'Verraad' Gusmao
nekslag Fretilin
Vredesplan Bosnië deugt van geen kant
'Mijn land is er allerbelabberdst aan toe'
Feiten &Meningen
Tshisekedi zoekt val Mobutu
ZATERDAG 6 FEBRUARI 1993
Gusmao, in het midden met baard, op weg naar het gerechtsgebouw.
mengde voormalige Joegoslavi
sche deelrepubliek brengt geen
vrede.
Hoogstens bevriest het na aan
neming door alle strijdende
partijen hetgeen op zich al
een utopie is de bestaande
situatie voor een kortere of lan
gere periode, afhankelijk van
hoeveel militairen de rest van
de wereld bereid is naar de Bal
kan te sturen om op de naleving
van een eventueel akkoord toe
te zien.
De tien provincies, met een 'ge
mengd' Sarajevo en de rest te
verdelen onder moslims,
Kroaten en Serviërs en met VN-
blauwhelmen (hoeveel eigen
lijk? de eerste schattingen spre
ken al van 200.000) voor de be
waking, zullen zich nooit veilig
voelen of serieus onderling wil
len samenwerken.
Vetorecht
bevolkingsgroepen in belangrij
ke zaken, geen sprake zijn. Ze
zullen aansluiting zoeken bij
Kroatië of Servië, waardoor het
plan meteen al onderuit is ge
haald. Overigens zijn de provin
cies, die door grenzen van haat
worden gescheiden, niet levens
vatbaar. De deling gaat grofweg
uit van de huidige militaire en
etnische situatie, niet van eco
nomische of geografische ver
banden.
De vluchtelingen de moslims
hebben in deze het meest te lij
den gehad zullen zich even
eens niet neerleggen bij het VN-
plan. Terugkeer naar huis en
haard is niet mogelijk. De we
reld zou van het lot en de ge
schiedenis van de Palestijnen
hebben moeten leren dat vluch
telingenproblemen niet vanzelf
oplossen. Vroeg of laat zullen de
verdrevenen terugwillen en
wraak willen nemen. De provin
cies zullen zich nooit kunnen
ontworstelen a
cirkel van terreur en geweld en
contra-terreur. In het plan
wordt niet eens gesproken over
ontwapening van de milities.
Beloning
Er zijn nog veel meer argumen
ten aan te voeren tegen het plan
van Vance en Owen. Het is in
feite een beloning voor de ter
reur, de intimidatie, de marte
lingen en de politiek van zuive
ringen van de Bosnische Ser
viërs, die nominaal onder lei
ding staan van de psychopaat
Radovan Karadzic. „Volgens de
plannen komen de gebieden die
etnisch zijn gezuiverd onder
controle van het leger dat die
zuiveringen heeft uitgevoerd.
Niemand kan van ons verwach
ten dat we deze gebieden in
handen van de 'Chetniks' la
ten," zo legde de Bosnische pre
sident Alija Izetbegovic afgelo
pen dinsdag in deze krant uit.
Daar valt geen speld tussen te
krijgen.
Een soevereine staat, hoe zwak
en onvolledig dan ook, wordt
van binnen en van buiten (Ser
vië, Montenegro, Kroatië) uit
opgeblazen en verkracht. De
democratisch gekozen presi
dent Izetbegovivc wordt als pa
ria behandeld en op gelijke voet
behandeld als een erkende oor
logsmisdadiger als Karadzic. En
in plaats van de schuldigen te
straffen voor hun misdaden
gaan ze onder goedkeuring van
VN en EG met de hoofdprijs
naar huis.
Weeffouten
Voorstanders van het plan er
kennen de weeffouten. De oor
log is echter te verschrikkelijk
om nog langer te laten voortdu
ren en de wereld moet toch wat.
Militair ingrijpen leidt alleen
maar tot meer bloedvergieten
en het is absurd te veronderstel
len dat de Bosnische Serviërs en
Kroaten hun veroveringen op
geven en dat de gevluchte mos
lims weer naar huis kunnen.
Bovendien zijn de Serviërs al
lang niet meer de enige schuldi
gen in het conflict. De Kroaten
en moslims doen in wreedhe
den niet voor hen onder.
