AGS i
BIJVOEGSEL
'Mijn handen waren gebonden'
m
eindredactie: eter eerkens
ZATERDAG 2 JANUAR11993
Bertolt Brecht in zijn
werkkamer, foto ar
chief
De literaire nalatenschap van Ber
tolt Brecht is onlangs voor 11,5
miljoen Duitse Marken door
Berlijn aangekocht van de erven. Elf-en-half-
miljoen voor het werk van een 'marxistisch'
schrijver. Een late triomf van het kapitalisme?
„Nee", zegt Barbara Brecht-Schall, de doch
ter van de auteur, „in het buitenland had ik
er wel veertig miljoen voor kunnen krijgen."
De literaire nalatenschap van Brecht be
staat uit zeventig strekkende meter ma
nuscripten, brieven, foto's, filmscripts en"
blikken met films, waarin sterren als Peter
Lorre en Charles Laughton op hun best zijn
te zien. De collectie wordt gekenschetst als
de meest volledige ter wereld. Dat is aller
eerst te danken aan de schrijver zelf. In het
Berlijnse dagblad 'Der Tagesspiegel' schreef
Wemer Hecht daags na de bekendmaking
van de aankoop dat Brecht al op zeer jonge
'leeftijd overtuigd was van de waarde van zijn
werk. Hij bewaarde alles, maar dan ook alles
wat hij schreef. Zelfs vluchtige notities die hij
op kranten maakte. Voor hem was een ma
nuscript niet zo maar iets, nee: het moest er
prachtig uitzien. Om later nog ordelijke cor
recties te kunnen aanbrengen, paste hij soms
de lengte van zijn versregels aan.
Alles, maar dan ook alles is aanwezig in de
nalatenschap. Zelfs het eerste gedichtje dat
Brecht schreef, nadat hij in zijn geboorte
plaats Augsburg op de jaarmarkt een mooi
meisje had ontmoet. Een meisje dat hem af
wees. Uit dat versje komt al meteen 'de lyri
sche dichter met nuchtere inslag'
Ik zag toen een kind dadr
Haren als een gouden tooi
En haar ogen staan haar
Gewoonweg prachtig mooi.
Let op dat triviale, maar su
perbe 'gewoonweg'.
Veilig gesteld
En wat te denken van de dag
boekbladen, waarin Brecht,
marxist maar tegelijkertijd ook
zoon van een fabrikant, laat zien
dat hij niet vies is van geld? Op
vrijdag 25 februari 1921 maakt hij in zijn dag
boek gewag van zijn filmplannen. Daarbij
heeft hij het over veel geld 'verdienen, over
respect voor het materiële, „dat niets anders
is dan zichtbaar gemaakte arbeid; overal geld
uitslaan, vergaren, vermenigvuldigen; voor
vrienden, ondernemingen van allerlei aard.
Maar met de linkerhand: hard goud bijeen
schrapen." Hij mijmert over de op grote voet
levende Marianne, die hij zich nog niet als
vriendin kan veroorlovenwat ben ik? Een
klein, brutaal stuk vreten, mijn gezicht is nog
niet te zien, een gekrediteerde belofte."
Brechts tweede vrouw, Helene Weigel,
zorgde er na de dood van Brecht (augustus
1956) voor dat de nalatenschap veilig werd
gesteld. Ze heeft al het materiaal ten behoeve
van de wetenschap laten kopiëren. Brechts
dochter Barbara Brecht-Schall en zijn zoon
Stefan hebben er bovendien alles aan gedaan
om de collectie zo compleet mogelijk te krij
gen. Met het geld dat de boeken en de to
neelstukken van hun vader opbrachten, heb
ben ze over de gehele wereld brieven en ma
nuscripten opgekocht. Bij vrienden en ken
nissen van Brecht bedelden ze: 'Ach, geef ons
toch de brieven van papa'.
De nalatenschap bevindt zich nu in de
Akademie der Kunsten aan de Robert Koch-
Platz in Berlijn. In januari zal ze worden
overgebracht naar het Bertolt Brechthuis,
Chausseestrasse 125, een onderafdeling van
de Berlijnse Akademie der Kunsten. Voor
heen bevond de collectie zich in de kluis van
een bank aan de Alexanderplatz.
