'Sociaal bewustzijn de nieuwe mode'
Poëzie is nooit therapie
Cultuur&Kunst
Debuut Van Andel: mensen van bordpapier
~?a..ii»mngr
Michael Jenkins graaft niet diep
DONDERDAG 26 NOVEMBER 1992
984
22
Voor elk venster steeds een ander silhouet
LITERATUUR
RECENSIE ROB VOOREN
Mar1< van Andel. Smeltend ijs. Uitg. Meu-
lenhoff. Amsterdam. 1992
De treurzang over de Neder
landse literatuur kJir.kt steeds
luider. Waar blijven de opvol
gers van de Grote Drie, Her
mans, Mulisch en Reve? Wat is
er mis met de schrijversgenera
tie van '80 en '90? Aan vakman
schap ontbreekt het niet. Stijl
en spelling zijn in osde, de zin
nen lopen, de structuur is
hecht en overwogen, de boe
ken tellen meer dan voldoende
bladzijden. Aan het timmer
werk mankeert, kortom, niks.
Doorkneed
Waar het aan schort is - een
oude klacht - de inhoud. Er
AMSTERDAM TINEKE STRAATMAN
Een flitsende, wereldwijze, over
het paard getilde oudere yup,
daar zat ik op te wachten in het
Amsterdamse grachtenhotel.
Maar wat komt er binnen? Een
onopvallend type, gekleed in
een simpele zwarte spijkerbroek
en een even simpel colbertje,
vrij klein en een beetje verlegen
rondkijkend. Aardig bleek hij,
intelligent op het intellectuele
af, goed op de hoogte van poli
tiek en uitstekend thuis in de
internationale literatuur. En
zeer bezorgd over waar het met
Amerika naar toe moet.
Dit laatste is niet zo verba
zingwekkend voor een auteur
die in zijn vierde roman 'Bright
ness falls', in Nederland uitge
bracht onder de titel 'De schit
tering valt' op indringende wij
ze het debacle van een tijdperk
schetst. Dat doet hij bepaald
niet zonder diepgang. Boven
dien bezit hij het verbluffende
vermogen om zelfs de meest in
gewikkelde financiële transac
ties zo weer te geven dat ze de
spanning van het verhaal ver
hogen. Die transacties vormen
een essentieel onderdeel van
het boek. Want het tijdperk
waar 'De schittering valt' over
gaat betreft de tweede helft van
de jaren tachtig in Amerika, de
periode waarin gehaaide finan
ciers bedrijven overnamen en
vervolgens leegplunderden, en
waarin verrijking gepaard ging
met een toenemend aantal
zwervers op straat. Met als uit
eindelijk resultaat de definitieve
uiteenspatting van de Reagan-
droom.
Huwelijk
De hoofdpersonen in 'De schit
tering valt', uitgever Russell en
zijn in de aandelenhandel werk
zame vrouw Corrinne, zijn
menselijk en dus echt. Toegege-
poëzie
RECENSIE WIM VECT
Anna Enquist 'Jachtscènes'; uitgave De
Arbeiderspers Amsterdam; 29,90.
Het ligt voor de hand dat je de
tweede bundel gedichten van
Anna Enquist, 'jachtscènes',
met grote verwachtingen be
gint te lezen. Haar eerste bun
del, 'Soldatenliederen', werd
immers alom geprezen als het
debuut van 1991, unaniem
warm aanbevolen en zelfs be
kroond, met de C. Buddingh'-
prijs voor nieuwe Nederland
se poëzie.
Lezing
Eerlijk gezegd zie ik na lezing
van deze nieuwe gedichten
geen enkele reden om van
mijn eerste enthousiasme iets
af te doen. Opnieuw blijkt En-
quists poëzie meeslepend
Misschien is 'meeslepend'
niet eens zo gelukkig gekozen.
1 laar gedichten vergen niet al-
roert zich geen levend wezen in
al die fraai omlijste en dicht ge
spijkerde bouwsels. De schrij
vers van heden knutselen naar
stig voort aan onbewoonbare
panden. De passant staat op
een afstandje stil, monstert een
ogenblik, schudt bewonderend
het hoofd en rept zich vervol
gens opgelucht naar zijn oude,
veel betreden, vertrouwde en
warme woning. Daar laat het
stucwerk wel eens los, maar het
gonst er van interessante men
sen en druist er van avontuur.
