ZATE
RDAG
S
BI JVOEGSE
L
Het beest zit
in ieder mens
EINDREDACTIE PETER HEERKENS -50L
ZATERDAG 23 JANUAR11993
Vrouwen als oorlogsbuit, dat is het klassieke
beeld. Massale verkrachting als beloning voor de
overwinnaar. In de moorddadige roes van ver
nieling en dood wordt er mishandeld, geroofd en
verkracht. Maar in het voor-
'....Dan zie le zon V"aa'
Deskundigen over wreedheid en verkrachting in Joegoslavië
f
r*
'....Mensen met ca
mouflagepakken. De
stóf is per strekkende
meter op de markt te
koop en daar laten ze
een fantasie-uniform
van maken.' foto's
vrouwen, en misschien wel een
veelvoud van dat aantal, ver
kracht door Servische strijders.
Bovendien zouden die massa-
Ie verkrachtingen niet meer uit
sluitend een beestachtige uit
laatklepzijn van troepen zon
derdiscipline. Het lijkt een wel
bewuste tactiek om de islami
tische bevolkingsgroep te ont
wrichten. Daar schrikken wij
'beschaafde'Westeuropeanen
van. De wreedheid en het
seksueel misbruik werden on
derwerp van boze demonstra
ties en verhitte discussies.
Een volgende missie gaat het
nader onderzoeken. Intussen
roepen de schokkende berich
ten vragen op. Hoe komen
mensen er toe dit soort wreed
heden te begaan? En hoe be
trouwbaar is de informatie?
Welke rol speelt de oorlogspro
paganda?
Op verzoek van deze krant
kwamen drie deskundigen sa
men om te praten over deze on
derwerpen: historicus And ré
Gerrits van het Oost-Europa Instituut, rechtsdes-
kundige Els van Blokland van het Clara Wich-
mann Instituut en luitenant-kolonel Kees Blok,
jurist bij het ministerie van defensie, die namens
de EG verschillende bezoeken bracht aan voor
malig Joegoslavië.
De drie deskundigen:
André Gerrits,
Els van Blokland en
en Kees Blok. .foro's
0 pd cees zorn
Overste Kees Blok heeft het in
Kroatië van nabij gezien. „Op
vrijdagavond reden busjes de
kant van het front uit. Geen legerbusjes,
maar gewone bestelbusjes. Mensen met ca
mouflagepakken, vaak zo dronken als ik weet
niet wat. De camouflagestof is per strekkende
meter op de markt te koop en daar laten ze
hun vrouw of hun moeder een fantasie-uni
form van maken. Wapens zijn spotgoedkoop,
twintig, dertig dollar. In die busjes zaten
weekendsoldaten, die gingen 'huishouden' in
dorpjes die buiten de macht van wie dan ook
zijn, waar de krachtige bevolking al lang is
weggetrokken. Er zijn video's van gemaakt.
Dan zie je zo'n dorp waar allemaal lijken lig
gen. Bejaarden, op de meest afschuwelijke
wijze afgemaakt. En dat- gebeurt overal. Ook
in Servië en Bosnië-Hercegovina."
Hoe komen Serviërs, Kroaten en Bosnische
moslims er toe hun vroegere buren te verja
gen, verminken, verkrachten en mishande
len, hun bezittingen te vernielen en cultuur
goed ontheiligen, alleen omdat ze uit een an
dere bevolkingsgroep komen? Een gemakke
lijk, duidelijk antwoord is er niet. Een aantal
motieven ligt voor de hand: het vernederen
en verjagen van de tegenstander, wraak, het
vergaren van oorlogsbuit en machtsvertoon.
Maar hoe zijn al die mensen in die spiraal
van geweld terechtgekomen?
De drie gesprekspartners, op ons verzoek
rond de tafel, komen samen tot een hele lijst
factoren die van invloed zijn: de propaganda
en indoctrinatie, de omkering van de moraal
tijdens een oorlog, de normvervaging en het
etnische karakter van de oorlog waardoor
burgers het doel zijn geworden van het ge
weld.
Normvervaging
Blok heeft ook in Kroatië de immense propa
ganda ervaren. „Niet alleen naar het Westen
om de zaak te verkopen, maar ook intern. De
bevolking wordt elke dag geconfronteerd met
alle wreedheden van de tegenpartijen. Dat
slijt bij zelfs de meest rationele mens elk ge
voel voor redelijkheid uit. Ik denk dat wij
daar ook niet tegen bestand zouden zijn."
