De leiders
gebruikten
helikopters
om verse
vis te halen
Extra
Albanië: de Derde Wereld in Europa
WOENSDAG 9 DECEMBER 1992
10
Op mijn terugreis van Albanië naar Amsterdam vraagt
de uitdagend geklede serveerster van de Queen Anne
Champagne Bar op het vliegveld van Wenen voor twee
lauwe glaasjes Goldfasselbier acht dollar. Van een bil
jet van tien heeft ze niet terug, zegt ze professioneel.
Twee pilsjes voor tien dollar. Dat is precies het be
drag waarvoor dr. Kliti Pilika, anesthesist in het Fre-
derik Shirokaziekenhuis in de Albanese hoofdstad Ti
rana, een maand lang hard en onder ontmoedigende
omstandigheden moet werken. Er is zo weinig appara
tuur, er zijn zo weinig medicijnen, dat er onnodig veel
patiënten sterven. Als de stroom uitvalt, moet het zie
kenhuispersoneel letterlijk met mond-op-mondbe
ademing proberen patiënten in leven te houden. Het
is maar een van de vele ongemakken in Albanië, een
land dat zich nu eindelijk heeft bevrijd van de com
munistische wurggreep van wijlen partijleider Enver
Hoxha en diens opvolgers. Albanië is na bijna 45 jaar
dictatuur-vrij, maar ook zeer bankroet.
De kapotte fabrieken zijn dicht, er zijn geen grond
stoffen meer, vrijwel niemand werkt er nog, het inko
men van de mensen is amper voldoende voor dagelijks
brood. Het wordt de hoogste tijd dat er grootschalige
en structurele hulp wordt gegeven aan dit arme, ver
geten Balkanland: de Derde Wereld in Europa.
Drs. Marja van Dorp uit Groningen, voorzitter van de Vereniging
Nederland-Albanië, is met een vrachtwagen vol goede, maar afge
dankte Nederlandse rolstoelen, medicijnen, beddegoed en kleren
op weg naar Tirana. Ze bestuurt de vrachtwagen zelf. De oorlog in
het voormalige Joegoslavië maakt het nodig dat zij zich in Triëst in
scheept op de veerboot naar Durrës, de belangrijkste havenplaats
van Albanië. De Albanese douane wil een lijst zien van de goederen
die Marja vervoert. Want de bureaucratie is nog niet afgeschaft. Ze
maakt slechts een schatting van de spullen in haar vrachtwagen en
de douane vindt het best. Later, in Tirana, zal die lichtzinnigheid
Marja problemen opleveren.
In een groot, verwaarloosd huis aan
de Rruga Themistokli Germenji 9 in
Tirana zullen Marja en ik de komen
de dagen logeren bij de familie Ada-
mi. Het ligt vlakbij het zogeheten
Blok van de Leiders, een tot voor kort
hermetisch door soldaten afgesloten
wijk van Tirana waar alleen partij
bonzen woonden. Terwijl het volk in
ontstellend bittere armoede leefde,
namen Hoxha, de leden van het Po
litbureau en andere meelopers het er
royaal van. Hun huizen, zo hebben
de verbaasde Albanezen onlangs
voor het eerst van hun leven met ei
gen ogen mogen aanschouwen, wa
ren schitterend en volgestouwd met
de mooiste meubels. De leiders had
den eigen magazijnen met levens
middelen en goederen uit binnen-
en buitenland, 's Morgens deden
hun chauffeurs de boodschappen. Of
het nou om smakelijk vlees of een
nieuwe kleurentelevisie ging, alles
kon in het Blok van de Leiders wor
den geritseld. Soms werden er heli
kopters gebruikt om verse vis te ha
len.
Symbolen
De laatste communistische leider
Ramiz Alia die de hervormingen niet
lang heeft tegengehouden, is uit zijn
riante huis gezet en woont bij zijn
dochter in een nederig flatje. De
twaalf laatste leden van het Politbu
reau zitten in de gevangenis. Zo ook
de weduwe van de in 1984 gestorven
dictator Enver Hoxha. Haast om hen
te berechten hebben de Albanezen
niet. Ze hebben voorlopig wel wat
anders aan hun hoofd. Wel zijn zo
veel mogelijk symbolen van het oude
regime vernietigd. Een paar maan
den geleden is het lijk van Enver
Hoxha verwijderd van de Begraaf
plaats der Helden, waar hij onder
een pompeuze roodmarmeren graf
steen lag uit te rusten van een leven
vol misdrijven die in Roemenië en
Cambodja niet uit de toon zouden
zijn gevallen. De stoffelijke resten
zijn overgebracht naar de volksbe
graafplaats Varrezat e Sharrës. Het
nieuwe graf van Hoxha is afgedekt
met slechts een bult zand met daar
op een paar simpele Afrikaantjes,
een omgevallen olieblik waarin snij
bloemen hebben gestaan en een
stukje cement met de naam van de
gehate leider. Een hond pist op het
graf en ook ik denk: net goed.