Ook Mark van Andel, die de-
ven, Russell komt in zijn pogin
gen om het uitgeversbedrijf
waar hij werkt over te nemen in
nogal troebel water terecht, en
bij de chique Corrinne die 's
avonds ter sussing van haar ge
weten daklozen van soep voor
ziet, zijn ook wel enige kantte
keningen te maken, maar in
principe zijn ze alletwee sympa
thiek. En ze hebben een verras
send stabiel huwelijk.
„Het soort huwelijk dat Rus
sell en Corrinne hebben, hangt
nauw samen met het New York
van de jaren tachtig, een stad
waarvan de oppervlakkige
waarden het hondsmoeilijk ma
ken om bij elkaar te blijven. Te
genover die onstabiele entoura
ge is stabiliteit voor Russell en
Corrinne uiteindelijk de enige
oplossing. Vergeleken met hen
zijn de andere figuren in de ro
man vrij zwevende atomen."
Tot die vrij zwevende atomen
behoort onder meer de finan
cieel expert Trina, een keiharde
zakenvrouw die hooguit eens in
de twee maanden een half uur
uittrekt voor een functionele
vrijpartij en verder dag en nacht
bezig is bedrijfsovernames te
beramen met haar baas Mei
man, een miljardair die lijdt aan
depressies. En verder zijn er nog
enige andere yuppie-achtige ty
pes die Russell ontmoet tijdens
de overnamestrijd met zijn
werkgever, plus wat vrienden
uit zijn studententijd en schrij
vers die in zijn fonds zitten.
Over hen allen is Mclnemey
mild, hoewel bepaald niet zon
der kritiek.
Haaien
„Ik vond het niet interessant
om er alleen maar schietschij
ven van te maken. Ik wilde de
andere kant van het yuppen-
dom laten zien. Veel van mijn
vrienden behoren ertoe, en ik
ken ze als aardige, betrokken
mensen. Je kunt toch niet dertig
leen intensief lezen, ze dwin
gen ook iets af wat niet altijd
aangenaam is om onder ogen
te zien. Haar poëzie is in een
bepaalde betekenis hard. De
hardnekkigheid waarmee En
quist emoties toetst op hun
waarde, herinneringen toetst
op htm bestaansrecht en de
humor op z'n ernst, die is er
evenzeer als in haar eerste
bundel.
Het is altijd weer een won
der hoe in een goed gedicht
de informatie zo helder kan
zijn. Hier ook; de trucs zijn af
gedankt want versleten, uit
vluchten voor liefde en dood
zijn verworpen. De eerlijkheid
gebiedt. En dat betekent dan
weer niet een trendy ontmas
kering en ontmanteling, het is
juist de methode die de angst
en het verdriet aan het licht
brengt; waar ze horen. Op
nieuw blijkt haar poëzie, an
ders dan in kalenderwijsheid
of geestelijke gezondheids-
buteert met de verhalenbundel
Smeltend ijs is een doorkneed
handwerksman. De vijf verha
len in zijn nieuwbouwwijkje
zijn alle strak gestructureerd,
volgens hetzelfde procédé, vijf
onder-een-kap. Die opbouw is,
zonder noemenswaardige uit
zondering, als volgt (ik neem
het eerste huis van het rijtje,
het titelverhaal, als voorbeeld):
een nauwkeurige beschrijving
van de omgeving wordt ge
volgd door nieuwsgierig ma
kende actie en introductie van
de hoofdpersoon (altijd een
miljoen Amerikanen onder één
etiket plakken?"
„Ik wilde het tijdsbeeld van
de jaren tachtig schetsen in de
roman. In mijn ogen vertegen
woordigen de afgelopen tien
jaar de laatste ademtocht van
een periode die definitief op
zijn einde loopt. De periode van
de eeuwige adolescentie van
Amerika, dat merkwaardige
zonnige optimisme van de
Amerikaanse droom waar
Reagan de laatste oprisping van
was. Daarna is het alleen maar
slechter geworden. Met de
puinhoop die Reagan achterliet
is door Bush immers niets ge
daan. Die heeft zich alleen maar
vergooid aan conservatieve fun
damentalisten, die akelige men
sen die in caravans wonen en
zwarten dood willen maken of
tegen abortus zijn."
