Verlost van
dwarslaesie
Diabeet en suiker:
het blijft oppassen
'Zon kan hartziekten verminderen'
Mammoet nieuw leven ingeblazen
Stoma vaak te vermijden
Wetenschap
WOENSDAG 2 DECEMBER 1992
11
Chip biedt uitkomst
Weer kunnen lopen, al is het maar met krukken. Voor
een beperkt aantal mensen dat hun benen niet meer kan
bewegen door een dwarslaesie, gaat die droom mogelijk
in vervulling. Eind volgend jaar wordt in het ziekenhuis
Medisch Spectrum in Enschede bij de eerste Nederland
se dwarslaesie-patiënt een elektrostimulator geplaatst die
hem in staat stelt zijn benen weer te gebruiken.
enschede jan haverkateVoorlopig wordt begonnen
met het aansturen van acht
spieren, maar de chip is al zover
ontwikkeld, dat we vele tiental
len spieren kunnen prikkelen".
De beperkingen zitten in het
computerprogramma dat de
chip aanstuurt. Hermens: „Het
is op zichzelf niet moeilijk de
spier te stimuleren, maar als er
bijvoorbeeld een obstakel op de
weg ligt, moet de beweging wel
stoppen, anders gaat de appara
tuur met de patiënt op de loop.
Dat moet door het computer
programma worden opgevan
gen en dat is niet zo gemakke
lijk".
Alle taken binnen het project
zijn verdeeld over de deelne
mende landen. Het computer
programma wordt ontwikkeld
in Italië. Frankrijk neemt de fa
bricage van de chip met bedra
ding en zender voor zijn reke
ning. Duitse onderzoekers heb
ben een endoscopie-apparaat
ontwikkeld waarmee de chip in
het been kan worden inge
bracht.
Patiënten die een elektrosti
mulator krijgen moeten daar
mee weer leren lopen. „De spie
ren moeten daartoe eerst in
conditie worden gebracht, om
dat ze lange tijd niet zijn ge
bruikt. Daarvoor hebben wij
een oefenapparaat ontwikkeld",
aldus Hermens. „We beginnen
met patiënten die een lage
dwarslaesie hebben. Ook als je
een elektrostimulator ingeplant
hebt gekregen, zul je met kruk
ken moeten blijven lopen van
wege de balans. De patiënt
Ook in vier andere Europese
landen worden mensen uit de
gevangenschap van hun rolstoel
verlost. „Natuurlijk zal dat een
andere manier van lopen zijn
dan bij gezonde mensen. Wat
houteriger en minder vloeiend.
Maar we hebben de afgelopen
jaren geweldige vooruitgang ge
boekt en het einde is nog niet in
zicht", zegt dr. H. Hermens (39)
van het instituut Roessingh Re
search and Development (RRD)
in Enschede.
RRD, een zelfstandige afde
ling van het revalidatiecentrum
Het Roessingh, verricht al jaren
lang, samen met de Universiteit
Twente, onderzoek naar elek-
trostimulatie bij dwarslaesie-
patiënten. In 1988 is het insti
tuut aangewezen om Nederland
te vertegenwoordigen in een
groot Europees onderzoekspro
ject dat mede door de EG wordt
betaald en al 80 miljoen gulden
heeft gekost. „In totaal zijn er
zo'n 100 onderzoekers bij be
trokken", aldus Hermens. „Spe
cialisten afkomstig uit de indus
trie, de revalidatiezorg en de
neurochirurgie".
Dwarslaesie-patiënten kun
nen niet meer lopen, omdat de
zenuwbanen in hun ruggemerg
zijn doorgesneden, maar hun
hele bewegingsapparaat is on
der de breuklijn veelal nog in
tact. Er is nu een computertje
ontwikkeld ter grootte van een
walkman waarmee spieren wor
den geactiveerd via stroom-
stootjes.
n westerlaken
Mogen suikerpatiënten nu wel
of geen suiker? Volgens diverse
kranteberichten deze maand
mag het. Maar met mate waar
schuwen de twee diabetes-dië
tisten Myriam van Zandvoort en
Cécile Indemans van het Acade
misch Ziekenhuis in Leiden.
Voor een kop koffie met suiker
moeten ze wel iets anders laten
staan.
Tot dusver kregen de 400.000
patiënten met diabetes mellitus,
zoals suikerziekte voortaan offi
cieel heet, wat meer vet dan
normaal. Daaruit putten ze
energie. Maar vet, vooral verza
digd vet, verdwijnt voor een be
langrijk deel uit hun voeding en
suiker wordt de nieuwe energie
bron. Want vet, weet men in
middels, is slecht voor een dia
beet. Het tast hart- en bloedva
ten aan. Voor bijna 70 procent
van de diabeten is dat nu de
doodsoorzaak.