Kortom, het gezonde verstand
gebiedt het 'vredesplan' te ac
cepteren.
Hier ligt meteen ook de voetan
gel. De angel die elke discussie
over 'er moet wat gebeuren'
vastgrijpt. Als het plan van
Owen en Vance, dat tenminste
een staakt-het-vuren met zich
meebrengt, wordt verworpen,
rest in feite alleen interventie
alsof het sturen van 200.000 sol
daten voor de uitvoering al geen
interventie is. Of massale bewa
pening van de Bosniërs, die de
kaart dan maar eigen handig
opnieuw moeten inkleuren. Het
is nauwelijks een alternatief te
Maar het staakt-het-vuren le
vert ook niets op op de lan
gere termijn tenminste. Het be
vestigt slechts de bestaande en
steeds maar verslechterende si
tuatie. Gelukkig maar dat de
Amerikaanse president Clinton
zijn bedenkingen heeft en niet
zwicht voor de druk van Owen
en zijn Europese broodheren,
die hun aperte onvermogen
proberen te verhullen achter
het 'vredesplan'.
Inmiddels gaat de oorlog door.
Een smerige oorlog, zo verhalen
de menSen die er uit terugkeer
den. „Wij waren de zoveelste
missie", vertelde de Almeerse
gynaecologe Gunilla Kleiverda,
toen zij eind januari terugkeer
de uit de Kroatische hoofdstad
Zagreb.Al die verhalen de
meest walgelijke verhalen zijn
waar. Die verkrachtingen zijn
waar en het gaat maar door. En
er gebeurt niets. Kennelijk zijn
verkrachtingen niet genoeg om
in te grijpen. Niet zo belangrijk
als olie tenminste."
Het proces dat deze week in Dili, de hoofdstad van Oost-
Timor, is begonnen tegen José Alejandro Gusmao (45) is
een zware slag voor de verzetsbeweging Fretilin. 'Xana
na', zoals zijn aanhangers hem noemen, is al 17 jaar het
gezicht van het verzet tegen de Indonesische overheer
sing. Als hij van het toneel verdwijnt, is dat voor het kwij
nende Fretilin wellicht de doodklap.
De geschiedenis van het Timo
rese Front voor Nationale Be
vrijding (Fretilin) begon in 1974,
toen kolonisator Portugal na de
Anjerrevolutie toestemming gaf
in Oost-Timor politieke partijen
op te richten. Gusmao werd lid
van het Fretilin, een trefpunt
van sociaal-democraten en
links-radicalen, dat zich uit
sprak voor onafhankelijkheid.
Op 28 november 1975, de dag
waarop de Portugese vlag werd
gestreken, riep het Fretilin de
onafhankelijkheid uit. Tien da
gen later trok het Indonesische
leger binnen om het gebied te
annexeren.
De Verenigde Naties hebben
het Indonesische bewind over
Oost-Timor nooit erkend. De
Veiligheidsraad bepaalde in
1975 dat Portugal de 'bestuur
der' van Oost-Timor blijft totdat
de bevolking zich in een refe
rendum heeft uitgesproken over
de toekomst van het land. Die
volksstemming heeft echter
nooit plaatsgevonden.
Guerrilla-oorlog
Na de annexatie trok het Freti
lin zich terug in de bergen van
waaruit het een guerrilla-oorlog
begon tegen de bezetter. Het
Indonesische leger sloeg hard
terug en dreef de verzetsbewe
ging steeds dieper het onher
bergzame gebied in.
Het is Jakarta echter nooit ge
lukt het Fretilin volledig uit te
schakelen. Vanuit de bergen
bleef de beweging actief, maar
inmiddels is ze gereduceerd tot
enkele verspreid opererende
groepjes van samen niet meer
dan 300 man. De gevolgen voor
de bevolking, waarvan een
groot deel met het Fretilin sym
pathiseert, bléven niet uit. De
internationale mensenrechten
organisatie Amnesty Internatio
nal schat dat sinds 1976 zo'n
200.000 Oosttimorezen zijn om
gekomen door gevechtshande
lingen, executies, ziekten en
honger.