„Ja, ik heb voor Clinton ge
stemd. Het is tijd dat we vol
wassen worden, iets doen aan
de getto's, de slechte scholen en
de penibele economische situa
tie. De sociale vooruitgang die
door Bush en Reagan is gestopt,
moet weer worden opgepikt. Ik
voorspel dat sociaal bewustzijn
de nieuwe mode wordt. Ik hoop
alleen dat Clinton het redt. De
echte ellende opruimen zal
moeilijk worden, de meeste
mensen die op hem hebben ge
stemd, deden dat uit eigenbe
lang, ze willen banen. Als ze die
niet krijgen, stemmen ze de vol
gende keer weer tegen hem."
„In zekere zin geeft de roman
ook mijn eigen beslissing om
eindelijk volwassen te worden
weer. Er komt nu eenmaal een
moment waarop de beslissin
gen die je nam toen je twintig
was je beginnen in te sluiten.
De dood van een ouder, een te
ruggang in je loopbaan, ze
brengen het besef dat het leven
niet een eeuwig uitdijend verge
zicht van mogelijkheden is. Dat
is een ontnuchterende ervaring.
Ik dacht altijd dat ik alles kon
doen wat ik wilde, nu vrees ik
de gevolgen van de beslissingen
die ik ooit nam."
'Brightness Falls' is in het
Nederlands vertaald als 'De
schittering valt' en uitgegeven
door Agathon, prijs fl. 39,90.
zorg, een reddingsoperatie in
taal, die al het overbodige
wegsnoeit: 'Zie, hoe ze over
leeft, hoe ze geamputeerd
haar richting kiest'.
Betekenis
'Er is moed voor nodig'; dat
laffe cliché krijgt zijn ware be
tekenis terug in deze gedich
ten. Ongeveer per gedicht
wordt een kleine overwinning
op het zelfbedrog geboekt. Er
bestaan prachtige gedichten
over de onmacht van de poë
zie, het vergeefs zoeken naar
het woord. Bij Enquist is daar
nauwelijks tijd voor, bij die
verwoede jacht op de zuivere
waarheid. Dat is het meesle
pende: het ongeduld van de
slechte verliezer, dat op zich
zelf nog niet tot winst leidt,
maar wel kan bereiken dat het
verlies nog staat- te bezien.
Poëzie is nooit therapie, En-
quists poëzie is altijd meer
dan verplaatst verdriet.
man, meestal een 'ik'). Wij ko
men te weten dat er iets ergs is
gebeurd, maar worden door
weerkerende terugblikken in
spanning gehouden. Dan
wordt de toedracht onthuld.
Omdat we hier echter niet met
een detective of andere pulp,
maar met Literatuur van doen
hebben, is het verhaal daarmee
niet uit. Van Andel richt zich
nog eenmaal in zijn volle leng
te op, tuurt, ziet dat zijn bouw
sel hecht maar ledig is en de
poneert een kartonnen silhouet
voor het open raam: Man-met-
LITERATUUR
RECENSIE NICO KEUNINC
Een huis in Vlaanderen, Michael Jenkins,
Meulenhoff, fl. 29,90
De meeste schrijvers in Neder
land paren hun schrijverschap
aan een maatschappelijke carri
ère. Een bijzondere groep bin
nen die categorie is die van di
plomaat-schrijvers. H.J. Friede-
ricy, Albert Helman, Maarten
Mourik, Marnix Gijsen, F.C.
Terborgh, A.L Schneiders en F.
Springer zijn slechts enkele be
kende voorbeelden.