Vroeger dacht men dat pure
suiker sneller in het bloed zou
worden opgenomen dan kool
hydraten uit andere voeding.
Maar die gedachte is achter
haald. De Diabetesvereniging
adviseert nu dat suiker mag als
daarvoor iets anders blijft staan.
Cécile Indemans benadrukt dat
de diabeet altijd op dieet blijft.
Als dat niet gebeurt, vliegt de
suikerspiegel in het bloed pijl
snel omhoog.
Daarom, legt Myriam van Zand
voort uit, is het van belang dat
er afspraken worden gemaakt
die in het hele land worden na
geleefd. De Nederlandse Vere
niging voor Diëtisten is al druk
bezig om mensen bij te scholen
die met diabeten te maken heb
ben. De Diabetesvereniging
licht de patiënt in.
De eerste stappen zijn al ge
zet. Er zijn nieuwe folders sa
mengesteld, die antwoord ge
ven op veel vragen. Myriam van
Zandvoort: „Bijvoorbeeld wat ze
op een feestje moeten doen en
hoeveel ze moeten spuiten bij
ziekte. Al eet je dan niet of min
der. je hebt toch insuline nodig"
Een diabeet die overgewicht
heeft moet afvallen. „Dat is erg
belangrijk", zegt Cécile Inde
mans, „want dan benut het li
chaam de insuline beter. Bo
vendien hoopt insuline zich op
in vetweefsel. Daarom is verma
geren gewoon een must. Lukt
het niet op deze manier de
bloedsuikerspiegel omlaag te
krijgen, dan komen een dieet of
medicijnen om de hoek kijken."
De diabeet mag suiker. Dat
geeft een hele omwenteling. Het
keurmerk waarmee suikervrije
produkten worden aangepre
zen, verdwijnt. Want suiker is
geen vergif voor de diabeet,
zoals jarenlang is beweerd.
„Echte diabeetprodukten hoe-
telt Indemans. „Ze zullen uit de
schappen van de winkel ver
dwijnen. Ook al omdat de Dia
betesvereniging er geen reclame
meer voor maakt.
moet dus wel zijn armen kun- een hoge dwarslaesie is dat niet mulator kost inclusief operatie
nen bewegen. Bij mensen met het geval". De ingeplante sti- nu 40.000 gulden.
Kleurverhouding wijst postduif weg naar huis
Utrechtse universiteit.
De twee biologen hebben drie
jaar lang experimenten van
voorgangers met gepolariseerd
licht (licht waarvan de trillingen
in één richting gaan) herhaald.
Ze kregen andere resultaten en
concludeerden uiteindelijk dat
eerdere onderzoekers een ver
keerde proefopstelling hebben
gebruikt en daardoor tot ver
keerde conclusies zijn geko-
Postduiven kunnen volgens
Coemans en Vos wel verande
ringen waarnemen in de ver
houding tussen rood en ulttra-
violet licht. Omdat deze verhou
ding aan de hemelkoepel veran
dert met de positie ten opzichte
van de zon, kan de vogel - ook
bij zware bewolking - in de juis
te richting vliegen.
Hoe vindt de postduif die soms
honderden kilometers van huis
wordt vrijgelaten - gelost zoals
de kenners zeggen - haar weg
naar het eigen hok terug? Daar
over zijn in de loop der tijden
vele theorieën opgesteld. Lange
tijd was men ervan overtuigd
dat de duif bij de koersbepaling
gebruik maakte van het aard
magnetisme of de stand van de
Recenter onderzoek bracht
aan het licht dat postduiven
zich oriënteren op gepolari
seerd licht. Maar dat klopt niet.
Het is de verhouding tussen
rood en ultraviolet licht die de
duiven de weg wijst. Drs. M.
Coemans en drs. J. Vos hebben
die nieuwe opvatting afgelopen
De renpaarden van het luchtruim.
foto c pd
week verdedigd tijdens hun
dubbelpromotie aan de
De uitgestorven mammoet staat weer in het middelpunt van de belangstelling. Amateur-paleontoloog Dick
Mol (rechts) toont het dijbeen van een wolharige mammoet. Paleontoloog Paul Sondaar poseert met enkele
op Sardinië gevonden beenderen voor het door Hans Brinkerink getekende portret van een mammoet.
foto cpd
vende groepen het nog duizen
den jaren langer hebben uitge
houden.
Het verhaal van Mol en Van
Essen begint in het Pleistoceen,
dat 2,3 miljoen jaar geleden be
gon en een reeks ijstijden ken
de. De Euroaziatische mam
moeten stammen af van 'Mam-
muthus meridionalis', de 'zui
delijke mammoet' die 2,5 mil
joen jaar geleden vanuit Afrika
in alle richtingen de wijde we
reld introk. De tijdgenoten van
de mammoeten komen aan bod
en de steeds veranderende flora
om hen heen; de dalende zee
spiegel tijdens de ijstijden waar
door een groot deel van de
Noordzee droogviel en een rijk
begroeide vlakte werd. De
Noordzee is daardoor een rijke
vindplaats van mammoetfossie
len.