Elders in Tirana en andere Albanese
plaatsen zijn de reusachtige stand
beelden van Hoxha, Stalin en Lenin
van hun sokkels getrokken, de overal
op muren en zelfs op bergen aange
brachte holle kreten van de Partia
Punës, de communistische partij,
zijn goeddeels verdwenen. Maar het
beeld van de armoe blijft en is zelfs
veel schrijnender geworden dan vier
jaar geleden, toen ik Albanië voor de
eerste keer bezocht.
Voor de omwenteling was het onmo
gelijk om met de gewone Albanees in
contact te komen. De Sigurimi, de
geheime dienst, was letterlijk overal.
Zelfs de gidsen in de toeristenbussen
en de obers in de hotels waren
staatsverklikkers. Albanezen die het
aandurfden een buitenlander aan te
spreken konden rekenen op langdu
rige gevangenisstraf. Daarom is net
een heel bijzondere ervaring om de
ze keer bij Albanezen te mogen loge
ren en vrijuit met hun te praten over
vroeger en nu.
Afgeslacht
Tienduizenden mensen zijn door
Hoxha c.s. vermoord. Een hele gene
ratie intellectuelen is afgeslacht. Vik
tor Adami (49), onze gastheer, werd
tot voor kort 'de zoon van de Ameri-
Sinds in Albanië een vrije markt-economie heeft, is de verkoop van personenwa
gens sterk toegenomen. Vooral de invoer van tweedehands auto's is sterk toege
nomen. foto ata
Luxe artikelen worden vooral op de zwarte markt verhandeld.
kaanse spion' genoemd. In 1947,
toen de communistische partij de
macht had gegrepen, was vader Ada
mi een van de velen die gearresteerd
werden. In de gevangenis werd hij
gemarteld, hij kreeg tbc en stierf. Zijn
lijk is nooit vrijgegeven. Adami sr.
had gestudeerd en was van 1928 tot
1939 secretaris geweest op de Ameri
kaanse ambassade in Tirana. In de
oorlog had hij met andere democra
ten over de politieke toekomst van
zijn land gepraat. Dus werd hij als
een grote vijand van het nieuwe Al
banië van Enver Hoxha beschouwd.
,,Ik ben altijd democraat geweest,"
zegt zoon Viktor. „Maar niemand
wist het. En van een ander wist je
ook niet of het een democraat was.
Alleen al zéggen dat je democraat
was leverde twintig jaar gevangenis
straf op. Oppositie was totaal verbo
den. Nooit werd er over democratie
gesproken, zelfs niet stiekem. Want
je wist van niemand of hij te vertrou
wen was. Ik heb alleen met mijn
vrouw over politieke zaken gepraat.
En met één collega. Maar zelfs nooit
met mijn kinderen of met andere fa
milieleden. Er kon de afgelopen veer
tigjaar geen enkele alternatieve poli
tieke structuur ontstaan. Veel intel
lectuelen zijn vermoord. Daarom is
het nu zo moeilijk om het nieuwe Al
banië op te bouwen."
Rolstoel
Marja van Dorp brengt een rolstoel
naar de 70-jarige Kir<;o Sherko, een
kleermaker wiens rechterbeen an
derhalf jaar geleden is geamputeerd.
Sindsdien is Sherko zijn huisje niet
meer uitgeweest. De man begint te
huilen als hij zijn ongekende cadeau
ziet. Zijn vrouw Eftali geeft ons verse
vijgen, een glas water en een kopje
Turkse koffie. Zij glundert, warit die
rolstoel zal ook haar leven een stuk
draaglijker maken. Een oude buur
vrouw van de familie Adami krijgt er
ook een.
De rest van de Nederlandse medi
sche afdankertjes gaat naar het Shi
rokaziekenhuis. We bezoeken de
neurochirurgische afdeling van dr.
Kliti Pilika, een familielid van Adami.
Terwijl Kliti op zoek gaat naar ie
mand die de hulpgoederen in ont
vangst kan nemen, kijken we wat
rond. De toestanden in dit zieken
huis zijn nauwelijks te beschrijven.
Wind, muizen en ratten hebben vrij
spel in het verwaarloosde gebouw. In
kleine, smerige kamertjes liggen pa
tiënten die onder vaak riskante om
standigheden een hersenoperatie
hebben ondergaan. Familieleden
scharrelen er rond en liggen er ook te
slapen. Waar moeten ze anders
heen? In het kamertje van de intensi
ve care vegeteren vijf comapatiënten.