Zij schrijven veelal over de
buitenlandse oorden, het land
van hun standplaats. Dat heeft
in de Nederlandse literatuur,
zeker wat betreft Friedericy en
Springer prachtige 'buitenland
se' literatuur opgeleverd. Proza
dat tegenwoordig wordt aange
duid met het modieuze begrip
on-Nederlands. Juist met het
oog op dit laatste aspect is het
aardig om eens een boek van
een buitenlandse diplomaat
schrijver te lezen, om te ontdek
ken wat dat on-Nederlandse nu
precies inhoudt.
Michael Jenkins is een Brits
diplomaat en is momenteel am
bassadeur van het Verenigd Ko
ninkrijk in Nederland. Eerder
Wroeging uitbeeldende. Dan
bergt hij zijn timmergerei op.
Het werk is geklaard.
Venster
Zo lijken de vijf verhalen van
Van Andel alle op elkaar, al
staat voor elk venster steeds
een ander silhouet roerloos te
wezen. In 'Kleine sculpturen' is
het een Machteloze Dominee,
in 'Paling' een Wraakzuchtig
Mensch, in het veel te lang uit
gesponnen 'Scharlaken soldaat'
het dubbelsilhouet De-Vijand-
werkte hij onder andere in
Brussel en Parijs. Tussen deze
twee plaatsen ligt Picardië in
het Noordfranse Vlaanderen en
daar speelt de nieuwste roman
van Jenkins 'Een huis in Vlaan
deren' zich af. Niet omdat
Jenkins daar in diplomatieke
dienst is geweest, maar omdat
hij daar als veertienjarige jon
gen uit logeren ging, hetgeen
getuige de roman een diepe in
druk bij hem heeft achtergela-
Op mij heeft de roman geen
diepe indruk gemaakt. Het ver
haal speelt in de zomer van
1950. In het huis in Picardië wo
nen les veilles demoiselles, oude
dames, 'tantes' voor de hoofd
persoon. Tante Yvonne zwaait
de scepter in het grote landhuis.
Zij is zeer gecharmeerd van de
Engelse jongen omdat hij op
zijn grootvader lijkt, op Jack,
met wie tante Yvonne zich in
1890 verloofde. Maar de jonge
legerofficier Jack verdween even
snel weer uit haar leven, naar
India. Dat vertelt oom Auguste
('Op jouw leeftijd had ik een ge
weer en een meisje.') aan de
jongen tijdens een uitstapje
naar het dorp, waar de oom
twee Duitsers met zijn wandel
stok te lijf gaat. Hij zegt over les
Boches: „Ze zijn in '14 geko-
Is-Ook-Een-Heer en in het af
sluitende Het heilig hart' is er
al te woest in het karton ge
knipt, zodat we pas na de
laatste alinea - maar dan ook
overdreven duidelijk - de Zelf
moordenaar herkennen.
De verhalen in Smeltend ijs
zijn verliteratuurde detectives,
die het moeten hebben van
lbo-kwaliteiten. Uiterlijk is er
niks mis mee. Alles is ferm aan
elkander genageld en het ge
heel is fris geschilderd. Het blij
ven echter genre-stukjes, waar
in kartonnen poppen wonen,
die Wroeging, Machteloosheid,
Wraak, Vijand of Zelfmoord
uitbeelden. Knap geknipt en
soms bedrieglijk levensecht,
maar bij nadere beschouwing
zo plat als een dubbeltje. Men
sen van bordpapier.
men, in '40 kwamen ze weer, en
ze komen nog steeds. Maar we
zullen ze er net zolang uitgooi
en totdat ze leren zich met hun
eigen zaken te bemoeien."
Naast tante Yvonne en oom
Auguste maken wij - per hoofd
stuk - kennis met andere perso
nages van het huis, de familie,
mensen uit het dorp. En lang
zaam ontrafelt zich een familie
geschiedenis rond het huis. Een
geschiedenis waarin de oorlo
gen een belangrijke rol spelen,
maar ook de opkomst en onder
gang van een generatie van
grootgrondbezitters. Juist op dit
keerpunt ontdekt de jongen dit
paradijselijk domein.
Het idee achter 'Een huis in
Vlaanderen' leent zich voor een
prachtige roman. Maar deze ro
man van Jenkins gaat niet erg
diep. Er is geen personage dat
werkelijk indruk maakt. Het
boek blijft steken op het vertel-
niveau, waarin jeugd- en fami
liesentiment de boventoon voe
ren plus het daarmee onlosma
kelijk verbonden gevoel dat het
allemaal voorbij is en nooit
meer terugkomt.
