'Mini-gaatjes mogelijk
oorzaak aardbevingen'
Medici willen niet leren
van 'bijna-ongelukken'
Malaria maakt meer
slachtoffers dan ooit
Wetenschap
Virusvrij middel hemofilie
wordt dit voorjaar verwacht
Mannetjesvis 1
ongewild
aan de 'pil'
Schot vond fax j
al 150 jaar
geleden uit
De ontbrekende dimensie van een havenstad
DINSDAG 16 FEBRUAR11993
sproken. „Het management
moet ervoor zorgen dat techni
sche fouten niet kunnen wor
den gemaakt."
In alle sectoren van het maat
schappelijk verkeer voorspellen
bijna-ongevallen echte ongeluk
ken. Internationaal wordt ervan
uitgegaan dat elk ongeval is
voorafgegaan door vele tiental
len vergelijkbare bijna-ongeval
len. Het ongeval zeifis in de
ogen van Van der Schaaf het
topje van de ijsberg. „Het zou
beter als melding wettelijk ver
plicht was. net zoals in de lucht
vaart. Zelfs dan is het echter
niet zeker dat elk bijna-ongeluk
wordt gemeld."
I lel is volgens Van der Schaaf
jammer dat meldingen van bij-
na-ongelukken in de meeste ge
vallen alleen maar leiden tot het
zoeken van de schuldigen. „Het
is veel belangrijker om er iets
van te leren. Represailles zou
den eigenlijk uit den boze moe
ten zijn." De wetenschapper
houdt zich de komende drie
jaar onder meer bezig met het
opstellen van een systeem dat
het Hoogovens in ijmuiden
mogelijk mbet maken zoveel
mogelijk lering te trekken uit
bijna-ongelukken.
Medici willen niet leren van eer
dere fouten, zogenaamde 'bij-
na-ongelukken'. Dat zei dr. T.
van der Schaaf op de Techni
sche Universiteit Eindhoven tij
dens een bijeenkomst van Stu
dium Generale. Van der Schaaf
houdt zich al jarenlang bezig
met het onderzoeken van bijna-
ongelukken. Volgens hem
springen alleen de transportsec
tor en procesindustrie in meer
of mindere mate serieus om
met bijna-ongelukken.
)p medisch gebied gebeurt er
op dat vlak absoluut niets", al
dus Van der Schaaf. „In Neder
landse ziekenhuizen vallen vele
honderden doden ten gevolge
van gemaakte fouten. Dat kan
voor een groot deel worden
voorkomen als gebruik wordt
gemaakt van een systeem dat
het mogelijk maakt om te leren
van eerdere fouten."
Maar het toegeven van fouten,
zo is Van der Schaaf gebleken, is
voor de meeste medici niet be
spreekbaar, zelfs niet als dat al
leen maar gebeurt om ervan te
leren. Hij is van mening dat bij
fouten in de meeste gevallen
het management van het zie
kenhuis moet worden aange-
In de gearceerde gebieden komt malaria veel voor, in de zwarte gebie
den af en toe.
KOLE BABALOLA IPS
Twee miljard mensen, (een der
de van de wereldbevolking)
worden met malaria bedreigd,
aldus een rapport van de We
reldgezondheidsorganisatie
(WIIO). En de sistuatie is nog
alarmerender geworden nu een
agressievere ziektevariant in op
mars is: hersenmalaria. Boven
dien sorteert de traditionele be
handeling van 'normale mala
ria' geen effect meer door resis
tentie van de malariaparasiet
tegen gangbare medicijnen.
De ziekte wordt verspreid door
muskieten, die de malaria-para
siet met zich meedragen. In het
algemeen wordt aangenomen
dat degenen die in gebieden
met veel muskieten leven, ge
deeltelijk immuun zijn voor
acute vormen van deze ziekte.
„Maar als dat al waar was, is het
niet langer van toepassing om
dat de parasiet veel agressiever
en resistent voor het medicijn
chloroquiiie is geworden", zegt
Olabiyi Tunwase, hoofd acute
geneeskunde in het Academisch
Ziekenhuis van Lagos, Nigeria.