Hoop lijkt hier het belangrijkste me
dicijn. Er is maar één beademingsap
paraat, model jaren vijftig, afkomstig
van het Oostduitse leger. Als twee
patiënten gelijktijd ademnood heb
ben of als er weer eens stroomuitval
is, moet het personeel mond-op-
mondbeademing toepassen. Dat ge
beurt ook wel eens midden in een
operatie. Laatst is een hersenoperatie
bij kaarslicht gedaan, vertelt dr. Pili
ka. Zijn record mond-op-mondbe
ademing staat op dertig minuten.
„Veel mensen gaan hier onnodig
dood," zegt hij. „Als wij de spullen
krijgen die de Nederlandse zieken
huizen na één keer gebruiken weg
gooien, zijn we al een heel eind in de
goede richting. Nu is de situatie wan
hopig." Co-assistent Alexander Kola
zegt: „We hebben gebrek aan alles.
Zelfs aan injectienaalden en hand
schoenen. We komen regelmatig in
contact met bloed van patiënten.
Om aids maken we ons niet druk. Als
we het krijgen, dan moet het maar.
Er is hier net een vrouw half verlamd
geraakt, doordat wij niet de goede
apparatuur hebben. Er ligt ook een
man die blind is geworden, doordat
we niet tijdig de juiste diagnose kon
den stellen. We hebben nu wel een
hersenscanner, maar daar is geen
ruimte voor. Er is een chirurgisch
centrum in aanbouw. Al acht jaar.
Maar er is geld verdwenen, de bouw
Overal in Albanië zijn bunkertjes gebouwd tegen de vijand, die nooit kwam. foto
henk kuipers
de misdaad welig. Ook was de tijd
aangebroken om oude (familie)veten
te beslechten, een onuitroeibaar fe
nomeen in Albanië. Avond aan
avond klonken er pistoolschoten, ja
zelfs salvo's uit automatische wapens
in Tirana. Tijdens ons bezoek blijkt
dat er inderdaad weer enig over
heidsgezag is. Wij horen maar drie
keer een pistool knallen en ik krijg
zelfs een bekeuring, omdat ik een
stopteken van een politieman niet
heb begrepen. Hij zwaaide met iets
en ik dacht ten onrechte dat ik moest
doorrijden. De politieman laat zich
zelfs niet door de invloedrijke Viktor
Adami („Ik bel morgen de minister,
deze mensen komen Albanië helpen
en het enige dat ze ervoor terugkrij
gen is een bekeuring") omver praten.
Ik krijg een stevige douw van 50 Lek,
omgerekend 75 cent.
Weggevertjes
Het gezelschapje uit Groningen komt
op de televisie. In de tuin van de fa
milie Adami worden opnamen ge
maakt. De tv-ploeg heeft verouderde
apparatuur. Een recorder weigert
steeds, zodat gewacht moet worden
op de aanvoer van een nieuwe. Het
interview wordt gedaan door Amalia
Dhamo, zeg maar de Paulien Broe-
kema van Albanië. Na afloop vraagt
ze Marja van Dorp of zij misschien
ook een jurk of een bloesje uit de
tassen met weggevertjes uit Gronin
gen mag uitzoeken. Het mag en de
volgende avond reeds zien we Ama
lia met haar aanwinsten op de tv.
Er zijn zojuist gemeenteraadsverkie
zingen gehouden. In de steden heb
ben de democratische partijen hun
meerderheid kunnen behouden,
maar op het platteland hebben de
oude communisten van de PPSH, die
zich nu socialisten noemen, angst
aanjagend veel steun gevonden bij
de straatarme, wanhopige boeren.
Die hebben sinds de omwenteling
van anderhalfjaar geleden niet al
leen vrijheid, maar ook werkloosheid
en honger gekregen. In opperste
nood zijn ze maar weer teruggeval
len op oude structuren. Volgens de
moeder van Viktor Adami hebben
veel plattelanders bovendien op de
communisten gestemd, omdat ze de
klok graag deels teruggedraaid willen
zien. Door de democratische land
hervormingen moeten de mannen
nu zelf op het land werken. Met hun
blote handen vaak, want machines
zijn er nauwelijks. Ten tijde van
Hoxha c.s. werd het zware werk op
de velden van de collectieve boeren
bedrijven geheel door vrouwen ge
daan en hadden de mannen lichtere
baantjes als vrachtwagenchauffeur of
adminstrateur.