Eind 1991, begin vorig jaar stonden in de
kranten in Kroatië regelmatig verkrachtings-
verhalen met foto's. Verhalen met een propa
gandistisch doel, meent Blok. „Het kweken
van stemming, het hooghouden van de oor
logsbereidheid." Gerrits wijst op het mecha
nisme dat verhalen zichzelf versterken. „Je
moet oppassen in de berichtgeving meege
sleurd te worden."
Oorlog voeren verlaagt alle normen, zegt
Blok. „Wat normaal niet mag, mag in oorlo
gen wel. Je mag normaal geen mensen dood
schieten, in de oorlog wel. Het levert een
soort van straffeloosheid op." Historicus Ger
rits: „Je hoeft niet per së een slecht mens te
Els van Blokland wijst er op dat verkrach
ten als krijgsmethode algemeen voorkomt
om een bepaalde bevolkingsgroep te treffen.
„Dat is zeker ook bij de Tamilvrouwen ge
beurd." Maar ze weet ook hoe moeilijk het te
bewijzen is. Wat is systematisch? Van Blok
land: „Moet het op bevel van hogerhand zijn,
moet er iets op papier staan? Ik denk dat je
kunt uitgaan van systematiek als je ziet dat
het op zo'n grote schaal voorkomt. Als je
hoort dat er opdrachten worden gegeven, dat
het doel is moslimvrouwen hun eerbaarheid
te ontnemen en te zorgen dat ze uitgestoten
worden uit hun eigen groep. Dan is er niet al
leen sprake van verkrachting, maar wordt er
doelbewust ingespeeld op de gevolgen."
Gerrits sluit niet uit dat hier sprake is van
een Servische oorlogstactiek, maar vraagt
zich af hoe bewust dat gebeurt. „Ik denk toch
dat vernedering van de tegenstander en
wraak daarin misschien wel de belangrijkste
motieven zijn".
Effectief
Van Blokland: „Maar het is zo effectief wat er
gebeurt. Je haalt een gemeenschap onderuit.
Je kunt dat continu vernederen en martelen
zien als een tactiek, waarmee je gebieden vrij
kunt krijgen van moslims." Zij vindt het
vooral nodig dat nu wordt geprobeerd om
bewijzen boven tafel te krijgen. In het verle
den is seksueel geweld te vaak weggemoffeld.
Daarmee zijn de mannen aan tafel het vol
mondig eens, maar Blok vindt het moeilijk de
systematiek achter de verkrachtingen te ont
dekken. Hij gaat er van uit dat al die legertjes
van de lokale en regionale oorlogsbazen mis
daden plegen. De oorlogsbazen geven daar
toe gelegenheid en moedigen het geweld
zelfs aan om het moreel van hun ongeregelde
troepen op te krikken. Maar dat de verkrach
tingen gecoördineerd worden, daarvoor is de
militaire samenwerking tussen al die strijd
groepen te zwak: „Kampen, alleen met het
doel om vrouwen massaal te verkrachten, zo
dat ze als moslimvrouw geschonden zijn,
nee, daar geloof ik vooralsnog niet in, maar ik
sluit het niet uit."
Gerrits: „Het ergste is dat het verkrachten
geen beleid hoeft te zijn. Ik denk, voorzover
ik het kan beoordelen, dat het op grote schaal
voorkomt. Maar hel is niet nodig voor een le
gerleiding om het aan te moedigen, het be
wust als strijdmiddel te hanteren."
I loewel de politieke leiders geen aanwijs
bare moeite doen om het moorden en ver
krachten te voorkomen, zal hun verantwoor
delijkheid achteraf moeilijk te bewijzen zijn.
vrezen de drie gesprekspartners.
Propaganda
In de hele discussie over de wreedheden van
niet name de Serviërs speelt de propaganda
een belangrijke rol. En er zijn tal van voor
beelden uit het recente verleden waarbij gru
welverhalen overdreven bleken. Gerrits: „Ie
moet rekening houden met manipulaties.
Overste Blok merkt op dat het verkrachten in
ieder geval als wapen wordt gebruikt: „is het
niet door de partij die het begaat, dan wel
door de partij die het ondergaat".
