De martelgang van bisschop Jo Gij sen
Angst waart rond op
Siciliaanse platteland
1/
oe" v
Feiten &Meningen
Staphorst
MAANDAG 25 JANUAR11993
Jarenlang verklaarden de achtereenvolgende perschefs
van het bisdom Roermond bij herhaling dat de gezond
heid van de bisschop niets te wensen overliet. Nu blijkt
dat hij al met darmklachten aantrad, toen hij op 20 janu
ari 1972 tot bisschop van Roermond werd benoemd. Dit
weekeinde trad de 60-jarige Gijsen geheel onverwacht af
op doktersadvies.
30 diakens heeft afgeleverd.
Neelen
Piet Neelen werd, in 1975, ont
slagen als directeur van het Dio
cesaan Instituut voor Interna
tionale Solidariteit. In een kran
teinterview had Neelen de bis
schop met de farizeeërs uit de
tijd van Christus vergeleken.
„Ook de farizeeërs zaten ver
strikt in wetten en voorschriften
en vonden het systeem belang
rijker dan het doel", aldus Ne-
len, die een eigen missiebureau
oprichtte: het Bureauvoor In
ternationale Solidariteit (BIS).
Omdat de Nederlandse Missie
raad contact met BIS bleef on
derhouden, droeg het bisdom
Roermond zijn collectegelden
voor de missie voortaan recht
streeks aan Rome af. De bis
schop kwam met een eigen
Week voor de Missionaris en
een eigen Bisschoppelijke Vas
tenactie.
Eveneens ging de knip op de
beurs voor het Centraal Advies
bureau voor Priesters en Reli
gieuzen (Caper), de Nederland
se Raad van Kerken en voor de
Nationale Raad van de Kateche-
se. Voor Caper, omdat het
priesters en religieuzen aan
raadde hun seksualiteit ten vol
le te beleven. Voor de Neder
landse Raad van Kerken, omdat
hij zich niet tegen abortus had
uitgesproken en een meerder
heid positief tegenover de bele
ving van homofilie stond. Voor
de Nationale Raad van de Ka-
techese, omdat hij zich niet had
gedistancieerd van het Werk
boek voor de katechese dat het
Hoger katechetisch Instituut te
Nijmegen had uitgegeven. Gij
sen wees de 'ervaringskateche-
se' af en kwam met een eigen
katholiek geloofsboek.
Interview
Naar aanleiding van dit boek
had Rex Brico van Elseviers Ma
gazine een interview met de
Met het aftreden komt een ein
de aan een turbulente periode.
Als geen ander voer Gijsen zijn
eigen koers, waarbij hij het con
flict niet uit de weg ging. Al voor
zijn benoeming tot bisschop
van Roermond verweet Gijsen
de Nederlandse bisschoppen
'laksheid en toegeeflijkheid'. Zij
hadden in Rome de ontkoppe
ling van het celibaat en het
priesterambt verdedigd, nadat
daarover uitgebreid was gedis
cussieerd tijdens het Landelijk
Pastoraal Concilie, dat tussen
1966 en 1970 in Noordwijker-
hout is gehouden.
Het verklaarde de commotie
toen Gijsen op 20 januari 1972
tot bisschop van Roermond
werd benoemd. Velen ervoeren
diens benoeming als een afwij
zing van het pastorale beleid en
als een diskwalificatie van de
personen die dat beleid gestalte
hadden gegeven. Voor de aarts
bisschop van Utrecht, kardinaal
Alfrink, had de gang naar Rome,
waar Gijsen op 13 februari 1972
tot bisschop werd gewijd, iets
van een gang naar Canossa.
Gijsen zette naaste medewer
kers van zijn voorganger, onder
wie hulpbisschop Ed Beel en
vicaris-generaal Piet van Odijk,
aan de dijk en trok voor staf
functies mensen met zijn eigen
opvattingen aan. Hij ontvouwde
conservatieve beleidsvoorne
mens en wraakte de Hoge
school voor Theologie en Pasto
raat in Heerlen (HTP), een
voortzetting van het groot semi
narie van het bisdom en een
drietal religieuze congregaties.