Albanië ziet eruit als een land dat 45
jaar in oorlog is geweest en waar al
die tijd niets is gerepareerd. Bijna al
les is kapot, verroest, ingestort. Ne
gentig procent van de mensen is
werkloos. Ze lopen in kleren anno
1956. Er wordt praktisch niets meer
geproduceerd. Structuren om daar
snel verandering in aan te brengen
zijn er nog niet. De paranoïde, van
vreemdelingenangst vervulde Enver
Hoxha heeft zijn landgenoten letter
lijk op de knieën gekregen. Hij heeft
een volkomen berooid armenhuis
achtergelaten dat zijn weerga in Eu
ropa niet kent. Hoxha heeft de Alba
nezen wijsgemaakt dat de vijand elk
moment kon komen. Overal in het
land heeft hij ronde bunkertjes laten
bouwen die eruit zien als betonnen
landschildpadden. Waar je ook kijkt
op het Albanese platteland, altijd zie
je die rare, krankzinnige bunkertjes,
een miljoen stuks, schat men. Alle
drie miljoen Albanezen konden er in.
Ze zijn nooit gebruikt, want de vij
and, het rijke Westen, is wengeble-
Helaas voor Albanië heeft hij w j ook
niet erg de neiging om te komen.
Marja van Dorp (midden) levert haar hulpgoederen af in het ziekenhuisdepot, fo
to henk kuipers
Albanezen in de rij voor brood, dat
die dag duizend procent in prijs is
gestegen. Het kost een gemiddeld
gezin nu bijna een maandloon om
elke dag voldoende brood te kopen.
Het brood wordt gebakken van meel
dat Italië dagelijks aanvoert. Het
graan dat de zojuist geprivatiseerde
Albanese keuterboertjes zelf hebben
geoogst is amper genoeg voor hun
eigen gebruik. Boter, suiker, zout,
meel, pasta, zeep en schoonmaak
middelen zijn op de bon. Elke
maand worden ze mondjesmaat ver
strekt, maar door de broodprijsver
hoging hebben de mensen er mis
schien niet eens geld voor. Ander
zijds doet het heel vreemd aan dat
het aantal geïmporteerde derde
hands auto's elke dag groter wordt.
De nieuwbakken eigenaren scheuren
er vaak als gekken in rond. Zelfs op
het overvolle strand bij Durrës wor
den snelheden van wel 100 km/uur
gehaald. Pure gekte. Albanië is waar
schijnlijk het enige land ter wereld
dat geen verkeersregels kent. Ieder
een doet maar wat. De treurig stem
mende gevolgen ervan zijn steeds
vaker in het Shirokaziekenhuis aan te
treffen.
Bij het Depo e Bamave, het zieken
huismagazijn, doet men er heel
moeilijk over dat de door Marja van
Dorp uit de losse hand opgestelde
lijst van hulpgoederen niet in over
eenstemming is met het werkelijke
aantal dat zich in de vrachtwagen
bevindt. Er komt een chef bij, die
niets durft te beslissen. Langdurig
wordt gewacht op de directeur. Er
wordt geteld en nog eens geteld, er
wordt geconstateerd dat Marja's
douanelijst niet klopt en tenslotte
neemt de directeur een unieke be
slissing. Hij stelt een verklaring op
waarin hij Marja laat zeggen dat haar
oorspronkelijke lijst afwijkt van de
werkelijkheid. Zo'n beslissing wordt
maar zelden genomen in een land
waar niemand heeft geleerd verant
woordelijkheden te nemen.
Anarchie
Op weg naar huis stoppen we bij een
zwarte markt. We zijn nog maar am
per uit de vrachtwagen of omstan
ders beginnen de achterlichten eraf
te slopen. Alles behalve watermeloe
nen, die miljoenenvoudig verkrijg
baar zijn, is immers schaars in AJba-
nië. De politie helpt ons. Tot voor
kort heerste er complete anarchie in
Albanië. Twee jaar lang bijna was er
praktisch geen politie meer te beken
nen. Nadat het democratiseringspro
ces eind 1990 op gang was gebracht
door de democraat Sali Berisha, de
huidige president, brokkelden veel
oude structuren snel af. Doordat de
politie zich niet meer liet zien, tierde
foto henk kuipers
ligt stil en alles wat los en vast zat is
eruit geroofd. It is a never ending
story."
Zwarte markt
De hulpgoederen uit Groningen mo
gen niet in ontvangst worden geno
men door iemand van het Shiroka
ziekenhuis. Ze moeten worden afge
leverd bij een centraal ziekenhuis
magazijn in Tirana, dat medische
spullen voor heel Albanië verdeelt.
We rijden er met de vrachtwagen
naar toe. Onderweg passeren we een
zwarte markt waar allerlei elektrische
apparaten, van koelkasten tot venti
latoren, in de brandende zon te koop
staan. Slimme lieden hebben de goe
deren het land in gesmokkeld en an
dere slimme lieden hebben kennelijk
geld om ze te kopen. Langzaam
maar zeker komt er een soort econo
mie op gang die regel noch wet kent.
Maar vlakbij de zwarte markt staan