Blok voelt voor geen der strijdende partijen
veel sympathie. „Wat mij betreft zijn het. pu
pulair gezegd, allemaal schurken. Ze hebben
allemaal min of meer vuile handen gemaakt
Daarbij komt dat alle huidige leiders uit de
zelfde bovenlaag van de maatschappij van
voor 1990 komen. De huidige tegenstanders
waren tot voor kort collega-officieren in het
Joegoslavische federale leger en hebben op
dezelfde militaire academie gezeten.
Wat hem bij terugkomst in het Westen het
meest heeft verbaasd, is de eenzijdige veroot
deling van de Serviërs. „De etnische zuiverin
gen zijn ingezet door Serviërs, maar over de
zuiveringen van de Kroaten lees je weinig.
De public relations van Zagreb zijn klaarblij
kelijk beter dan van de communistisch getin
te club in Belgrado, concludeert Blok.
De politieke doelen van de Serviërs zijn
volledig uit het zicht geraakt, door de wreed
heden waarvan ze worden beschuldigd.
Daarbij waren ze in de gevechten aan de
winnende hand en kregen zo wellicht meer
dan de andere partijen de kans om wreedhe
den tegen burgers te begaan. Dat maakte van
de andere groepen de underdogs, die op ex
tra sympathie konden rekenen bij het pu
bliek in West-Europa, vermoeden Van Blok
land en Blok.
Consequenties
Toch staat wel vast dat verkrachtingen en
beestachtigheden op grote schaal in het Joe
goslavische oorlogsgebied voorkomen. Wat is
daar tegen le doen?
Wat er volgens Gerrits en Blok in ieder ge
val niet moet gebeuren is grootschalig mili
tair ingrijpen op basis van nog onbewezen
verhalen over verkrachtingskampen. Blok ge
looft in waarnemers met diplomatieke status
die de strijdende partijen voortdurend bij el
kaar brengen. „Hen dwingen met elkaar te
praten, antwoorden te geven op vervelende
vragen, informatie die je krijgt onderzoeken.
Je zou er veel meer mensen, gekwalificeerd
Van Blokland: „Slachtoffers van seksueel
geweld moeten worden erkend als vluchte
ling." Zij heeft in dit verband veel kritiek op
de Nederlandse regering, die zich haastte om
een visumplicht voor Joegoslaven in te voe
ren toen de oorlog daar uitbrak. André Gei
rits: „Je moet bij vredesbesprekingen duide
lijk maken dat dit soort zaken volstrekt onai
ceptabel zijn, maar ook consequenties zullen
hebben. Na de oorlog."
malige Joegoslavië lijkt meer
aan de hand. Volgens een uit
gelekt rapport van de EG-mis-
sie onder leiding van de Britse
Anne Warburton zijn ten min
ste 20.000 Bosnische moslim-
Hoe komen Serviërs, Kroaten èn Bosnische moslims ertoe hun vroegere buren te verjagen, verminken, verkrachten en mishandelen, hun bezittin
gen te vernielen en ontheiligen, alleen omdat ze uit een andere bevolkingsgroep komen?
zijn in het gewone leven om dit soort wreed
heden te begaan."
Die normvervaging heeft ook in andere oor
logssituaties tot verkrachtingen geleid. De
Nederlanders hebben het gedaan in het hui
dige Indonesië, de geallieerden in de Tweede
Wereldoorlog, de Amerikanen in Vietnam.
Maar kenmerkend voor de Joegoslavische
burgeroorlog is dat het politieke conflict tus
sen Kroaten, Serviërs en Bosnische moslims
is verworden tot ongecontroleerde strijd tus
sen misschien wel driehonderd warlords.
Blok: „Waar geregelde legers verdwenen zijn,
regels weg zijn, is er geen rem op ongelimi
teerd geweld en wangedrag."
Opvallend
Wat vooral frappeert is de korte tijd waarin
gewone mannen tot beestachtigheden in
staat zijn. Gerrits ziet overeenkomsten met
de Deutsche Ordnungspolizei uit de Tweede
Wereldoorlog. Duitse reservisten, 'gewone
mannen', waren binnen enkele weken tot
grote wreedheden jegens joden in staat. „Het
etnische element is erg belangrijk. Dat be
paalt namelijk dat ieder van het andere volk
een vijand is. Om het simpel te stellep: het
neerschieten van vijf kersenplukkende
Kroatische kindertjes van Servische zijde is
een rationele oorlogsdaad,"
Daarbij heeft een klein deel van deze man
nen de neiging tot gewelddadigheid, meent
Gerrits. „Maar ook de indoctrinatie, de druk
van de groep en angst spelen een grote rol.
