IRAS overtreft verwachtingen
Molecule van
het jaar: NO
Wetenschap
Langer aan navelstreng beter
voor vroeg geboren baby's
Wanneer
raakte
de aarde
begroeid?
Ontwapening biedt
laserfusie
meer mogelijkheden
DINSDAG 19 JANUAR11993
l9
Satelliet leverde astronomische hoeveelheid gegevens
Vanaf de Amerikaanse lanceerbasis Western Test Range
bij Lompoc in Californië werd op 26 januari 1983 de Ne
derlandse wetenschappelijke satelliet IRAS gelanceerd.
De satelliet bracht op een hoogte van 900 kilometer in
tien maanden de sterrenhemel in kaart.
vanaf de aarde niet worden
waargenomen, omdat zij geen
licht maar warmte (infrarood)
uitstralen. Die straling treedt
onder meer op bij het ontstaan
van sterren en in hun laatste le-
LEIDEN CAREL WIEMERS
De Leidse hoogleraar prof. dr.
H. Habing, die de wetenschap
pelijke leiding over het project
heeft, kijkt met tevredenheid te
rug op deze voor astronomen
succesvolle en historische on
derneming. Het resultaat is een
zesdelige catalogus met de
exacte gegevens van 130.000
sterren, 50.000 stof- en gaswol
ken die de ruimte vullen, 20.000
sterrenstelsels en 40.000 andere
nog te identificeren objecten in
het heelal.
Tal van nieuwe melkwegstel
sels en zelfs een zestal nieuwe
kometen werden ontdekt. Ook
in ons eigen melkwegstelsel ver
schafte de satelliet een beter in
zicht. Een voor de astronomen
verrassende ontdekking vorm
den de groepen van honderd
duizend tot een miljoen oude
sterren in de melkweg. Nieuw
zicht bracht IRAS ook op de 2,5
miljoen lichtjaar van ons af ge
legen Andromedanevel, een
stelsel met 100 miljard sterren.
„Het einde van de speurtocht
is nog niet in zicht", zegt Ha
bing. „Nog steeds worden er
nieuwe ontdekkingen gedaan.
We hebben nog enkele jaren
werk voordat alle gegevens zijn
geanalyseerd." Aanvankelijk
dacht de hoogleraar dat het
project de astronomen vijf tot
zes jaar werk zou verschaffen.
Er zijn nu al tien jaar verstreken
maar het werk is ondanks de in
tensieve arbeid van astronomen
in allerlei landen nog steeds niet
af.
De grotendeels in Nederland
ontworpen en gebouwde IRAS
stuurde dagelijks 900.000 gege-
vensbestanddelen naar de aar
de. Per dag registreerde de
kunstmaan 10.000 infrarood-
bronnen in het heelal. Tal van
objecten in het heelal kunnen
met een optische telescoop
Analyse van deze straling kan
volgens de Leidse hoogleraar
veel informatie over de geboor
te- en sterfteprocessen van ster
ren opleveren. Kosmische infra-
roodstraling is óp aarde moeilijk
of niet meetbaar doordat de at
mosfeer het grootste gedeelte
tegenhoudt.
Daarom kwamen de Neder
landse sterrenkundigen destijds
op het idee met een satelliet
buiten de dampkring van de
aarde infraroodbronnen in het
heelal op te sporen. Men ont
wierp en bouwde een instru
ment met een gevoeligheid die
zo groot was dat astronomen op
een afstand van 32,6 miljoen
lichtjaren diep in de sterrenhe
mel konden kijken. Ter vergelij
king: de IRAS was in staat op de
Dam in Amsterdam de warmte
van het achterlicht van een fiets
op het Rode Plein in Moskou
Nederland stak destijds 125
miljoen gulden in het project.
De VS zorgden voor de lance
ring en Engeland stelde het
grondstation in Chilton be
schikbaar voor de opvang van
de gegevens. Na zeker 500 arti
kelen in de vier belangrijkste
wetenschappelijk tijdschriften
verschijnen elke maand nog pu-
blikaties over de oogst van IRAS.
Alleen in Nederland zijn al 22
proefschriften met de IRAS als
onderwefp verschenen en er
zijn nog minstens vijf in de
maak. Vele gezaghebbende bla
den, zoals Time, Newsweek en
The Times, hebben de Neder
landse onderzoekers al lof toe
gezwaaid voor het unieke pro
ject.
Het lijkt zo'n simpele molecu
le, stikstof-mono-oxy de of
NO. Recent onderzoek heeft
echter duidelijk gemaakt dat
deze verbinding van stikstof
en zuurstof veel meer is dan
alleen een giftig gas. Omdat in
1992 het inzicht in de, met
name biologische, rol van NO
aanzienlijk is toegenomen,
heeft het wetenschappelijke
tijdschrift Science NO uitge
roepen tot 'molecule van het
jaar'.