Tot 1989 was Oost-Timor her
metisch afgesloten van de bui
tenwereld. Volgens de regering
in Jakarta verruilde Gusmao in
dat jaar de gewapende strijd
voor politieke agitatie onder
jongeren in de steden. De Freti-
lin-leider wist de Oosttimorezen
massaal achter zich te krijgen
en groeide uit tot een volksheld.
Vorig jaar november viel voor
hem echter het doek. In het
dorpje Lahane, even ten zuiden
van Dili, werd de verzetsleider
in alle vroegte van zijn bed ge
licht en gearresteerd.
De waslijst met aanklachten te
gen hem bevat onder meer het
aanzetten tot aanslagen op mi
litaire installaties, het beroven
van dorpen en«amenwerking
met rebellen in ballingschap.
De regering in Jakarta houdt
hem ook verantwoordelijk voor
het bloedbad in Dili in 1991,
waarbij Indonesische troepen
het vuur openden op een groep
demonstranten. Volgens oogge
tuigen en mensenrechtenorga
nisaties kwamen daarbij zeker
180 mensen om; Jakarta houdt
het echter op 50 doden.
Na zijn arrestatie trok Gusmao
in twee opmerkelijke televisie
optredens het boetekleed aan
en riep hij zijn medestrijders op
de wapens neer te leggen. Vol
gens mensenrechtenorganisa
ties had de verzetsleider zijn
verklaringen onder dwang afge
legd. Maar het kan ook zijn dat
hij zich in ruil voor strafvermin
dering zo verzoenend heeft op
gesteld.
Dat laatste wordt steeds waar
schijnlijker, want het is op z'n
zachtst gezegd merkwaardig dat
Gusmao wordt berecht volgens
het gewone Wetboek van Straf
recht en niet volgens de uitzon
deringswet op 'staatsondermij-
nende activiteiten', die voorziet
in de doodstraf.
Bovendien werd op de eerste
dag van het proces het illegaal
wapenbezit, waarop in Indone
sië ook de doodstraf staat,
slechts als aanvullende aan
klacht ingebracht. Dat betekent
volgens westerse waarnemers
dat de rechters tegen Gusmao
niet het doodvonnis zullen uit
spreken. Wellicht is dat de re
den waarom de Fretilin-leider
vriend en vijand verraste toen
hij op de vraag van de aanklager
welke nationaliteit hij heeft,
antwoordde dat hij Indonesiër
Voor de jonge Timorezen moet
dat een klap in het gezicht zijn
geweest. Naarmate het proces
vordert, zien zij hun droom van
een onafhankelijk Oost-Timor
meer en meer in duigen vallen.
HAARLEM ONNO HAVERMANS EN
HANS JACOBS
Moeten we ons zorgen maken
om de woede van David Owen,
tegenwoordig 'lord' Owen? Be
ter van niet. De Britse oud-mi
nister maakt zich erg boos op
de nieuwe Amerikaanse rege
ring, die openlijk vraagtekens
zet bij het vredesplan voor
Bosnië-Hercegovina. Maar die
vraagtekens zijn volkomen te
recht. Dat plan deugt niet.
Owen is mede-opsteller van het
vredesplan, als onderhandelaar
namens de Europese Gemeen
schap. Samen met de Ameri
kaanse oud-minister Cyrus
Vance (namens de Verenigde
Naties) probeerde hij maanden
lang de moslims, Serviërs en
Kroaten te bewegen de wrede
burgeroorlog in Bosnië te stop
pen. Tevergeefs.
Maar de omhoog gevallen ijdele
Owen weigert te erkennen dat
hij heeft gefaald. „Tegen alle
hoop in en zelfs tegen mijn ei
gen verwachtingen in hebben
wij min of meer een akkoord
bereikt", zo zei hij woensdag te
gen The New York Times. „Maar
wij hebben een probleem: wij
kunnen de moslims er niet toe
bewegen ermee in te stemmen
en dit is grotendeels de schuld
van de Amerikanen." Die stel
len namelijk voorwaarden aan
hun steun voor het plan en die
voorwaarden sterken volgens
Owen de moslims in hun verzet.
De Brit noemt zijn vredesplan
„de beste regeling die men kan
bereiken". Hoe droevig zou het
zijn gesteld, als dat waar was?