De opleving van hersenmalaria
baart Tunwase meer zorgen
dan de resistentie tegen het me
dicijn. Tot nu toe waren voor
namelijk kinderen, zwangere
vrouwen en mensen met erfelij
ke bloedarmoede vatbaar voor
malaria. De opmars van hersen
malaria heeft echter al veel pa
tiënten onder de volwassen be
volkingvan het Wcstafrikaanse
land gemaakt.
I let Malaria Technisch Comité
van hetNigeriaanse ministerie
van Volksgezondheid beveelt
een preventieve benadering via
algemene voorlichting aan. Het
is trouwens voor een arts niet
altijd gemakkelijk om een dia
gnose te stellen. „Het belang
rijkste symptoom van malaria is
hoge koorts, maar dat geldt ook
voor veel andere ziekten", zegt
kinderarts Adenmike Grange.
Zelfs een bloedproef kan niet
het doorslaggevende bewijs le
veren. „Soms heeft de parasiet
de bloedstroom verlaten en be
vindt hij zich in de lever of de
milt, zodat het lijkt of de patient
niet aan malaria lijdt."
De Nederlandse Vereniging van
Hemofiliepaticnten (NV1II') is
'redelijk enthousiast' over het
middel Recombinant Faktor 8.
Dezestollingseiwit-toevoeging
is gemaakt uit niet-menselijk
bloedplasma en brengt daar
door zo goed als geen virussen
over.
Coördinator C. Smit van de
NVI IP verwacht dat de'firma
Baxter uil Maarssen dit voorjaar
toestemming krijgt het middel
op de Nederlandse markt te
brengen.
Stollingseiwittoevoegingenzijn
van levensbelangvoor mensen
met hemofilie ('bloederziekte').
Zonder dat zou een patiënt in
valide raken of overlijden door
inwendige bloedingen.
Recombinant Faktor 8, verkre
gen door genetische manupila-
tie met niercellen van hamsters,
is drie jaar getest door Bayer en
Baxter. In de Verenigde Staten
en Zweden wordt het middel al
gebruikt.
THE INDEPENDENT
Geslachtshormonen in de riolering kunnen
bij forellen en karpers geslachtsveranderin
gen veroorzaken. Britse wetenschappers
hebben het bewijs geleverd voor wat ze al
lang vermoedden, namelijk dat de enorme
hoeveelheden synthetische hormonen die
de afgelopen 25 jaar zijn gebruikt wel effect 1
moesten hebben op het leven verder
stroomafwaarts. i
De hormonen zitten in de urine en faeca-
liën van vrouwen die de anti-conceptiepil 2
slikken. Soortgelijke maar minder sterke J
hormoonachtige chemicaliën kunnen wor- f
den gevormd als huishoudelijke en indus- v
triële schoonmaakmiddelen in het riool
worden afgebroken.
Het onderzoek is opgezet nadat tien jaar c
geleden naast een loosplaats van een riole- l
ring hermafrodiete voorns waren gevonden.
In de rivieren werden bij loosplaatsen van 'L
28 riolen in Groot-Brittannië kooien met fo v
rellen en karpers geplaatst. Op verschillen -
de van deze plekken stierf alle vis of een
deel daarvan. Op 15 plaatsen, waar alle vis x
had overleefd, begonnen mannetjesvissen c
en onvolgroeide vrouwtjes vitellogenin te x
produceren, een voedzaam eiwit dat wordt j j
gevonden in het eigeel van visseëitjes. In
grote lijnen is dat hetzelfde als'een man die| T
melk zou gaan produceren.
Dé wetenschappers stelden de vis ook in
het laboratorium bloot aan verschillende T
concentraties van een synthetisch oestro-
geen hormoon dat wordt gebruikt in anti
conceptiepillen. Zij ontdekten dat bijzonder j
lage concentraties van minder dan één deel
op een biljoen delen water op vissen het- j
zelfde effect hadden als het rioolwater.
THE INDEPEPENT
Het faxapparaat werd 150 jaar geleden uit
gevonden in een afgelegen Schots pacht- 1
boerderijtje. Voor het prototype gebruikte
de uitvinder heidetakjes als vering en kaak-
gewrichten van schapen als scharnieren.