Geringere
weerstand met
ribbeloppervlak
UTRECHT ANP
Het lijkt vreemd maar vloeistof
fen of gassen ondervinden meer
weerstand wanneer zij over een
glad oppervlak stromen dan
over een oppervlak met kleine
groeven of ribbels. Het gaat
daarbij om afmetingen van
millimeters tot microscopisch
klein aldus de Stichting voor
Fundamenteel Onderzoek der
Materie (FOM) in Utrecht.
Onderzoekster drs. Addy
Schwarz-van Manen heeft dit
verschijnsel voor het eerst we
tenschappelijk aangetoond. De
weerstandsvermindering kan
van groot nut zijn in de lucht
en scheepvaart en bij het trans
port van vloeistoffen en gassen.
Bovendien zijn toepassingen
denkbaar in sporten als zeilen
Zonne-energie
de bilt anp
In het dikwijls door wolken be
dekte Nederland schijnt de zon
nog zóveel dat energiewinning
uit de zonnestraling geen utopie
is. Dit blijkt uit de gegevens van
35 KNMI-stations. Niet overal in
het land is het even zonnig. Aan
de kust is de zon veel vaker te
zien dan in het binnenland. Zo
heeft Den Helder gemiddeld
1597 uur zonneschijn per jaar;
Winterswijk in de Achterhoek
moet het doen met 242 uur
minder zon. Dat blijkt uit het
deze week verschenen eerste
standaardwerk over zonnestra
ling van het KNMI, getiteld
'Zonnestralingin Nederland'.
Groot is 'in'. Althans wat vroe
ger groot was en nu niet meer
bestaat. Neem bijvoorbeeld de
dinosauriërs. Al 65 miljoen jaar
geleden uitgestorven en nu in
alle soorten en maten verkrijg
baar als .modellen of bouwpak
ketten bij speelgoedzaken.
Aan de kolossen is zelfs een
heuse, 'levende' tentoonstelling
gewijd, compleet met angstaan
jagende geluiden (die de dieren
misschien niet eens geprodu
ceerd hebben). De expositie is
heel spectaculair en, vooral,
heel erg groot. Jammer is alleen
dat in het kijkspektakel de evo
lutie en leefwijze een beetje
naar de achtergrond zijn ver
drongen.
Anders is dat met die andere,
ook al uitgestorven reuzen: de
mammoeten. De laatste exem
plaren van deze statige, harige
reuze-olifanten stierven pas aan
het eind van de laatste ijstijd,
rond 10.000 jaar geleden, uit.
Machtig en ongenaakbar schre
den zij dreunend door de sa
vannes, steppen en toendra's
van Afrika en Eurazië, de ene
ijstijd na de andere trotserend.
Ook zij staan weer midden in
de belangstelling. Vooral sinds
vorige maand in het Haagse
Museon op een speciale 'mam
moet-middag' twee boeken
over dit onderwerp werden ge
presenteerd: 'Toetoe en de klei
ne mammoet' van Paul Sondaar
(uitgeverij Kluwer), met teke
ningen van Hans Brinkerink, en
'De Mammoet, Sporen uit de
Ijstijd' van Dick Mol en Hans
van Essen (uitg. Bzztöh).
Sondaar, paleontoloog van
het Utrechtse instituut voor
Aardwetenschappen en bekend
van zijn onderzoekingen op
Sardinië, richt zich met een
avontuur van het laat-Pleistoce
ne jongetje Toetoe speciaal tot
de jeugd. Mol en Van Essen
daarentegen meer tot de geïnte
resseerde leek én tot de weten
schapper zelf. Hun boek is een
uniek, monumentaal werk dat
letterlijk alles behandelt dat van
de mammoet bekend en gevon
den is.
Speciale gast die middag was
Dr. Andrej V. Sher uit Moskou
die veel onderzoek doet naar
onder meer ingevroren mam
moeten in de permafrost ('altijd
bevroren grond') in Noordoost-
Siberië. In de modderbrij poogt
hij met zijn team reusachtige
slagtanden en schedels uit de
halfbevroren massa los te krij
gen. Er moeten er tienduizen
den zijn.
Maar, zegt hij, de slagtanden
worden steeds zeldzamer. U
weet wel: ivoorjagers. Natuurlijk
heeft de menselijke jager uit het
vroeg-Holoceen bijgedragen tot
de teloorgang van de mammoe
ten, verhaalt Sher, maar voor de
ware oorzaak van hun verdwij
ning moeten we te rade gaan bij
milieuveranderingen. „Wat
vroeger grasland was is nu mos;
er is veel water bijgekomen.