Onderwijs aan jongens en meis
jes vond de bisschop geen kli
maat om celibataire priesters
op te leiden. Ook de spirituali
teit op de HTP liet in zijn ogen
te wensen over. Hij besloot
daarom op Rolduc een nieuw,
integraal seminarie te beginnen,
dat inmiddels 125 priesters en
Gijsen tussen de gelovigen bij de opening van het Mariajaar, vijfeneenhalf jaar geleden in Maastricht.
bisschop: het laatste. Onom
wonden verklaarde Gijsen dat
de bisschoppen van Nederland
niet meer op één lijn zaten voor
wat betreft moraalkwesties, oe
cumene en priesteropleiding
'die geschiedt aan instellingen
waar ex-priesters doceren'. De
paus moet ingrijpen, waren
conclusie en kop boven de co
verstory in Elseviers Magazine
van 20 januari 1979.
De paus greep in. Voor het eerst
in de kerkhistorie werd in janu-
arthur bastiaanse
ari 1980 in Rome een bijzonde
re synode van bisschoppen uit
een land gehouden. 'Eensge
zind' beloofden de Nederlandse
bisschoppen 'hun hartelijke en
broederlijke betrekkingen te
verdiepen'. 'Eenstemmig'ver
wierpen zij 'een soort van derde
weg die geleefd wordt als een
dubbelzinnige staat tussen het
celibaat en het huwelijk in'. Een
commissie zou nagaan in hoe
verre faculteiten of theologische
hogescholen als priester- oplei
ding voldeden. Een andere
commissie een analyse maken
van de pastorale taken die leken
vervulden.
En tenslotte werd vastgelegd dat
de bisschop van Roermond de
samenwerking met de andere
bisschoppen op het gebied van
de Pauselijke Missiewerken, de
Week voor de Nederlandse Mis
sionaris en de Bisschoppelijke
Vastenactie zou herstellen.
De bijzondere synode heeft de
weg voor een lekenkerk geblok
keerd, concludeerden kerkhis
torici. Desondanks richtten de
kens in de Oostelijke Mijn
streek, in de zomer van 1980,
tegen de wil van Gijsen een Pas
torale School op, waar leken
voor pastorale taken worden
toegerust. De bisschop weiger
de in gesprek te treden met dè
Vereniging van Pastoraal Wer
kenden, die in de lente van 1981
in zijn diocees was opgericht.
Geloofsgenoten
In een brochure kapittelde Gij
sen de 44 prominente katholie
ken die, in oktober 1983, ge
loofsgenoten hadden opgeroe
pen 'om stem te geven aan een
loyale oppositie' tegen het ker
kelijk gezag. Hij bespeurde in
het gewraakte geschrift van de
Mariënburggroep 'een opnieuw
naar voren brengen van denken
en verlangen van het Landelijk
Pastoraal Concilie in Noordwij-
kerhout'.
Schande sprak Gijsen over de
'8-mei-beweging', die uit de
Mariënburggroep was ontstaan.
De kritische katholieken had
den de paus bij diens bezoek
aan Nederland, in mei 1985, het
'andere gezicht van de kerk' wil
len laten zien. Omdat zij, in de
ogen van kardinaal Simonis,
'het gezicht van een andere
kerk' bepaalden, werden zij
echter niet tot de paus t
Met de re-evangelisatie in zijn
bisdom belastte Gijsen Willem
van der Valk, een zakenman die
op latere leeftijd priester was
geworden. Diens campagne was
klantgericht. Gijsen bleek echter
Bisschop Gijsen.
moeilijk verkoopbaar. Naar
aanleiding van een enquête in
het Limburgs Dagblad in maart
1989, waaruit bleek dat slechts
11,1 procent van de onder
vraagden met het beleid van de
bisschop instemde, drongen
Van der Valk en deken Janssen
uit Sittard er bij de bisschop op
aan zijn zetel beschikbaar te
stellen. De bisschop weigerde.