Alexander Bain, de zoon van een keuter
boer, vroeg in 1843 patent aan voor zijn fax,,
maar kon geen munt slaan uit zijn uitvin
ding. Het zou nog bijna 150 jaar duren
voordat deze vorm van telecommunicatie
algemeen zou zijn ingeburgerd.
In de jaren zestig van de vorige eeuw expe
rimenteerden de Fransen met een proefop- I
stelling van Bains apparaat tussen Parijs en
Lyon, maar door het trage levenstempo vanj
die tijd was de belangstelling gering en het
experiment ging uit als een nachtkaars.
Onlangs is Bains patent 'herontdekt' en als j
een soort verlate erkenning van zijn genie
heeft het wetenschapsmuseum in Londen
een werkend model van het oude Franse
proefexemplaar in zijn collectie opgeno
men. Bains fax bestond uit twee slingers die
via een telegraaflijn met elkaar waren ver
bonden. De slinger van het zendende appa
raat tastte een in reliëf uitgewerkte afbeel
ding af. Bij verhoogde delen werd een
stroomstoot door de telegraafdraad naar
het ontvangende apparaat gestuurd. De
slinger van de ontvanger bewoog syn
chroon met de zendende slinger over hitte-
gevoelig papier. Wanneer een elektrische
stroom door de slinger liep, kleurde het pa
pier zwart.
Opslag kernafval
onder Nova Zembla
Stedebouwkundige plannen van Rotterdam onder de loep
Maar weinig Nederlandse ste
den lenen zich voor groot
scheepse nieuwe bouwkundige
ontwerpen. In de loop van de
eeuwen hebben ze hun vorm
gekregen en er valt niet veel aan
te sleutelen zonder het oude
beeld schade te berokkenen. Ei
genlijk is er maar één stad die
zich daarvoor leent: Rotterdam.
De verwoestingen, aangericht
door de Duitse bombardemen
ten in het begin van de Tweede
Wereldoorlog, maakten ruimte.
De wederopbouw verschafte
stedebouwkundig architecten
kansen.
Wie door Rotterdam wandelt,
komt veel mooie gebouwen te
gen, maar toch ontbreekt er
iets. Dat is vooral te merken als
je de stad als geheel beschouwt.
De eenheid is ver te zoeken: de
havenstad mist een dimensie,
vArchitectuurhistoricus Cor Wa
genaar promoveerde enige tijd
geleden op een onderzoek naar
de stedebouwkundige inzichten
die hebben geleid tot het huidi
ge stadsbeeld van de Maasstad.
Twee namen vallen op in de
literatuur: W. Witteveen (hoofd
afdeling stadsontwikkelingen)
en C. van Traa (zijn opvolger).
Het plan dat Witteveen voor de
wederopbouw maakte zou tra
ditioneel zijn, dat van Van Traa
uitgesproken modern. Fout,
zegt Wagenaar: Het plan Witte
veen sloot naadloos aan bij de
moderne stedebouw van voor
de oorlog. Dat Van Traa een an
dere richting insloeg, heeft niets
te maken met het vermeende
traditionalisme van Witteveen,
maar met de totaal veranderde
context waarbinnen Van Traa
zijn plan maakte.
Het was een vreemde wereld
waarin Witteveen zijn plan lan
ceerde. Een deel van de Rotter
damse binnenstad was ver
woest, maar het overgrote deel
van de stad was ongeschonden.
Witteveen kwam met een om
vangrijk plan, dal opvalt door
twee uitgangspunten. In de eer
ste plaats was het een ruimtelijk
plan op de schaal van de oude
stad. Alle ideeën stamden uit de
jaren twintig en dertig. Ten
tweede gaf Witteveen het Hof
plein een centrale plaats. Van
daaruit werd de plattegrond in
gedeeld. I Iet grondplan was ge
richt op een specifiek, drie-di
mensionaal stadsbeeld: Witte
veen zag de gebouwen bij wijze
van spreken al staan.
