In Oezbekistan moet
de democratie op
haar beurt wachten
Oorlog Bosnië brengt Turkije in lastig parket
Feiten Meningen
Moord leidt tot een conclusie: VN
hebben niets aan halve maatregelen
DINSDAG 12 JANUAR11993192
...IflAAfc HATOO^L'^ 20U HtT PAS
ÉCHT WW 2IJN AIS Vt
&EÖCHTEM AWMSOM
m* EM- /taos &isswoppe^rSïÈH
ISTANBUL HUGH POPE
niet bereid zich te verplichten tot de gevaren van
een grotere militaire of bestuurlijke betrokken
heid.
De resultaten waren voorspelbaar. Een organisa
tie die alom als zeer machtig werd gezien, wordt
gedwongen zich te gedragen alsof zij machteloos
is. Haar troepen zijn getuige van wreedheden,
maar kunnen niets doen om ze te stoppen of te
bestraffen. Er wordt op ze geschoten, maar ze ver
keren niet in de positie om iets terug te doen.
Voeg bij dit vertoon van machteloosheid het gere
gelde geklungel van VN-functionarissen bij
voorbeeld het afleveren van kachels zonder
brandstof en de uitholling van de reputatie van
de VN begint serieuze vormen aan te nemen.
De door de Amerikanen geleide operatie in Soma
lia blijkt veel effectiever, omdat de Amerikanen in
een overweldigende troepenmacht aanwezig zijn
en de regels gaandeweg naar believen kunnen
aanpassen: als Somalische bendes een Ameri
kaans voertuig hadden tegengehouden, hadden
de Amerikanen de controlepost zonder pardon
vernietigd.
De Verenigde Naties werden na de Tweede We
reldoorlog opgericht om conflicten tussen staten
op te lossen, maar in de praktijk houdt de organi
satie zich vooral bezig met het bemiddelen in
burgeroorlogen. De ondubbelzinnige boodschap
die van Bosnië uitgaat, is dat halve maatregelen in
dit soort situaties niet werken. Als het optreden
van de VN-troepen in Bosnië niet consequent is,
wordt dit mede veroorzaakt door het schandelijk
tekortschietende mandaat waaronder ze moeten
opereren.
VERTALING: PATRICK VAN DEN HURK
Op de lommerrijke pleinen van Tasjkent spuiten de
schitterende fonteinen onverdroten. Ondergrondse trei
nen lozen om de paar minuten honderden mensen in
deze stad in Centraal Azië. In een meertalige inscriptie
op een standbeeld in het park doet Karl Marx nog steeds
zijn oproep: Proletariërs aller landen, verenigt u!
neergeschoten, zijn alle ogen in
Centraal Azië op Oezbekistan
gericht. Het incident onder
streepte duidelijk dat Oezbekis
tan de terugkeer van een neo-
communistisch regime in Tad
zjikistan heimelijk ondersteunt.
Oezbeekse gevechtsvliegtuigen
en, zo geloven sommigen, Oez
beekse grondtroepen hebben
actief deelgenomen aan de ver
drijving van een alliantie van is
lamitische radicalen en demo
craten uit de hoofdstad Tad-
zjiekse Dusjanbe.
Oezbekistan telt de grootste be
volking van de 50 miljoen inwo
ners van Centraal Azië en be
helst het historische centrum
Turkestan. Nu Oezbekistan de
rol van regionale macht op zich
heeft genomen, zullen de acties
van het land wel eens van door
slaggevende betekenis kunnen
zijn voor de weg die Centraal
Azië in de toekomst zal bewan
delen: democratie, islamitisch
fundamentalisme of dictatuur.
Dissidenten en diplomaten zeg
gen dat de aframmeling van
Poelatov in juni nog maar het
begin is geweest. Sindsdien is
Dit zijn de vruchten van de sta
biliteit voor de 20 miljoen inwo
ners van de voormalige Sovjet
republiek Oezbekistan. Presi
dent Islam Karimov, de voor
malige communistische leider
en huidige absolute heerser van
de republiek, heeft de fluwelen
handschoenen afgedaan en
treedt met harde hand op tegen
iedereen die de rust in de nieu
we staat in gevaar zou kunnen
brengen.