In een preek tijdens de Huber-
tusviering, op 12 november
1989, in hetMecc in Maastricht,
laakte Van der Valk de autoritai
re gezagsopvatting van de bis
schop. Hij vond dat in diens
woorden te weinig liefde door
klonk. „De kerk mag geen koud
karkas worden," predikte Van
der Valk. „Het kan niet zo zijn
dat de blijde boodschap uitslui
tend wordt gereserveerd voor
kleine restgroepen die zich in
een elitekerk de beteren voe
len."
Gijsen was volledig verrast door
deze aanval.
Opstal
Nog erger greep hem de affaire
Van Opstal aan. Vincent van
Opstal was een van de Roldu-
ciëns die op 9 juni 1990 door
Gijsen tot priester werden ge
wijd. Terwijl de wijdeling voor
het altaar lag, zat op de eerste rij
in de kathedraal de getrouwde
vrouw die van hem in verwach
ting was. De bisschop voelde
zich geheel 'geblokkeerd'. Hij
delegeerde bevoegdheden aan
twee nieuwe vicarissen, de de
kens René Maessen van Maas
tricht en Jos Punt van Heerlen.
Daardoor kreeg de bisschop
meer tijd voor MEDO, wat staat
voor Mater Ecclesiae Domesti-
cae (de moeder van de huis
kerk, waarmee het gezin wordt
bedoeld). Het is een internatio
naal instituut voor studies over
huwelijk en gezin, dat sedert
oktober 1990 op Rolduc is ge
vestigd. Als grootkanselier van
MEDO bezocht Gijsen verschei
dene bisschoppen in Oost-Eu
ropa.
De 'communio' met Nederland
se bisschoppen vertoonde nog
altijd hiaten. Tien jaar na de bij
zondere synode hield het bis
dom Roermond nog steeds een
eigen Week voor de Missionaris
en een eigen Vastenactie. Ook
had Gijsen eind 1987 een eigen
algemeen reglement voor het
katholiek onderwijs opgesteld.
Daarin claimde hij de benoe
ming van een bisschoppelijk ge
delegeerde met het recht van
veto. Scholen die dit reglement
niet zouden accepteren, zouden
zich niet langer katholiek mo
gen noemen. Slechts acht van
de meer dan vijfhonderd scho
len aanvaardden het reglement
Tijdens het adlimina-bezoek,
dat de Nederlandse bisschop
pen begin januari in Rome sa
menbracht, legde Gijsen ander
maal verantwoording af voor
zijn beleid. Voor het eerst stond
hij weer een journalist te woord.
Hij had weinig meer te zeggen
dan dat hij in oktober 60 was
geworden en dat de jaren be
gonnen te wegen. Na terugkeer
in de 'missie van Nederland'
consulteerde Gijsen zijn lijfart
sen, die het medisch onverant
woord vonden om nog langer
door te gaan. Sinds afgelopen
vrijdag is de zetel van de bis
schop van Roerdom vacant.
Bij het binnenrijden van San Gi
useppe Iato bekruipt je eei»
vreemd gevoel. Je maag trekt
samen, je handen gaan trillen.
Misschien komt het door de ge
heimzinnige landverschuiving
die het dorp van de buitenwe
reld zou hebben afgesneden,
maar die helemaal niet blijkt te
bestaan. Of door de wegwijzers
die nergens naar wijzen, of de
blokkade die om onverklaarbare
redenen op de uitrit van de
dichtsbijzijnde snelweg is ge
plaatst.
Of misschien is het wel de Sicili
aanse stilte van het plaatsje op
de door rotsige pieken omring
de berghelling. Of misschien het
militaire voertuig dat af en toe
door de straten dendert. De lo
pen van automatische geweren
steken aan alle kanten naar bui
ten.
Onlangs brak een telg van dit
kleine plaatsje een heilige eed.