NO blijkt in het lichaam
een groot aantal processen te
regelen. Zo speelt het mole
cule een rol bij de regulatie
van de bloeddruk. Het wordt
door cellen aan de binnen
kant van onze bloedvaten ge
vormd en doet de spieren
rond deze Vaten ontspannen.
Daardoor verwijden de bloed
vaten zich en daalt de bloed
druk.
Een fout in deze regulatie
zou de oorzaak van verhoog
de bloeddruk kunnen zijn.
Daling van de bloeddruk kan
een ernstige complicatie zijn
bij een septische shock, een
mogelijk gevolg van een ern
stige bacteriële infectie. In
een aantal gevallen is geble
ken dat stoffen die de vor
mingvan NO tegengaan (NO-
blokkers), een levensgevaarlij
ke bloeddrukdaling binnen
enkele minuten konden her-*
stellen.
Zenuwstelsel
NO speelt een niet te onder
schatten rol bij de erectie van
de penis. Verondersteld wordt
dat seksuele omwinding via
het (centrale) zenuwstelsel in
het mannelijk geslachtsor
gaan NO vrijmaakt dat de
bloedvaten in de penis doet
verwijden en een erectie tot
stand brengt. Ratten die inge
spoten werden met een NO-
blókker, konden geen 'stijve'
krijgen.
Het is wellicht mogelijk om
mannen die impotent zijn en
bij wie deze impotentie niet
geestelijk is bepaald, te hel
pen met extra NO. Verrassend
is de functie van NO ook bin
nen het zenuwstelsel. Er zijn
zeer sterke aanwijzingen dat
het molecule dienst doet als
boodschapper tussen zenuw-
cellen (neurotransmitter).
Verrassend, omdat de tot
nu toe bekende neurotrans
mitters, zoals bijvoorbeeld
dopamine, altijd eiwit-achtige
verbindingen bleken te zijn.
NO brengt zijn boodschap
van dé ene naar de andere ze
nuwcel op een geheel andere
wijze over dan de eiwit-neu
rotransmitters. Als bood
schappenjongen in het ze
nuwstelsel vervult NO onder
meer een rol in de peristalti
sche beweging (vooral tijdens
de ontspanningsfase) waar
mee voedsel door ons maag
darmkanaal wordt voortge
stuwd.
Aangenomen wordt dat het
NO ook betrokken is bij pro
cessen als leren en onthou
den/Zo hebben onderzoekers
al kunnen aantonen dat rat
ten die N02D-blokkers in de
hersenen kregen ingespoten,
geen route door een doolhof
konden onthouden.
Indringers
Ook bij de verdediging van
het lichaam tegen vreemde
indringers en tegen kanker
cellen is NO betrokken. Het
molecule blijkt enzymen te
blokkeren die essentieel zijn
voor de groei en deling van
cellen. Aan de andere kant
kan NO samen met zuurstof
nieuwe verbindingen vormen
die direct cellen doden. Een
dergelijk 'killer'-gedrag zou
NO vertonen na een hersen
infarct.
Zeven jkar onderzoek in Vogelkopgebied
Nederlandse en Indonesische wetenschappelijk
onderzoekers gaan tot het jaar 2000 samen aan
het werk in Irian Jaya op Nieuw-Guinea. Het
zwaartepunt van het onderzoek, waarvoor de
Nederlandse organisatie voor Wetenschappe
lijk Onderzoek (NWO) 6,5 miljoen heeft uitge
trokken, ligt op het vergaren van kennis van de
talen en culturen van het Vogelkopgebied in
het uiterste westen van Irian Jaya.
Het onderzoekprogramma, waarover de
NWO-stichting voor Wetenschappelijk Onder
zoek van de Tropen (WOTRO) hel beheer
krijgt, zal worden opgezet en uitgevoerd door
een in te stellen commissie 'Irian Java Onder
zoek' en omvat taalkundige, antropologische,
geologische, archeologische en botanische stu
dies.
Het gebied herbergt volgens NWO 'enkele
van de meest intrigrerende en ingewikkelde sa
menlevingen ter wereld; de Papoea-talen verto
nen ongeëvenaarde complexiteit'. Via archeo
logisch onderzoek hoopt men een belangrijke
bijdrage te leveren aan de reconstructie van de
landbouw. Demografisch onderzoek moet
meer inzicht verschaffen in de migraties in het
Vogelkopgebied.
De in 1983 gelanceerde infraroodsatelliet IRAS in de testruimte. De IRAS bracht de gehele hemel ii
rood in kaart en leverde een schat aan waardevolle gegevens op.