„Ze sloegen me met een ijzeren
staaf, braken mijn schedel en
lieten me voor dood achter",
vertelt Abdoerahman Poelatov,
een dissidentenleider. Hij laat
de deuk in zijn hoofd zien. „In
het ziekenhuis ben ik geope
reerd en 20 dagen verpleegd.
Toen vertelden de artsen me
dat hun was opgedragen de be
handeling te staken. Ik moest
uitwijken naar Azerbajdzjan en
Turkije."
Na de gebeurtenissen vorige
maand in Tadjikistan, waar een
Oezbeekse helicopter werd
de onderdrukking van demo
cratische en islamitische krach
ten verder toegenomen. Tegelij
kertijd is de steun voor het
voormalige communistische re
gime in Tadjikistan gegroeid.
De mede-voorzitter van Poela-
tovs democratisch nationalisti
sche Volksbeweging Birlik werd
van zijn universitaire functie
ontheven omdat hij een 'vijand
van de staat' zou zijn. Begin de
cember, luttele dagen nadat het
Oezbeekse parlement een nieu
we grondwet goedkeurde waar
in een meerpartijen-stelsel en
mensenrechten werden gega
randeerd, werd de oppositiebe
weging Birlik verboden. Vervol
gens reed de KGB met een
vrachtwagen naar Bisjkek, de
hoofdstad van de buurrepubliek
Kirgistan, ontvoerde de daar
woonachtige broer van Poelatov
en bracht hem naar de gevan
genis in Tasjkent.
Het islamitische directoraat van
moskeeën in Centraal Azië en
Kazachstan, dat zijn hoofdkan
toor heeft in Tasjkent, werd on
derzocht op beschuldiging van
'het gebruik voor eigen doelen
van gelden uit Arabische lan
den'. Het enige onafhankelijke
dagblad, De Zakenman, werd
verboden omdat de krant had
laten doorschemeren dat het
onafhankelijke Oezbekistan veel
weg had van de oude Sovjetu
nie.
„De journalist die het betreffen-
WIM STEVENHAGEN
Echt nieuw is Nieuw Bosnië al lang niet
meer. Van het dorpje, dat in de jaren
vijftig door Bosnische emigranten werd
gesticht, resten alleen nog de naam en
een paar oude huizen in de modder en
de chaos van Istanbuls uitgebreide
voorsteden.
Het is moeilijk tussen de naaiateliers en
betonnen fabrieksgebouwen overblijf
selen van de Bosnische aanwezigheid te
vinden. Zelfs in het knusse drank- en
notenwinkeltje dat de naam van de be
legerde Balkanstaat draagt, is niets te
rug te vinden.
„Bosnië? Ik heb de winkel gewoon naar
het stadsdeel genoemd. Ik weet niet
veel over dat soort dingen, maar zijn
dat misschien de moslims in Joegosla
vië?" zegt de winkelier Teslim Bozkurt.
„Ik ken wel een paar Bulgaren. Heeft u
daar wat aan?"
De Turkse Bosniërs zijn al weer uit
Nieuw Bosnië weggetrokken, voor het
merendeel naar welvarender stadsde
len in de buurt. Tot voor kort leefde er
geen sterke groepsidentiteit onder de
geëmigreerde Bosniërs. Ondanks de
Turkse geschiedenis en ligging aan de
oostelijke rand van de Balkan zijn
slechts 16.000 Bosnische vluchtelingen
van het recente oorlogsgeweld naar
Turkije gekomen, 1 procent van het to
taal.
Toch voelen veel Turken zich op een
bijzondere manier betrokken bij de
oorlog in de Balkan. De verontwaardi
ging over de Servische gruweldaden is
extra groot, omdat tenminste tien mil
joen van Turkije's 60 miljoen inwoners
afstammen van Balkan-Turken en
moslims die in Turkije hun toevlucht
zochten toen de Ottomaanse heer
schappij in Europa instortte. Ongeveer
vier miljoen van deze immigranten be
weren van Bosnische komaf te zijn,
maar niemand weet het echt zeker.
Turkse regeringsfunctionarissen ne
men de druk vanuit de publieke opinie
om de Bosniërs te helpen serieus. In de
kranten worden wandaden tegen me
de-moslims en de ontberingen van
2.500 vluchtelingen die nog in Turkse
kampen zitten, breed uitgemeten.