Hartebloed
„Ja", zegt Dr. Dietger Pforte, hoofd van het
bureau Referat Literatur und Autorenforde-
rung. „eindelijk is de koe van het ijs". Waar
mee hij bedoelt dat de kogel door de kerk is.
„Twee jaar lang hebben de onderhandelin
gen met Barbara Brecht-Schall geduurd. Ze
zijn in een harmonieuze sfeer verlopen, al
kleeft er aan transacties als deze natuurlijk al-
Het ijzelt in
Berlijn. Zogauw
het stoplicht
voor het
Bahnhof
Zoologischer
Garten op groen springt,
trekt een zilvergrijze
Mercedes brullend op.
Alsof de bestuurder
denkt: 'God schept de
argeloze mem. Ik ook.
Met mijn Mercedes-
Benz!'Een zwerver, die in
zijn dronkemchap
voorzichtig naar de
overkant schuifelt, wordt
bijna van de sokken
gereden. De scène zou
bedacht kunnen zijn
door Bertolt Brecht, de
schrijver met een zwak
voor arme sloebers.
En zo komt onze
verslaggever Gees van
Hoore ter plaatse in de
stemming van zijn
onderwerp waarvoor hij
Berlijn bezoekt.
Op de Kurfürstendamm probeert een sn
der de Berlijners een sekstent binnen te 1
ken. Niet doen, mensen. Trekt lering uit de
wijze les van Brecht, die schreef:
O, die wijven, godallemachtig nog een keer!
De liefde brandt al erg maar een druiper
brandt nog meer!'
In mijn hotelkamer vat ik moed en draai
het nummer van Barbara Brecht-Schall. Ze i
er niet. maar komt om vijf uur thuis. Om vijf
uur probeer ik het weer. „Ja. daar spreekt u
mee", zegt ze met scherpe stem. als ik \Taag
of ik de dochter van Brecht aan de telefoon
heb. En dan tover ik de strooppot te voor
schijn, met veel g'nodige Frau's en andere
strijkages er in. Ze wil me een kort interview
toestaan, maar telefonisch. En als ze geen zin
heeft om te antwoorden, zal ze dat zeker niet
doen. „Eén ogenblik", zegt ze en ik hoor haar
roepen: „Zet jij het gas eens laag!" En dan.
zachter .Anders brandt de saus aan. Ik eet
spaghetti, moet u weten. Zo... vraagt u
Waarom heeft u de nalatenschap verkocht?
Barbara Brecht: „Omdat ik ouder word ei
de derde generatie niet wil belasten met deze
zaak. Ik wilde dat alles in goede handen te
rechtkwam en dat is bij de Akademie der
Kunsten het geval."
Ik hoorde dat u in het buitenland het vieri'
dige voor de nalatenschap zou hebben kun
nen krijgen. Waarom heeft u dan toch aan
Berlijn verkocht?
Barbara Brecht: „De DDR heeft de nalaten
schap indertijd geclaimd. Ze was nog wel
mijn eigendom, maar niet mijn bezit. Vol
gens een DDR-wet uit 1971 mocht de nala
tenschap het land niet uit. Na de val van de
DDR, kwam ze wel in mijn bezit. Maar toen
stuurden ze mij vanuit West-Berlijn t
schrijven waarin ze zich beriepen op diezelf
de wet. Ook na de "Wende' moest de zaak
dus in Duitsland blijven. Mijn handen waren
gebonden. Ik vind het wel een beetje ko
misch hoor dat men in deze zaak gebruik
maakt van een wet uit de DDR. Maar het is
natuurlijk wel zo dat een grote Duitse dichter
als Brecht hier hoort."
Barbara Brecht verkoopt vaders nalatenschap aan Berlijn
Een opname uit de laatste levensjaren
van Bertolt Brecht begin jaren '50. foto
archief
tijd veel hartebloed. Zij en de andere kinde
ren van Brecht wilden er zeker van zijn dat de
nalatenschap in goede handen zou komen.