'Een huis in Vlaanderen' is
onderhoudend en in meer dan
één opzicht on-Nederlands,
maar in dit geval geen aanbeve
ling.
Blijven zitten
„Als de Nederlanders erin sla
gen een stukje land aan de zee
te ontworstelen voor de akker
bouw, als moderne medicijnen
ernstige ziekten als pokken ge
heel kunnen uitroeien, als anti
biotica andere ziekten kunnen
beteugelen, en als overtollig wa
ter in reservoirs kan worden op
geslagen, dan zullen wij toch
zeker bekwaam genoeg zijn om
alles te beheersen?" Hiermee
beschrijft de Amerikaan John
Firor in zijn boek Veranderingen
in de atmosfeer de gedachten-
gang van de gemiddelde burger
als het gaat om de bedreigingen
van de aardbol.
Firor zet heel kernachtig alle
verschrikkingen van broeikasef
fect, zure regen en aantasting
van de ozonlaag op een rij. Hij
wijst de mens aan als veroorza
ker van alle ellende en zegt dat
de mens ook heel goed in staat
is de voortschrijdende milieu
vervuiling een halt toe te roe
pen. Hij laat daarmee zien niet
anders te denken dan de ge
middelde wereldburger.
Firor formuleert duidelijk, het
boek laat zich met rode oren le
zen en de lezer voelt zich al snel
ongemakkelijk bij het vernemen
van zoveel onheil. Jammer dat
Firor het op het eind allemaal
vanzelf goed laat komen, zon
der dat we daar als burger ook
maar iets aan hoeven te doen.
We kunnen zelfs op dezelfde
voet door blijven leven.
John Firor. 'Veranderingen
in de atmosfeer', Uitgeverij
Bert Bakker, 29,90.
THEO VAN DER KAAIJ
Weense walsen
Wie als toerist naar Kenia gaat,
komt meestal niet veel verder
dan de lodges in de safaripar
ken en de sterrenhotels aan de
kust in Mombassa. Ton van
Reen, katholiek opgevoed want
Limburger, wilde het Afrika dat
hem uit de missieblaadjes voor
ogen staat beter leren kennen.
Iets verder dan de gemiddel
de toerist komt hij wel, zo blijkt
uit 'Weense walsen in Mombas
sa', een verslag van zijn reis
naar Kenia. Hij loopt door de
sloppenwijken van Nairobi,
wordt in elkaar geslagen en be
roofd, maakt via een Europese
arts kennis met de plaatselijke
bevolking in het binnenland en
probeert de toeristische attrac
ties te mijden. Dat lukt ten dele:
want toch komt hij in de trein
van Nairobi naar Mombassa te
zitten, rijdt dwars door wildpar
ken en geeft een opsomming
van wat voor dieren hij te zien
krijgt. Een 'en toen en toen-ver-
slag', niet het sterkste onderdeel
van zijn boek. Aardiger is het
wanneer hij zijn reis met dokter
Hans Wouters naar de binnen
landen beschrijft: de rangorde
in de dorpen, de gebruiken en
ook de armoede die er heerst.
Maar veel verder dan een 'ach
wat erg, Afrika hongert-gevoel'
komt hij niet. En dan belandt
hij toch weer in Mombassa, in
het Castle-hotel waar Weense
walsen klinken. Een cultuur
schok, zoals iedere bezoeker die
aan Kenia zal ondervinden.
'Weense walsen in Mombas
sa' door Ton van Reen, uitge
verij Contact, 22,90.
ANNEMIEK RUYGROK
Nederlands Toneel
Negentiende eeuwse toneelge
zelschappen zoals De Holland-
sche Schouwburg en Gebr. van
Lier beschikten over een uitge
breide bibliotheek met toneel
teksten. De Theezieke juffers,
Joachim of de zegen praal der
ouderliefde. Het lustslot van den
Duivel, dat soort titels. Honder
den van die 18e en 19e eeuwse
boekjes zijn nu te koop bij het
Haarlemse Historische Antiqua
riaat A.G. van der Steur.