Toen hij een jongeman was,
prikten ze in zijn vinger en lie
ten hem bloeden. Ze verbrand
den een afbeelding van de heili
ge maagd Maria en hij herhaal
de de woorden: „Moge mijn
vlees branden als ik de zaak ooit
verraad."
Maar de jongeman in kwestie,
de inmiddels 39-jarige Baldas-
sare di Maggio heeft de zaak
verraden. Toen hij in het noor
den van Italië voor een licht ver
grijp werd gearresteerd, ont
bood hij het hoofd van de cara
binieri en vertelde hem, in ruil
voor een flinke som geld, wat de
autoriteiten al 24 jaar lang wil
den weten: hoe ze Salvatore Ri-
ina, capo di tuti capi, de baas
van alle bazen, de peetvader
van alle maffialeiders, het van
talloze moorden beschuldigde
'wilde beest', in de kraag kon
den vatten.
Luister, zei Di Maggio, er is een
terrein aan de rand van Palermo
waar hij zich schuilhoudt. Daar
loopt een weg, de hoofdweg van
de Siciliaanse regio. En bij deze
verkeersknooppunt kan je hem
's ochtends pakken. Hij was Ri-
ina's chauffeur geweest en kon
het weten. Op 15 januari volgde
de Italiaanse politie zijn advies
op.
Di Maggio zit redelijk veilig in
een gevangenis is Noord-Italië.
Maar zijn geboortedorp is ver
lamd van angst. Zijn naaste fa
milie zou zijn gevlucht. Verdere
verwanten en ouderen zijn ge
bleven, maar wachten doodsbe
nauwd op de wraak die in Sicilië
al eeuwenlang op verraad volgt.
De eeuwenoude stilte van Sici
lië is als een deken over San Gi
useppe Iato neergedaald. „Ik
woon hier niet", mompelen de
mensen, als ze al wat tegen je
willen zeggen. „Sommigen ken
nen de familie, anderen niet",
gromt een man die stookolie af
levert bij de buren van de Di
Maggio's. „De mensen hier be
moeien zich niet met ander
mans zaken", waarschuwt zijn
maat. Zelf het hoofd van de ca
rabinieri, een arrogante Napoli-
taan, wil niets zeggen, behalve
dat hij „geen Siciliaan is en dat
ook nooit zal willen worden".
Waar de Di Maggio's wonen is
overduidelijk: sinds de arresta
tie van Riina bewaken vijf in ko
gelvrije vesten geklede soldaten
van de anti-maffia brigade de
toegang tot het huis. Anderen
patrouilleren over de modder
wegen, die in San Giuseppe Iato
voor zijstraten doorgaan, en
doorzoeken auto's op wapens.
Maar af en toe stappen ze alle
maal in hun voertuigen en rij
den weg, het huis totaal onbe
schermd achterlatend.
De wraak zou van Corleone
kunnen komen, een maffia-
hoofdkwartier op een half uur
rijden over de kronkelende
bergweggetjes. Alle maffia-ba
zen van de afgelopen vijftig jaar
zijn in Corleone geboren.
Riina's Corleonesi-clan is de
meest meedogenloze van alle
maal en beheerst de hele maf
fia. In een oud, geel hoekhuis
langs de stijle, geplaveide stra
ten van Corleone, heeft Riina's
vrouw, Antonietta, sinds de ar
restatie van haar man haar toe
vlucht gezocht bij haar familie.
Zijzelf en haar vier kinderen
verlaten het huis zo min moge
lijk. „Ga weg", schalt een vrou
wenstem door de intercom te
gen de onbekende die aanbelt.
Sommigen voorspellen dat nu
Riina uit de weg is geruimd, er
een oorlog zal uitbreken tussen
de verschillende clans en dat de
'pax mafiosa', die in Corleone
heerst sinds de laatste broeder
moord 15 jaar geleden, plaats
zal maken voor een grootschali
ge slachtpartij. „Dat is niet on
denkbaar", zegt Francesco
Iacono, de beleefde, erudiete en
ambitieuze hoofdagent van
Corleone. „We wachten af en
zullen wel zien wat er gebeurt.
