotten, de stank is tot in de woningen te ruiken.