Van der Steur is niet uitslui
tend gespecialiseerd in theater,
maar heeft na jaren intensief
verzamelen zo'n 1500 items op
dit gebied in huis; een uitste
kende reden om een speciale
catalogus samen te stellen,
waarschijnlijk de grootste die
ooit over dit onderwerp is gepu
bliceerd. Behalve 700 toneel
stukken, bevat het overzicht
studies over toneel en toneel
spelers en enkele manuscripten
en prenten met schouwburgen
en scènes uit toneelstukken.
In de catalogus staat ook om
vangrijke afdeling prenten van
acteurs en toneelschrijvers. Een
portrettengalerij met groothe
den als Bredero, Bilderdijk,
Vondel, Goethe, Molière, maar
ook destijds beroemde toneel
spelers in hun glansrollen.
Catalogus: Geschiedenis van
het Nederlands toneel. Ver
krijgbaar bij: Historisch Anti
quariaat A.G. van der Steur,
Kruisstraat 3, 2011 PV Haar
lem, tel. 023 - 311470/324237.
Prijs: f 5.-
HOMME SIEBENGA
Vivisectie
Begin jaren zeventig kreeg de
Haarlemse kunstenaar Sjoerd
Buisman het verwijt naar zijn
hoofd geslingerd dat hij de na
tuur verkrachtte. Als een 'jonge
onderzoeker' manipuleerde hij
organische materialen; een
soort vivisectie op bomen en
planten, die indringende beel
den opleverde. Zo trok hij een
leren riempje om een levende
pompoen, die daardoor inge
snoerd doorgroeide.
Die biologische groei-experi-
menten vormen de opening van
de drietalige monografie over
Buisman die onlangs is uitgege
ven door zijn galerie in Amster
dam (Art Affairs) en het Muse
um für Konkrete Künste in In-
golstadt. Een luxueus uitge
voerd boek dat een uitvoerig
overzicht geeft (1967-1992) van
het werk van de inmiddels in
ternationaal opererende kun
stenaar.
De biologie is voor Buisman
altijd direct een inspiratiebron
gebleven, al bestaat zijn recente
werk allang niet meer alleen uit
organisch materiaal. Hij maakt
nog steeds 'groeisculpturen' on
der meer in de vorm van groe
pen bomen die schuin in de
grond worden geplant. De na
tuurwetten dwingen de stam
men en takken tegen de zwaar
tekracht in te groeien en dat le
vert verrassende vormen op.
Veel belangrijker in zijn re
cente oeuvre zijn de sculpturen
van dood hout, brons, staal, be
ton en papier maché. Die beel
den zijn inmiddels te vinden in
de collectie van een indrukwek
kende reeks Nederlandse mu
sea, maar ook in het buitenland.
Vormprincipes die in de natuur
veelvuldig voorkomen zoals
de spiraal en de manier waarop
bladeren rond een stengel zijn
gerangschikt vertaalt Buis
man naar autonome beeld
houwwerken. Ze staan op zich
zelf, maar tegelijkertijd laat
Buisman onderhuidse biolo
gische oervormen zien die op
windender zijn dan uiterlijk na
tuurschoon.
Sjoerd Buisman. 1967-1992.
175 bldz. ƒ47,50.
HOMME SIEBENGA
Jay Mclnemey schetst debacle van een tijdperk
Als één schrijver hei in Amerika heeft gemaakt, is het Jay
Mclnemey (37) wel. In 1984 werd hij met zijn debuut
'Bright Lights, Big City' in één klap rijk en beroemd. En
dat terwijl hij vlak daarvoor nog met een beurs van zes
duizend dollar per jaar een zogenoemde writer's class
volgde bij Raymond Carver.
Enquist stelt niet teleur
mtmi
Jay Mdnemey: „Ik wilde het tijdsbeeld van de jaren tachtig schetsen.ln mijn ogen vertegenwoordigen de af
gelopen tien jaar de laatste ademtocht van een periode die definitief op zijn einde loopt."
FOTO MARC DE KORT