UTRECHT «ANP/REUTER
Kort uitstel van het afbinden van de navelstreng
kan de gezondheid van te vroeg geboren baby's
ten goede komen. Een halve minuut wachten met
afbinden, voorziet de baby namelijk langer van
bloed uit de placenta. Baby's die langer aan de
navelstreng bleven, zijn gezonder en hebben
minder (dure) behandelingen nodig zoals kunst
matige ademhaling en bloedtransfusies.
Dat blijkt uit een Schots onderzoek dat is gepu
bliceerd in het gezaghebbende tijdschrift British
Medical Journal. Gewoonlijk wordt de navel
streng meteen na de bevalling afgebonden. Daar
mee is het kind ook afgesneden van placenta-
bloed, dat echter wel rijk is aan stoffen die be
langrijk zijn voor bloedcellen en immuunsysteem
van het kind.
Daarom is in een Glasgows ziekenhuis bij ze
ventien te vroeg geboren baby's uitgeprobeerd
wat het effect is van een halve minuut wachten.
In elk geval waren er geen ongunstige effecten.
Vergeleken met een groep zuigelingen bij wie de
navelstreng wél meteen was afgebonden, waren
de baby's gezonder en hadden minder medische
hulp nodig.
LEIDEN BEN APELDOORN
Amerikaanse geologen hebben
in oude kalklagen sporen ge
vonden die er op wijzen dat de
eerste, eenvoudige levensvor
men al meer dan een miljard
jaar geleden bezit namen van
het land. Het waren organismen
zoals bacteriën en algensoorten.
Dit betekent dat de theorie
dat flora pas 550 miljoen jaar
geleden op het land tot ontwik
keling kwam, overboord moet.
Volgens die theorie kon pas
toen het proces van fotosynthe
se, waarbij water en kooldioxide
door plantenweefsel onder in
vloed van zonnestraling omge
zet wordt in koolhydraten en
zuurstof, op gang komen. Daar
door werd de atmosfeer verrijkt
met zuurstof en, wat later, met
een ozonlaag die schadelijke ul
traviolette straling grotendeels
tegenhield. Zo werd de weg
geëffend voor de hoger ontwik
kelde levensvormen die, vol
gens bepaalde hypotheses, pas
een kalkskelet konden vormen
nadat het zuurstofgehalte in de
atmosfeer een zekere waarde
had bereikt. Die periode, waar
bij in ondiepe zeeën een ware
'explosie' van allerlei mariene
levensvormen ontstond, viel tij
dens de ongeveer 540 miljoen
jaar oude overgang van het Pre-
cambrium naar het Cambrium.
Men neemt algemeen aan dat
soorten algen in ondiep water
de belangrijkste producenten
waren van het atmosferische
zuurstof. In die tijd nam het to
taaloppervlak aan ondiep water
(kreken en meren) enorm toe
door de beweging van aard
schollen waardoor uitgestrekte
overstromingen optraden. Gun
stige condities voor de algen die
zich dan ook massaal moeten
hebben ontwikkeld.
Nog voordat sprake w
pisch kleine, celachtig
is van algen en bacteriën ontstonden r
t eiwitbrouwseltjes. foto gpd
Geologen van de universitei
ten van Arizona en Tulane, in
New Orleans, hebben onlangs
in de hardste delen van oude
kalklagen in centraal-Arizona
fossiele sporen gevonden van
algen. Opvallend is daarbij dat
deze lagen 1,3 miljard jaar oud
zijn en dat de algen-activiteit
zich onder betrekkelijk droge
omstandigheden, op land dus,
moet hebben voltrokken.
Men leidt dat af uit twee as
pecten. Ten eerste vond men in
microscopisch kleine kwarts-
kristalletjes een veel lager gehal
te van het zeldzame koolstofiso
toop C-13 dan gebruikelijk. Dit
wijst, denkt men, op fotosyn
these waarbij, tijdens het opne
men van kooldioxide (C02), in
de oorspronkelijke organismen
zoals gebruikelijk een ander
koolstofisotoop, C-12, werd op
geslagen. Beide isotopen zijn
zeer stabiel en over geologisch
zeer lange tijden! meetbaar. De
kwartsklompjes vormen de
hardste en dus meest intact ge
bleven delen van het toen afge
zette kalksteen waarvan grote
delen in de loop der tijden zijn
In de tweede plaats werden
de onderzochte monsters ook
onder microscopen bekeken
waarbij een rijkdom aan minus
cule, millimeter grote fossielen
bleek. Bij sterkere vergrotingen
zag men tubusvormige en ve
zelachtige structuren zoals die
al eerder zijn gevonden bij fos
sielen van mariene micro-orga-
De nu gevonden fossielen lij
ken daar sterk op maar hebben
geen mariene oorsprong; ze
moeten ver van zeeën of ocea
nen hebben geleefd. Dit bete
kent dat algen en/of bacteriën
bepaalde landstreken al 1,3 mil
jard jaar geleden in bezit na-
LEIDEN BEN APELDOORN
In het recente verleden boots
ten we op aarde zo nu en dan
op heel kleine schaal even de
zon na: met de explosie van een
waterstof- of fusiebom. Geluk
kig behoort dit wangedrag
goeddeels tot het verleden, al
bezondigen sommige regerin
gen, zoals die van Frankrijk,
zich nog geregeld aan dergelijke
proefnemingen.