De gedachten over de plaats
van Rotterdam veranderden
echter enorm in de oorlog. De
werkelijke doorbraak over het
stedebouwkundige denken, zo
meent Wagenaar. moet je daar
om niet zoeken bij het basis
plan van Witteveen. Veel be
langrijker was de rol van de Ne
derlandse expert J. Ringers. In
1940 werd hij, nog onder het
Nederlandse bewind, benoemd
tot regeringscommissaris voor
de wederopbouw. De Duitsers
voegden daar in 1941 de bouw
nijverheid aan toe. Onder Rin
gers leiding werd de stedebouw
opgenomen in de totale sociaal-
economische planning van de
wederopbouw een verande
ring die zou beklijven.
Konden de stedebouwers in het
begin van de oorlog de enorme
waag van de ondernemers die
snel wilden herbouwen nauwe
lijks bijbenen, later trad er een
langdurige periode van vol
strekte lethargie in. Daarna won
de gedachte van Ringers aan in
vloed en stort de 'papieren stad'
van Witteveen in. Als hij in 1944
na een conflict over de organi
satie het veld moet ruimen, ont
staat er onder zijn opvolger Van
Traa ruimte voor ingrijpende
veranderingen.
Witteveen ging nog uit van
een beheersïngsplan. Van Traa
ziet daarvan af. Er moet een sti
muleringsplan komen zonder'
voorschriften en zeker geen
voorschriften die gericht zijn op
hel scheppen Van een esthe
tisch stadsbeeld. Grote stimula
tor was Van Nelle-direkteur C.
van der Leeuw. Het nieuwe plan
is niet langer de drager van een
ruimtelijk, esthetisch stads
beeld, maar een zakelijk ver-
keers- en bestemmingsplan.
Het is twee-dimensionaal. De
stedebouwkundig architect
maakt de plattegrond, de derde
dimensie wordt overgedragen
aan de architectuur.
„Een stedebouwkundig plan
kan in wezen op zichzelf niet
formeel mooi zijn; het geeft
richtlijnen, basis en stramien;
het geeft schering en inslag
waarop de architect voortbou
wen kan", schreef Van Traa in
1946. Het merkwaardige is dat
dit plan de drager werd van een
utopisch toekomstvisioen: Rot
terdam werd de sociale stad van
de toekomst, het model van de
nieuwe 'welvaartsstad'. Dit be
tekende ook dat, anders dan bij
Witteveen, de bestaande stad
als inspiratiebron voor de toe
komst had afgedaan.
Vanaf het begin van de jaren
vijftig begint Rotterdam aan de
opmars. De stadsplanners keren
zich af van de binnenstad. In de
haven gebeurt het. Rotterdam is
de stad aan de rivier. Nieuwe
wijken zijn niet langer op de
stad gericht, maar in zichzelf
gekeerde buurten, met alles wat
de bewoners nodig hebben bin
nen bereik. Wagenaar: „De ach
terliggende gedachte was de so
ciale functie van de wijk. Dat
was achteraf gezien een grote
misser. Mensen hebben, vooral
in nieuwe wijken, hun sociale
contacten nauwelijks meer in
de eigen omgeving."
Amerikaans
De binnenstad zelf wordt naar
Amerikaans model opgebouwd.
Witteveens grootse Hofplein
verdwijnt uit de plannen en
wordt een gewone rotonde, de
V. GEBERGTE
yi, ^..beving langs breukvlak
IEZ0HE'c—
SUBDUCT
AARDMANTEL
VLOEIBARE AARDKERN
Schematische weergave van de 'mini-gaatjes' en hun mogelijke invloed op aardbevingen. De
zwarte gaatjes beschrijven banen om de aardkern, als ze al bestaan. foto cpd.
De Russische geofysicus
Anatoli Trofimenko is be
zig de aanwezigheid van
minuscule 'zwarte gaatjes'
in de aarde aan te tonen.
Hij denkt dat alle hemelli
chamen door de gaatjes
een interieur als een gaten
kaas hebben, en dat de
'mini-gaatjes' mogelijk de
oorzaak van aardbevingen
en vulkaanuitbarstingen
zijn.