Het hangt ervan af of Riina zijn
macht heeft verloren of dat hij
vanuit de gevangenis kan blij
ven regeren. Wanneer een baas
zich terugtrekt of weet dat hij
kan worden gearresteerd, wijst
hij meestal een opvolger aan."
Volgens Iacono is het veelzeg
gend dat Riina is gearresteerd
en niet door een rivaliserende
clan is vermoord.
Voorlopig lijkt Corleone rustig.
Als altijd houdt de maffia haar
eigen huis goed op orde. „Er is
bijna geen misdaad en er zijn
geen drugs", legt Iacono uit.
„Dat vergemakkelijkt onze
speurtocht naar gezochte ma-
fiosi aanzienlijk."
De politie heeft er vorige week
vier gepakt, maar dit nieuws
werd ondergesneeuwd door de
arrestatie van Riina. In Corleone
heerst geen angstig gespannen
sfeer zoals in San Giuseppe.
Hoewel het er van de mafiosi
krioelt en de oudere generatie
zich, net als de inwoners van
San Giuseppe, niet durft uit te
laten over de praktijken van de
maffia, is Corleone sterk veran
derd sinds de film The God-
father er werd opgenomen. De
ezels en los rondlopende geiten
hebben plaatsgemaakt voor au
to's en parkeerproblemen. Tele
visie, betere schoolopleidingen
en het reisverkeer hebben hun
werk gedaan.
De jeugd die op-het hoofdplein
samenkomt, voelt zich anders
dan hun ouders. „Onze ouders
zijn achtergebleven", zegt de
STANDPLAATS MOSKOU
■iW-ty
r J.li
fXC'AH Cy AA
Inwoners van Palermo hebben bij het politiebureau een 'poster* opge
hangen waarin zij hun dank uitspreken voor de arrestatie van maffia
baas Riina. foto epa
Salvatore 'Toto' Riina. foto ap
20-jarige Giuseppe. „De men
sen hier hebben hun buik vol
van de maffia. Het is belache
lijk. We kunnen nergens naar
toe, want wanneer de mensen
horen dat we uit Corleone ko
men, verstijven ze van angst."
Veel inwoners van Corleone ge
loven dat Riina zich heeft laten
arresteren. In de gevangenis
zou hij zich relatief veilig voe
len. De socioloog en jezuïet En-
nio Pintacuda gelooft dat de
structuur en de methodes van
de oude Siciliaanse maffia al
lang zijn verouderd. „Er is een
nieuwe manier van zaken doen,
een nieuw soort hiërarchie. Het
is allemaal veel internationaler
geworden. De maffia zal zich al
tijd bezig blijven houden met
het smokkelen van wapens en
drugs en het witwassen van ille
gaal verkregen geld, maar het
zwaartepunt komt steeds meer
in de voormalige Sovjetunie en
Oost-Europa te liggen, waar de
gemeenschap zo goed als weer
loos is en waar enorme kapita
len zijn te verdienen. De mafiosi
van de toekomst hoeven niet
langer uit Sicilië te komen,
maar ook uit Turkije, Polen of
Rusland."
VERTALING MARGREET HESLINGA
Seks wil Jelena niet meer. „Ik
heb er m'n buik vol van gehad",
lacht ze, maar in haar ogen
staan tranen. Jelena is 40, aan
trekkelijk, moeder van een 9-ja-
rige dochter. Het gaat om trou
wen. Trouwen moet in Rusland.
Een vrouw die niet wil trouwen,
is of hoer, of gek, of allebei. Zo'n
vrouw is haar ouders tot last.
Buren, kennissen, ze weten ze
ker dat er 'iets mis' is met zo'n
oude vrijster.
Jelena had een vader die als veel
Russische vaders behept was
met een angstcomplex. Zijn
dochter moest trouwen, mocht
haar ouders niet te schande
maken. „Neuken willen man
nen altijd, maar trouwen doen
ze nooit met hun minnares",
placht hij te zeggen. Jelena was
nog maar 19, toen pa al over
trouwen begon te zeuren.