Een waterstofbom bestaat uit
een splijtingslading (een kern
bom dus) met daaromheen een
lading bestaande uit zwaar wa
terstof (deuterium) of een ver
binding daarvan met lithium.
De kernbom schept de immens
krachtige voorwaarden (enorme
druk en zeer hoge temperatuur)
voor de fusie (het samensmel
ten) van waterstof. Twee klap
pen vlak na elkaar dus, maar de
'laatste' is meer dan een daalder
waard.
Waterstoffusie, het samen
smelten van vier waterstofker
nen tot een heliumkern, ge
beurt op de zon al ruim 5 mil
jard jaar bij een temperatuur
van rond 15 miljoen graden en
een druk van miljoenen atmos
feer» Kernfysici kijken al tiental
len jaren watertandend naar de
zon in de hoop dat zij op aarde
dat proces ook eens kunnen na
bootsen en... aan de gang hou
den. Wie daar ooit in slaagt, kan
rekenen op de Nobelprijs.
Geen wonder dus dat op veel
plaatsen laboratoria zijn verre
zen waar onderzoekers zich
buigen over computerterminals
en beeldschermen, terwijl wat
verder, in enorme, futuristisch
ogende toestellen, geregeld toe
standen heersen die, heel even
nog maar, iets weghebben van
een fragmentje zonnekern.
Clusterfusie, laserfusie en mag
netische opsluiting zijn er de to
verwoorden.
Veel van dit onderzoek ge
schiedt of geschiedde voor de
wapenindustrie. Door met na
me de ontspanning tussen Oost
en West en de daardoor in gang
gezette, drastische ontwape
ningsronden is veel van het
kernonderzoek overbodig ge
worden. Laboratoria dreigen ge
sloten te worden.
Al die instituten zouden sim
pelweg hun briefhoofden maar
hoeven te veranderen om zich
te concentreren op dat ene, zo
zeer verbijde en vreedzame
doel: kernfusie voor onder meer
onze lampen, haardrogers, stof
zuigers, wasmachines en -dro
gers, tv's en computers.
Kerngeleerden van het Ameri
kaanse Lawrence Livermore
National Laboratory roepen nu
hardop dat ze al jaren bereid
zijn hun enorme, meervoudige
laserkanon 'Nova', met wat
aanpassingen, voor vreedzaam
Laseroptiek en talloze s
n omringen een klein bolletje met een mengsel
kernfusie-onderzoek in te zet
ten.
Aan hun vreedzame 'Nova'
hangt wel een prijskaartje van
bijna een miljard gulden. Het
Amerikaanse 'Department of
Energy' (DOE) dat toezicht
houdt op vrijwel alle bewape
ningslaboratoria haalde een
dikke, rode streep door de
LLNL-nota; geen bommen, dan
ook geen geld. Maar inmiddels
is DOE wat bijgedraaid; I.LNL
krijgt dit jaar toch 80 miljoen
gulden voor de nodige aanpas
singen aan de 'Nova'-laser ten
behoeve van vreedzaam ge
bruik.
Voorzichtig met
bloedverdunning
na herseninfarct
UTRECHT
Om het ontstaan van nieu
we, gevaarlij ke bloedstolsels
tegen te gaan, krijgt een pa
tiënt na een herseninfarct
vaak bloedverdunnende
middelen. Maar bij een her
seninfarct kan ook een
bloeding in het beschadig
de hersenweefsel ontstaan
en dan zijn bloedverdun
nende middelen juist niet
goed. Ze versterken dan de
bloeding.
Dat zegt B. Krijne-Kubat
in haar proefschrift waarop
ze vorige week promoveer
de aan de Rijksuniversiteit
Limburg. Volgens de pro
movenda is het belangrijk
dat dergelijke bloedingen
snel en betrouwbaar wor
den opgespoord. Haar on
derzoek wijst uit dat een
hersen-computertomogram
(oftewel een hersen-CT) de
bloedingen betrouwbaar
aantoont.
Een herseninfarct ont
staat na een afsluiting van
een hersenslagader waar
door zuurstoftekort in een
deel van de hersenen ont
staat en het weefsel afsterft.
Oorzaak van zo'n vaataf-
sluiting kan een bloedstol-
sel uit het hart zijn, dat in
de hersenen terechtkomt.
Vaak treden na een infarct
nieuwe vaatafsluitingen op.