En daarvan hebben wij haar kunnen overtui
gen. Ik ben erg blij met dit resultaat. En zij
ook wel, geloof ik. De nalatenschap is inder
tijd wel gekopieerd, maar wie de originelen
wilde inzien, moest altijd toestemming aan
de erven vragen. Dat vergt veel tijd. Straks, na
het jaar 2000, is het mogelijk een historisch-
kritische uitgave te maken van het Verzamel
de Werk. Daardoor zal het beeld van Brecht
nog worden gedifferentieerd/Op vele brieven
rust nu nog een briefgeheim, maar dat zal te
gen die tijd zijn afgelopen. Voor zo ver ik
weet, ontbreekt er echt niets meer. Maar bij
een auteur die in Exil is geweest, bij iemand
die zo over de gehele wereld is gejaagd, blijft
het natuurlijk altijd mogelijk dat er ineens
nog wat opduikt."
Omdat de nalatenschap in een bankkluis aan
de voorheen in Oost-Berlijn gelegen, Alexan
derplatz was opgeborgen, kon de DDR
Brecht lange tijd claimen als 'staatsdichter'.
Heeft de val van 'de muur' misschien iets te
maken met de verkoop van de collectie? is de
vraag aan Dietger Pforte. Hij zegt: „Dat heeft
wel meegespeeld. Binnenkort worden wat
eertijds de Oostberlijnse Akademie der Kun
sten was en de Westberlijnse Akademie der
Kunsten samengevoegd. Natuurlijk ken ik de
vraag: wat moet u in vredesnaam met de
staatsdichter van de DDR? Dan wil ik toch
graag zeggen dat je deze kwalificatie Brecht
niet moet aanwrijven, maar de DDR. Ze heb
ben daar veel goeds gedaan voor Brechts
werk, maar er ook misbruik van gemaakt
door sommige teksten op een bepaalde ma
nier te interpreteren. Als ze me dat staats-
dichterschap voor de voeten werpen, zeg ik
altijd: „Bestond de DDR al in 1914, toen
Brecht begon te schrijven? En hoe lang heeft
Brecht eigenlijk in de DDR geleefd? Van 1950
tot aan zijn dood, in 1956. Dat is toch be
paald niet erg lang. Daarom: dat staatsdich-
terschap is een drogbeeld. Ik ben dan ook erg
blij dat we dit hebben bereikt. Je kunt rustig
zeggen dat dit de laatste grote literaire aan
koop van deze eeuw is geweest. Günter Grass
heeft zijn archief onlangs aan de Akademie
der Kunsten verkocht voor 1 miljoen Mark.
Voor de nalatenschap van Heinrich BöU heeft
de stad Keulen ongeveer 2 miljoen neerge
legd. Dit ter vergelijking. AI weten we natuur
lijk niet wat Günter Grass nog voor moois zal
schrijven."
Elf miljoen Duitse marken. Dat is toch wel erg
veel geld voor een schrijver die het marxisme
zo'n warm hart toedroeg. Wat hebben de er
ven gedacht? Zuerst das Fressen und dann die
Moral'?
Pforte: „Waarom zouden de erven van dit
geld afzien, waarom? Sommige mensen die
hier huizen hebben geërfd van hun familie,
verkopen die voor 50 miljoen mark. Die heb
ben daar zelf niets voor hoeven te doen. En
daarover staat geen regel in de krant. Waar
om mogen dan de erven van Brecht die nala
tenschap niet verkopen? Daar zie ik echt
geen kwaad in. Bovendien hebben ze door
het aanvullen van de collectie veel geld moe
ten uitgeven. En de huur van de bankkluis
was ook niet mis. Waarmee ik niet gezegd wil
hebben dat dit een noodverkoop is geweest.
De erven vonden dat de nalatenschap hier in
Berlijn hoorde. Nee hoor, ik gun het de zoon
en de twee dochters van Brecht. De kunst
blijft nog steeds ver achter bij de handel in
onroerend goed. En dan kun je wel zeggen
dat zo'n monsterbedrag niet past bij de in
tenties van een schrijver als Brecht, maar is
dat eigenlijk wel zo? We denken na de prak
tijk van het socialisme wel dat iedereen in dat
systeem even arm moest zijn, maar het
droombeeld van het socialisme was juist dat
iedereen even rijk zou worden."