Beloning
Het is grotesk om het voorstel
van Vance en Owen voor de op
deling van Bosnië en Hercego-
vina in tien autonome provin
cies een vredesplan te noemen.
Eén ding staat bij voorbaat al
vast. De beloning voor de etni
sche zuivering van de meest ge-
Wél éÊSÊLm,
Een familie treurt bij het graf van een Bosnisch-Servische jongen, die om het leven kwam tijdens gevechten met moslims om het dorpje Jezero.
Troonopvolger De Orleans e Braganga over Brazilië:
HAARLEM ELS WIEGANT
Op 21 april mogen de Brazilianen in een
referendum laten weten of hun land een
republiek moet blijven of weer een ko
ninkrijk moet worden, zoals het tot 1889
was. Het corruptieschandaal dat presi
dent Collor de Mello tot aftreden
dwong, is koren op de molen van de
royalisten. Ze hameren ook op de insta
biliteit van de republiek; de afgelopen
65 jaar zat slechts één direct door het
volk gekozen president, Juscelino Kubit-
schek, zijn ambtstermijn tot het einde
toe uit.
Als de Brazilianen voor herstel van het
koningschap kiezen, ziin er drie kandi
daten. Een van hen is de 80-jarige don
Pedro de Orleans e Braganga, al 48 jaar
getrouwd met doria Esperanga, zus van
de moeder van de Spaanse koning Juan
Carlos, en directeur van een vastgoed
bedrijf in Petrópolis, 60 kilometer ten
noorden van Rio de Janeiro. Het bedrijf
beheert de resten van de landgoederen
van de koninklijke familie.
Don Pedro vindt dat hij de enige echte
kandidaat voor de troon is. „Ik ben de
oudste zoon van de oudste zoon van
prinses Isabel. Ik ben geen troonprete
ndentmaar de troonopvolger. Dat is een
heel verschil. Ik ben gewoon de erfge
naam van de troon, punt uit."
Dat de Orleans e Braganga een groot
voorstander van de monarchie is,
spreekt vanzelf. Volgens don Pedro we
ten koninkrijken de mogelijkheden van
het land beter te benutten en het volk
juister te behandelen. Hij vindt het een
ideaal systeem. Zijn onder de dertig rijk
ste en best georganiseerde landen ter
wereld er tenslotte niet maar liefst ze
ven een monarchie?
De monarchie in Brazilië duurde van
1822, toen het land onafhankelijk werd
van Portugal, tot 1889, toen de repu
bliek werd uitgeroepen. Er heerste rust
en welvaart in het grote Zuidamerikaan-
se land. De munt schommelde niet noe
menswaardig en volgens de troonopvol
ger waren de mensen er terecht trots op
Braziliaan te zijn. „Nu schamen wij ons
daarvoor en dat is droevig", verzuchtte
hij onlangs tegen een verslaggever van
de Spaanse krant El Pais.
Hoewel de tachtigjarige geen echte
campagne wil voeren, bereisde don Pe
dro alle staten van noord naar zuid in
het immense land. Het viel hem op dat
de regeringen van de diverse staten
hem met alle égards ontvingen. Zelfs in
een republikeinse staat als Acre, in het
noorden van Brazilië en tijdens de mo
narchie nog niet eens een provincie van
het land, zegt de erfgenaam op veel
aanhang te kunnen rekenen.
Volgens don Pedro is de huidige rege
ringsvorm eigenlijk een voorlopige. De
installatie van de republiek op 15 no
vember 1889 is nooit officieel bevestigd.
De koninklijke familie werd door mili
tairen in een bootje weggevoerd. De tij
delijke regering werd per decreet geïn
stalleerd en sindsdien is daaraan nooit
iets veranderd.
De republikeinen, zo vindt De Orleans e
Braganga, vertonen ondemocratische
trekjes. Kritiek uiten op de republiek is
niet geoorloofd. Bij koningsgezinde
kranten zou brand gesticht zijn en ver
scheidene royalisten zouden de dood
hebben gevonden wegens hun overtui
ging. Gedurende de monarchie daaren
tegen waren er verschillende republi
keinse kranten, clubs, organisaties en
afgevaardigden, aldus don Pedro.