„Velen van ons hebben nog steeds fa
milie daar. Tot voor kort hadden we
nog regelmatig telefonisch contact. Ze
smeekten gewoon om hulp", vertelt de
voorzitter van de Turkse Vereniging
van Joegoslavische Immigranten, Zahit
Gurdal, wiens grootouders in 1928 voor
de Serviërs zijn gevlucht. Gurdais ver
eniging heeft de overige 13.500 vluchte
lingen bij familie en vrijwilligers onder
gebracht. Volgens Gurdal zijn er maar
weinig Bosniërs naar Turkije gekomen
omdat de route door de Balkan te
moeilijk is en omdat het merendeel van
de vluchtelingen naar het Westen wil.
De muren van het clubhuis van Gur
dais vereniging zijn versierd met Bosni
sche tapijten, guitaren en foto's van de
brug bij Mostar. Er liggen dekens, bun
dels kleren en matrassen, voor het ge
val dat er nog meer vluchtelingen ko-
Volgens diplomaten bevindt Turkije
zich in een lastig parket. Ankara doet al
het mogelijke om te voorkomen dat het
Bosnische conflict uitmondt in een al
gehele Balkanoorlog. Maar dë Turkse
regering wil ook haar delicate positie
halverwege de islamitische en westerse
wereld niet verspelen.
Turkije hecht veel belang aan zijn de
mocratische, wereldlijke regering, zijn
speciale banden met het Westen en het
lidmaatschap van de NAVO. Maar het is
tevens een islamitisch land en de rege
ring wil zich niet laten verrassen door
haar eigen, luidruchtige moslim-funda
mentalistische groep of door Irans on
verminderde drang tot islamitische in
terventie.
„We proberen te voorkomen dat de we
reld zich opsplitst in islamitische en
christelijke kampen", zegt Ferhat
Ataman, woordvoerder van het Turkse
ministerie van buitenlandse zaken.
„We zijn vóór een ingrijpen met be-
'perkt geweld, niet door één land of
door een groep landen, maar door de
Verenigde Naties."
Turkije's president Turgut Ozal heeft
dit standpunt ook verdedigd op de bij
eenkomst gisteren in Senegal van de Is
lamitische Conferentie Organisatie
(ICO). In december dreigde de ICO dat
islamitische staten na 15 januari wel
eens wapens aan Bosnië zouden kun
nen gaan leveren als er dan nog geen
diplomatieke oplossing zou zijn gevon
den.
Turkije heeft herhaaldelijk aangeboden
een Turks bataljon bij te dragen aan
een eventuele VN-vredesmacht in voor
malig Joegoslavië. Dergelijke voorstel
len zijn beleefd afgewezen uit angst dat
Turkije een actieve deelnemer aan het
conflict zou kunnen worden, na oor
logszuchtige uitspraken zoals die van
de bevelhebber van de Turkse strijd
macht dat Servische posities moeten
worden gebombardeerd.
VERTAUNG: MARGRIET H BUN GA
Turkmeense vrouwen
op de markt in Sa-
markand, de hoofd
stad van de 14-de
eeuwse Turks-
Mongoolse heerser
Tamerlaine, de eerste
Oezbeekse held.
foto •archief
Geen gebeurtenis heeft de hulpeloosheid van de
VN-troepen in Bosnië-Hercegovina pijnlijker on
derstreept dan de moord door een Servische sol
daat op de Bosnische vice-premier Hakija Turaj-
lic, in de schijnbare veiligheid van een VN-pant
serwagen. Het voertuig, waarin zich ook vijf Fran
se VN-soldaten bevonden, werd op de weg van
Sarajevo naar het vliegveld tegengehouden bij
een wegversperring van Bosnische Serviërs, be
mand door meer dan vijftig militieleden met twee
gepantserde rupsvoertuigen. Daarop volgde bijna
twee uur onenigheid, vooral over het openen van
de deuren van het VN-voertuig, iets dat de Ser
viërs niet mochten eisen.
Omdat ze sterk in de minderheid waren, volde
den de soldaten aan de eis, ook al moeten de deu
ren volgens VN-regels dicht blijven. Ze waren
open op het moment dat de Franse bataljons
commandant kolonel Patrice Sartre arriveerde.
Toen de onderhandelingen werden voortgezet,
schoot een Servische soldaat zonder waarschu
wing zeven kogels over de schouder van de Fran
se kolonel in de borst van Turajlic. Niemand weet
op wiens bevel de moordenaar handelde.