„Maar ik wilde niet", mijmert
ze. „Ik had een leuke baan. Ik
vloog de wereld rond, was ste
wardess voor officiële delega
ties. M'n vader zei steeds: leuk
zo'n beroep, maar denk je er
wel aan, dat je niet eeuwig jong
blijft. En toen ik 28 was, en he
lemaal verliefd werd op Joeri,
was er geen ontkomen aan. Ik
wilde gaan samenwonen, want
meteen trouwen, nee dat niet.
Maar m'n vader zag dat hele
maal niet zitten. Er wordt ge
trouwd, zei hij, anders kóm je
het huis niet meer in."
Dat deed ze. Na een maand had
ze spijt. Joeri stak helemaal
geen poot uit in de huishou
ding. Hij was een ijdeltuit, gaf al
z'n geld uit aan kleding. En hij
behandelde Jelena als een slaaf
je. Als ze hem vroeg om ook
eens boodschappen te doen,
antwoordde hij glimlachend dat
'alle vrouwen winkelen leuk
vinden'. DuS stond Jelena uren
In de rij. Maar scheiden, na een
maand al? Jelena stapte naar
haar eigenlijke werkgever, de
geheime dienst. Men had haar
gezegd altijd problemen te mel
den. Ze kwam van een koude
kermis thuis. „Wie na een
maand al wil scheiden, is labiel.
Dan kun je beter meteen ont
slag vragen", zei de kameraad
chef streng.
Ze bleef bij Joeri, slikte de dage
lijkse vernederingen. „In bed
was het geweldig. Dan prees-ie
me de hemel in. Maar 's mor
gens keek hij me alleen maar
misprijzend aan. Wat ben je
toch weer lelijk vanmorgen, ik
ga er snel vandoor, zei hij altijd.
Ik huilde dan een beetje. Het
was een man voor de nacht,
overdag was het een hel." Haar
baan moest Jelena opgeven om
dat er na de komst van kleine
Natasja niet meer gereisd kon
worden. Joeri, journalist, had
het veel te druk. Daarom was
Jelena dolblij toen ze een baan
tje als schoonmaakster vond bij
een buitenlands bedrijf. Halve
dagen werken en toch genoeg
verdienen voor het huishouden.
Joeri vond het maar niks,
schoonmaakster. „Ik kan me nu
niet meer met je vertonen", zei
hij. Haar leven werd eenzaam.
Na elf jaar huwelijk nam ze de
grote stap: ze ging, een jaar ge
leden nu, bij Joeri weg, leeft met
Natasja in een eenkamerflatje.
De eenzaamheid is gebleven.
„Ik word niet meer uitgenodigd
voor feestjes en zo. M'n vrien
dinnen zeggen dat het maar
problemen geeft, zo'n vrouw al
leen erbij. Mannen willen alleen
maar met je naar bed. Gaat dat
nou in Holland ook zo?"
Tja, een verhandeling over de
overeenkomst tussen Staphorst
en Lenin-mausoleum als sym
bolen van de patriarchale maat
schappij gaat wat ver. Mis
schien vertellen dat een
kwarteeuw feminisme heel wat
victories op de Geest van Stap
horst heeft opgeleverd. Dat de
Nederlandse man vrouwvrien
delijk is geworden. Dat hij af
wassen nu normaal vindt, soms
boodschappen doet en er zelfs
malloten zijn die als beroep
'huisman' opgeven. Klinkt niet
echt overtuigend. Dan schieten
me reclame-spotjes te binnen
die ik bij een bezoek aan Neder
land zag: 'Een Slimme Meid is
op haar Toekomst Voorbereid',
en 'Seks is Natuurlijk, maar niet
Vanzelfsprekend'. „Och, Jelena.
het is overal wat", clicheer ik. Ze
kijkt me even aan. Zegt dan:
„Dacht ik het niet."
CORRESPONDENT