Angst- voor meerderen, angst voor collega's,
angst om voor een doetje aangezien te wor
den. Het niet willen opvallen in negatieve
zin." Els van Blokland: „Want de SS zit er
gens binnen in je, schreef Arnoli, zelf overle
vende van de vernietigingskampen. Je ziet,
en dat blijft dan toch het enge, dat mensen in
bepaalde omstandigheden tot dit soort da
den in staat zijn. Als je de Joegoslaven zelf
hoort, begrijpen die ook niet dat het zo ver
kon komen. Daar moet zo'n vervreemding
hebben plaatsgevonden, waarbij je je zo te
rugtrekt op je eigen etnische groep, dat die
ander tot vijand is geworden waar je alles
mee kunt doen."
Gerrits: „Als je mensen maar voldoende in
prent dat hun eigen leven ook bedreigd
wordt, en dat de wreedheden die ze plegen
ten dienste van hun eigen gezin zijn, dan kun
je ze vrij snel zo ver brengen. Er staat geen
sanctie op wreedheden, maar een premie. Ik
zou niet uitsluiten dat ik hetzelfde zou doen,
hoe vreemd dat ook klinkt. Ik kan me voor
stellen dat mensen zozeer overtuigd zijn van
nut en noodzaak om dit soort wreedheden te
bedrijven, niet alleen uit wraak en vernede-
ringsgevoelens maar ook omdat ze denken
dat het hen uiteindelijk ten goede komt."
Wreedheden niet aJs negatief bijverschijn
sel van een oorlog, maar als 'wenselijke' me
thode om de overwinning te behalen. Van
Blokland: „Dat is ook het onvoorstelbare van
de Tweede Wereldoorlog. Dat de Duitser
dacht dat hij goed deed."
Gerrits noch Blok sluiten uit dat zijzelf
toch beschaafde Westerse mannen over
de schreef zouden gaan. Gerrits: „Het gaat
hier niet om een conflict tussen geregelde le
gers. Dat is een van de meest essentiële za
ken, die de wreedheid van het conflict bepa
len. Nederlanders zijn waarschijnlijk net zo
geneigd tot wreedheden als Joegoslaven,
maar de kans dat Nederlandse mannen in
zo'n soort conflict verzeild raken is uitermate
gering. Onze samenleving is een ander soort
samenleving dan het voormalige Joegoslavië,
minder gewelddadig en met een andere ver
houding tussen mannen en vrouwen, maar ik
zie niet in waarom Nederlanders niet dezelf
de soort van misdaden zouden kunnen be
gaan als ze in zo'n situatie terecht zouden
komen."
Natuurlij! speelt er ook een lange traditie
van 'antipathie' tussen Kroaten en Serviërs,
erkent de historicus. „Maar ik keer mij tegen
de opvatting dat de oorlog onafwendbaar
was. Ik zie wel al die ressentimenten, die
haatgevoelens en die traditie van wederzijdse
tegenstelling, maar ik denk toch dat politieke
manipulatie een belangrijke rol heeft ge
speeld."
Tactiek
De mens kan tot beest verworden. Maar wat
de verhalen uit Joegoslavië extra gruwelijk
maakt is de veronderstelling dat het gaat om
een oorlogstactiek, waarbij vrouwen in kam
pen systematisch worden verkracht.
Voor alles moet je je afvragen of de gruwel
verhalen wel kloppen, meent Gerrits. „Ver
krachtingen zullen veel voorkomen. Of het
hier vaker voorkomt dan in vergelijkbare
conflicten, dat is maar de vraag. Massale ver
krachtingen gebeuren altijd in dit soort et-
nisch-politieke conflicten. Voorzover ik weet
zijn er geen bewijzen voor kampen waarin
dat systematisch zou gebeuren als oorlogs
strategie. Ik wil niet zeggen dat het niet zo is.
maar de bewijzen zijn er nog niet."
0aMI