Goed voor rendieren, die er nu
nóg zijn, maar de pest voor
mammoeten. Vanaf 12.000 jaar
geleden verdween de mammoet
uit Europa en Siberië".
„Maar waarschijnlijk toch
niet allemaal", zegt Cher. Hij
wijst op recente vondsten in
Noord-Siberië die hoogstens
4500 jaar oud kunnen zijn. In
bepaalde gebieden zou het leef
milieu van de mammoeten niet
zo snel zijn veranderd als elders.
Daardoor zouden geïsoleerd le
De mammoet komt weer 'tot leven'. Het grootste dijbeen van een
mammoet dat ooit werd gevonden is ruim anderhalve meter lang,
weegt ruim 100 kilo en is te zien in het Engelse museum van Cardiff.
foto cpd
londen •jonathan foster
the independent
Geregelde doses zonneschijn kunnen op
een effectievere manier hartziekten
voorkomen dan een vetarm en vezelrijk
dieet. Dat zegt de Britse arts David Gri
mes uit Blackbum. „De wintermaanden
in Blackburn zorgen voor een hoog cho
lesterolgehalte, een bewezen oorzaak
van hartziekte. Dat gehalte wordt lager
tijdens zonniger weer, wanneer ultra
violette stralen een chemische reactie in
werking zetten waarbij van een bepaald
type cholesterol vitamine D wordt ge
maakt."
Uit onderzoeksliteratuur concludeert
Grimes dat er een mogelijk verband be
staat tussen klimaat en cholesterol, met
vitamine D als mogelijk beschermend
middel tegen hartinfarcten. Uit diverse
onderzoeken blijkt dat de oorzaak van
hartinfarcten niet altijd gevonden kan
worden in voedingsgewoonten.
Grimes ontdekte echter een parallel in
de meteorologische rapporten. Het zon
nige Ipswich had het laagste aantal sterf
gevallen door hartziekten, het donkere
Wakefield het hoogste aantal. In het zon
nige New Mexico vermindert hartziekte
met de hoogte waarop men zich bevindt
en met een grotere blootstelling aan
uv-licht.
Hartstilstanden in de VS sluiten nauw
aan bij de topografie, waar het risico op
een hartinfarct blijkbaar groter is in de
lager gelegen gebieden. „Het 'meest re
cente onderzoek, een Zweeds overzicht
van 22 onderzoeksrapporten, laat zien
dat met dieet en medicijnen niets wordt
bereikt", aldus Grimes.
In Blackbum bestaat 'een ongelooflijk
contrast' tussen het aantal hartziekten in
de wijken voor de middenklasse, waar
druk in de tuin wordt gewerkt, en die
voor de werkende klasse, waar het hele
gezin niets anders te doen heeft dan
voor de tv zitten. Aziaten die in de arm
ste wijken van de stad wonen hebben
een buitengewoon hoge kans op hart
ziekte.
„Hoe dichter men bij de equator
woont, hoe minder hartinfarcten, in het
noorden van Engeland en Schotland be
horen Aziaten tot de hoogste risicogroep
ter wereld. „Het zijn geen enthousiaste
tuiniers, zij kunnen zich geen zonvakan
ties permitteren en liggen niet op het
strand."
Door nieuwe technieken is het steeds vaker mo
gelijk de aanleg van een stoma, een kunstmatige
uitgang op de buik voor ontlasting of urine, te
vermijden. Bijvoorbeeld door in de buikholte
een urinereservoir aan te leggen of via blaasver-
vangende operaties. Dat staat in het jubileum
boek 'Een kwart eeuw stomazorg in Nederland'
van de Nederlandse Stomavereniging Harry Ba-
In Nederland leven ongeveer 20.000
met een stoma. Ongeveer 25 jaar geleden werd
de patiënt na de operatie vrijwel aan zijn lot
overgelaten. De patiënt raakte vaak in een soci
aal isolement door schaamte, maar ook onge
mak en angst dat 'iemand het ziet of ruikt'.
Maar er zijn spectaculaire verbeteringen be
reikt.
Het boek besteedt ook aandacht aan stoma
en seksualiteit. Vooral hulpverleners vinden dat
nog steeds een moeilijk onderwerp. Een stoma
kan bijvoorbeeld tot impotentie leiden, maar
voor dat soort gevolgen is vaak bitter weinig
aandacht. Het Academisch Ziekenhuis Gronin
gen doet daar nu onderzoek naar. En in het
Academisch Ziekenhuis Utrecht loopt een on
derzoek naar de psycho sociale aspecten van Ie-
•my--