BEN APELDOORN
De gaatjes zouden overblijfsels
zijn van de grote klap waarmee
het heelal ongeveer 15 miljard
jaar geleden ontstond. Bij de
aarde zou een onbekend aantal
van deze mini-gaten zich in of
nabij de vloeibare kern ophou
den en cirkel- of ellipsvormige
banen rond het centrum be
schrijven. We zouden ze sim
pelweg niet kunnen zien, maar
we merken hun invloed des te
beter op.
Trofimenko schat dat elk
gaatje kleiner is dan een atoom,
maar een massa bevat van rond
150 miljoen megaton. Dat is even veel
als een modale berg, inclusief de basis
daarvan. Het zou heel goed mogelijk
kunnen zijn, zo rekende Trofimenko
uit, dat de straling van deze griezelige
massa-concentraties, de zogeheten
hete plekken hotspotsop relatief ge
ringe diepten onder het aardopper
vlak veroorzaken en in stand houden.
'Hot spots' zijn omvangrijke mag
ma-reservoirs in de aardmantel, on
der de over en langs elkaar bewegen
de aardschollen aan het aardopper
vlak. Het zijn in de loop der tijd om
hoog gedrukte 'lava-bellen', afkomstig
uit de ziedende diepten der aarde. Ze
hebben één of meerdere, vurige uitlo
pers naar boven en de daarin opge
hoopte. geweldige krachten
'wachten' als het ware tot een
zwakke plek in de aardkorst bo
ven de vuurmonden is ontstaan
en 'poef, alweer een vulkaan.
De vulkaanketens van de Fili-
pijnen en de Hawaii-eilanden
zijn voorbeelden van opeenvol
gende reeksen zwakke plekken.
Verder kunnen de bewegingen
van Trofimenko's mini-gaatjes
leiden tot aardbevingen door
hun storende invloed op het
aardse zwaartekrachtveld,
waardoor opgebouwde span
ningen plotseling 'los' komen.
Rechtstreeks kan die invloed
niet worden gemeten omdat de
apparatuur daarvoor niet ge
voelig genoeg is. De storingen
nemen namelijk hoogstens één
minuut in beslag, terwijl de be
staande instrumenten alleen
fluctuaties over perioden van
minimaal vijf minuten aange
ven. Bovendien is de plaats
waar zich een storing voordoet
volstrekt onvoorspelbaar.
Toch verwacht Trofimenko dat
zulke storingen zich 'ergens'
meerdere keren per etmaal
voordoen, en wel vooral in de
gebieden waar aardbevingen en
vulkanisme veelvuldig voorko
men. Want, houdt Trofimenko zijn
collega-onderzoekers voor, het zou
best eens kunnen zijn dat zich onder
die gebieden meer mini-gaatjes dan
normaal bevinden.
Het moderne Rotterdam: kubuswoningen over de Blaak met op de achtergrond het 'potlood'.
foto cpd.
Maasboulevard vervalt tot een
ordinaire zeedijk. Door het ont
breken van een ruimtelijk stads
plan krijgt de architectuur een
kans, maar de samenhang ont
breekt.
De laatste jaren doet zich dan
ook een kentering in de gedach
ten over de Rotterdamse stede
bouw voor. In maart zullen ste
debouwkundigen, architecten,
planologen en stedebouw- en
archtectuurhistorici zich tijdens
een symposium weer buigen
over de vraag naar een derde di
mensie. Rotterdam moet weer
samenhang gaan vertonen.
Van het proefschrift 'Welvaarts
stad in wording is een handelse
ditie verschenen.
De Rotterdamse bin
nenstad na het bom
bardement van mei
1940. foto oem. ar
chief rotterdam.
Het Russische ministerie van atoomenergie
wil kernafval opslaan in de bevroren grond
van Nova Zembla. Hoogradioactieve ele
menten uit centrales van het Tsernobyltype
kunnen volgens het ministerie op enkele
meters diepte in de altijd bevroren grond
worden begraven. Onderzoek in deze zoge
heten permafrost zou hebben uitgewezen
dat water niet bij het afval kan komen.
Daarmee is de opslag even veilig als in
zoutkoepels. Bovendien is Nova Zembla
eerder gebruikt voor kernproeven en kern - i
afvaldumping. Opslag is daar derhalve poli
tiek meer aanvaardbaar dan elders, meent
het ministerie.