Verwijten als zouden de pracht en praal
van het koningschap veel duurder zijn
dan een republiek een ook in Neder
land wel gehoord verwijt worden ge
logenstraft door de berekeningen van
de oud-minister van financiën van Bra
zilië, Delfim Netto. Hij becijferde on
langs dat de koninklijke familie in
Groot-Brittannië zes keer goedkoper is
dan de vorige Braziliaanse president
Sarney.
Op de vraag hoe hij de situatie van Bra
zilië op dit moment zou omschrijven,
antwoordde don Pedro El Pais: „Aller
belabberdst. Er is helaas niemand die
anders kan beweren. Dit is een rijk land
met een goed volk, maar de puinhoop
die er heerst... Mijn land was er nooit
slechter aan toe.
KINSHASA AP
Etienne Tshisekedi (60), de pre
mier van Zaïre, is vastbesloten
president Mobutu Sese Seko te
zien vallen. Een compromis met
Mobutu is ondenkbaar, zei
Tshisekedi donderdag op een
persconferentie.
Tshisekedi is een 'veteraan van
de politieke overleving', sinds
hij en Mobutu tegenover elkaar
kwamen te staan. In 1966 richt
ten zij samen de Volksbeweging
voor de Revolutie op en vervol
gens diende Tshisekedi voor de
regeringspartij als minister van
binnenlandse zaken. De relaties
verzuurden echter. In 1981
werd Tshisekedi met dertien
andere voormalige parlements
leden gearresteerd nadat hij een
brief had ondertekend waarin
kritiek op Mobutu werd uitge
oefend. Maar de daarop volgen
de jaren van detentie, huisar
rest, verbanning en marteling
kregen Tshisekedi niet klein.
Mobutu ging zich in de loop
van zijn carrière als president
steeds meer als dictator gedra
gen. Democratische waarden
zette hij opzij. Onder druk van
de VS, Frankrijk en de voormali
ge kolonisator België moest Mo
butu in 1991 de oppositiepartij
en legaliseren. Tshisekedi-kwam
aan het hoofd te staan van een
interimregering die vrije verkie
zingen moest voorbereiden. Na
enkele weken zette Mobutu de
premier alweer aan de kant,
maar door binnenlandse pro
testen en rellen en buitenlandse
druk moest hij Tshisekedi vorig
jaar weer aan het hoofd van de
regering toelaten.
Mobutu had beloofd dat Zaïre
in mei 1991 vojledig democra
tisch zou zijn, maar kwam zijn
woord niet na. Zijn elitetroepen
gingen intussen door met het
lastigvallen van de oppositie,
waarbij honderden Zaïrezen de
dood vonden. Bij de jongste ge
weldsuitbarsting namen 'gewo
ne' soldaten het niet dat zij wer
den uitbetaald in een nieuw
bankbiljet van 5 miljoen zaïre,
dat door niemand werd geac
cepteerd. Mobutu greep de ge
legenheid aan om opnieuw
hard tegen de oppositie op te
treden.
De Unie voor Democratie en
Sociale Vooruitgang van Tshise
kedi zal moeten proberen Mo
butu definitief zijn macht te
ontnemen. De bevolking van
Zaïre heeft de Amerikanen, Bel
gen en Fransen opgeroepen
daarbij te hulp te komen. Tij
dens de Koude Oorlog werd
Mobutu de hand boven het
hoofd gehouden door de Vere
nigde Staten, die miljarden dol
lars naar Zaïre sluisden. Tshise
kedi zei het onomwonden:
„Washington zal verantwoorde
lijk worden gehouden voor het
lijden van het Zaïrese volk en
zal eens uit moeten leggen
waarom het deze duivelse man
(Mobutu) aan de macht hield."
Tshisekedi heeft zelf ambities
om president te worden. In het
hoogste ambt zal hij goede rela
ties met de VS nastreven, verze
kerde hij. Eenmaal aan de
macht en na de eventuele val
van Mobutu zal Tshisekedi ook
proberen Zaïre te ontdoen van
de symbolen die de dictator ge
bruikt.