De moord zal het wantrouwen van de Bosnische
moslims in om het even welke overeenkomst uit
het zondag hervatte vredesoverleg in Genève al
leen maar vergroten. De moord zal ook de woede
verhevigen, die de onmacht van de VN om op tre
den in Bosnië losmaakt. De fout ligt in feite niet
eens zozeer bij de VN zelf, alswel bij de leden van
de Veiligheidsraad die de beslissingen nemen. Ze
wilden laten zien dat ze iets doen om Bosnië van
zijn lange doodsstrijd te verlossen, maar bleken
Af AIS OlWEmiUKIKXq
fOOfcZtT
'SpvpAVIWT NEPBÊfW
fOOt ASOUAUSdZluq
MlSSieiAtiV MOP, SOCIA
LISTEN! rAZWLtnees
toOBTÊti TRAWTIÖN&É.
r SociAtts-n so*e.
de bericht had geschreven,
werd op het matje geroepen. Hij
kreeg te horen dat hij in vroeger
tijden zou zijn doodgeschoten,
dus dat hij er nu makkelijk van
af kwam", aldus een Oezbeek
die van het geval op de hoogte
is. Zelfs het pro-democratische
Russische dagblad Izvestia is nu
verboden.
Overheidsfunctionarissen ont
kennen niet dat iedere opposi
tie in de kiem wordt gesmoord.
Maar ze zeggen dat ze optreden
in het grotere belang van een
land zonder democratische tra-
-ditie, dat wordt bedreigd door
burgeroorlog en islamitisch fun
damentalisme uit het buurland
Tadzjikistan.
„Diplomaten proberen ons de
les te lezen, maar onze tradities
zijn anders. Het Oezbeekse volk
is bijzonder vriendelijk, maar
het is gevaarlijk om het volk
dingen als democratie in han
den te geven. We moeten eerst
oefenen hoe we een democrati
sche staat kunnen zijn", aldus
een vooraanstaande Oezbeekse
regeringsfunctionaris.
In werkelijkheid laat Oezbekis
tan zich graag inspireren door
Tamerlaine, de medogenloze
14de eeuwse Turks-Mongoolse
plunderaar die Turkestan re
geerde vanuit zijn hoofdstad Sa-
markand, die nu in Oezbekistan
ligt. Gidsen die bezoekers naar
zijn massief-jaden graftombe
brengen, zijn geïnstrueerd om
Tamerlaine voor te stellen als de
eerste Oezbeekse held.
„Natuurlijk gebruiken we de le
gende van Tamerlaine. Hij
vocht voor de onafhankelijkheid
van Turan (Turks Centraal
Azië)", verklaart Jamal Kemal,
voorzitter van de Oezbeekse
Schrijversbond. „We zeggen te
gen de oppositie: alsjeblieft,
wacht nog een paar jaar. We
hebben geen goed leger. We
hebben geen sterke grenzen.
Help ons een onafhankelijke
staat op te bouwen. Eerst moe
ten we de onafhankelijkheid
veiligstellen, dan de democra
tie."
De nieuwe grondwet voorziet in
een gecentraliseerd presiden
tieel staatsbestel, evenals in een
strikte scheiding tussen de is
lam en de staat. President Kari
mov, een goed verzorgde, ge
wiekste en rusteloze man van
vroeg in de vijftig, spreekt het
Oezbeekse volk regelmatig via
de televisie toe om de mensen
op te roepen zich achter hem te
scharen terwijl de nieuwe staat
opbouwt. Velen, met name in
de verontruste Russische ge
meenschap, waarderen het dat
Karimov erin is geslaagd Oezbe
kistan op de rails te houden.
Maar oppositie is feitelijk verbo
den en hoewel Karimov de pre
sidentsverkiezingen in decem
ber heeft gewonnen, zijn diplo
maten bezorgd over het feit dat
Oezbekistan wordt geregeerd
door een medogenloze ex-com
munist
VERTAUNG: MARGREET HESUNGA
De moord op vice-premier Turajlic heeft het wantrouwen van de Bosnische moslims jegens de blauwhelmen
nog verder vergroot. Velen zien de VN-soldaten die niets (kunnen) doen aan de schietpartijen liever zo snel
mogelijk vertrekken. foto epa