Ik moet ineens denken aan Brechts 'Ballade
van de rode Rosa', waarin hij de teloorgang
van de revolutionaire krachten beschrijft met
de regels: 'De rode vlaggen van de revoluties
zijn al lang van de daken gewaaid'.
Pforte: „Ik begrijp wat u wilt zeggen, maar
over het einde van het socialisme heb ik een
andere mening. De toestand zoals die nu is
zal niet lang duren. Ik hoop dat het begrip
'utopie' weer in onze maatschappij zal op
duiken. Zo niet, dan zullen we ten onder
gaan. De sociale voorzieningen die er nu zijn,
hebben we te danken aan het socialisme en
zijn geen vriendelijke bedoeld geschenk van
het kapitalisme. We moeten ons blijven ori
ënteren op de socialistische gedachte, anders
is het afgelopen met ons. Brechts werk kan
een waarschuwing zijn. Maar het geeft aller
eerst natuurlijk een beeld van een tijd."
Lééft Brecht nog wel voorde Berlijners?
Pforte: „Bij degenen die zich om de litera
tuur bekommeren is Brecht natuurlijk een
begrip. Maar ook de niet-geletterden lezen
hem. En de middelbare scholieren. Brechts
werk is niet verplicht voor de lijst. Ze lezen
hem geheel vrijwillig. Natuurlijk is Brecht
vooral bekend door werken als 'Die Dreigro-
schenoper' en 'Moeder Courage'. Van 'Die
Dreigroschenoper' kun je zeggen dat hij een
beetje is doodgezongen. Zelfs in warenhui
zen hoor je hem, in muzakvorm. Dan denk je
soms: dit is niet meer te verdragen. Maar je
kunt een auteur niet aanwrijven dat zijn werk
zo populair is. Nog steeds is 'Die Dreigro
schenoper'prachtig."
Spaghetti
Na het bezoek aan Dietger Pforte, ga ik met
lood in de schoenen naar mijn hotel. De lite
ratuurwetenschapper heeft me het telefoon
nummer gegeven van Barbara Brecht-Schall,
de dochter van Brecht, met wie hij zo 'fair'
heeft onderhandeld. Maar of ik haar kan
spreken over de transactie is nog maar zeer
de vraag Al de volgende morgen zal zij voor
lange tijd naar Zürich vertrekken. En inter
views geeft zij bijna nooit.
Heeft u echt alles verkocht?
„Ja, alles wat zich in de bankkluis aan de
Alexanderplatz bevond.
Elf miljoen Duitse marken voor de nalaten
schap van een 'marxistisch'schrijver. Is dat ei
genlijk niet de ultieme triomf van het kapita
lisme, Frau Brecht?
„Nee, dat vind ik niet. Mijn vader was altijd
van mening dat iemand pas werkelijk op
waarde werd geschat als hij ook betaald
kreeg wat hij waard was. En bovendien heb ik
nu de zekerheid dat ze zorgvuldig met deze
duur aangekochte nalatenschap zullen c
springen."
v vader eigenlijk nog wel
Past het werk i
in deze tijd?
„Zijn werk kan juist nu weer een grote rol
gaan spelen. Hij heeft stukken gemaakt die
gaan over uitbuiting, werkloosheid, haat t
racisme. Over zaken dus die ook nu we
spelen."
Zou het klimaat in het huidige Duitsland
voor u reden kunnen zijn om het land te ver
laten?
„Het klimaat hier was al eens reden om
Duitsland te verlaten, als u begrijpt wat ik be
doel."
Wat L
•rste waaraan u denkt als ik
herinnering aan uw vader?
„Dat ik zijn kamer niet in mocht als hij zat
te werken. Dat ik hem stoorde als ik binnen
kwam. Maar voor de rest was mijn vader zeer
aardig. Ja, hij was een zeer aardige zondags-
vader."
Bertolt Brecht op 29-
jarige leeftijd, foto
archief
