m
Koebel als wekker
bij slaapwandelen
Acupunctuur zinvol
bij aanpak kanker
Vijftig jaar kernenergie
'Savannisatie' van de Negev-woestijn
Dronkemansgelal misser hersenen
WETENSCHAP
Bijzondere
eiwitten
ontdekt
WOENSDAG 18 NOVEMBER 1992
22
Internationaal congres in Noordwijkerhout
Experimenten tonen meer en meer aan dat acupunctuur
een rol kan spelen bij het behandelen van kanker. Als de
oosterse en westerse therapieën worden gebundeld,
heeft de patiënt daar meer baat bij, dan wanneer ze apart
worden toegepast.
DEN HAAG WIM VAN DUK
De Israëliërs zouden de droge Negev-woes
tijn even snel veranderen in een verse groen
tetuin. Maar men verkeek zich op de enorme
hoeveelheid water die daarvoor nodig bleek
te zijn. Daarom worden nu nieuwe wegen
gezocht om de Negev te redden van de tota
le 'verwoestijning'.
De nieuwe formule die is uitgedokterd
heeft heel 'savannisatie' (een savanne is een
tropisch landschap met verspreide groepjes
bomen). Op de rotsachtige oppervlakte le
ven grote kolonies microscopisch kleine or
ganismen, die lange draden uitscheiden. Die
draden zorgen ervoor dat fijne zandkorrel
tjes aan elkaar klitten, waardoor een dunne,
grijzige grondkorst ontstaat. Deze grond-
korst speelt een belangrijke rol bij de natuur
lijke waterhuishouding van de Negev-woes
tijn.
Het principe van savannisatie komt erop
neer dat alleen gebruik wordt gemaakt van
de hoeveelheid neerslag en het 'regelen' van
die dunne grondkorst. Door het bouwen van
kleine, smalle dammen met de natuurlijke
loop van woestijnhellingen mee, wordt ge
tracht het water een betere verspreiding te
geven door optimaal van die grondkorst te
profiteren.
Het project werd voor het eerst bij het
plaatsje Sede Boqer in praktijk gebracht. De
eerste resultaten zijn bemoedigend. Het
aantal verschillende soorten organismen is
flink gestegen en met succes zijn er bomen
geplant die er anders nooit hadden kunnen
groeien. De vraag doemt op of savannisatie
in vergelijkbare done streken elders op de
wereld kan worden toegepast. Het project in
de Negev-woestijn bevindt zich echter nog
in een te pril stadium om daarop antwoord
te geven.
Marieke Melissen die onderzoek heeft gedaan naar de invloed van alcohol op het taalgebruik. foto gpd
LEEUWARDEN HERMAN DAMVELD
Vijftig jaar geleden, op 2 december 1942,
slaagde de naar de VS uitgeweken Italiaan
Enrico Fermi erin een gecontroleerde ket
tingreactie met uranium tot stand te bren
gen. Het begin van het kernenergie-tijd
perk. De Duitsers Hahn en Strassmann
hadden eind 1938 al ontdekt dat uranium
zich heel apart gedroeg als het werd ge
bombardeerd met neutronen. Hun landge
noten Meitner en Frisch gingen hier op
door en toonden aan dat uranium splijt bij
een beschieting met neutronen.
Uranium bestaat uit een atoomkern met
daaromheen deeltjes, waarvan sommige
neutronen heten. Door uranium te beschie
ten met neutronen, splijt de atoomkern.
Daarbij komen nieuwe neutronen vrij, die
op hun beurt weer andere uraniumatomen
kunnen splijten. Zo kan een kettingreactie
op gang komen. Bij een ongecontroleerde
kettingreactie spreekt men over een kern
bom. In een kerncentrale wordt de ketting
reactie in de hand gehouden. Dat lukt niet
altijd, zoals onder meer in Tsjernobyl bleek.
Eind jaren dertig was dit alles nog onbe
kend. Wetenschappers vermoedden dat
uranium belangrijk zou kunnen worden. In
Chicago gingen twee wetenschappers er
mee aan de slag. Dat waren Leo Szilard, een
Hongaar die gevlucht was voor de Nazi's,
en Enrico Fermi, een Italiaan die zijn land
had verlaten wegens het fascisme van Mus
solini. Ze wisten Einstein zo ver te krijgen
dat hij op 2 augustus 1939 een brief schreef
aan president Roosevelt. In deze brief wees
Einstein op het belang dat uranium op kor
te termijn zou kunnen krijgen als nieuwe
energiebron.
Daarop stelde de overheid geld beschik
baar voor onderzoek; dit mondde uit in een
proef op 2 december 1942 op de squash -
baan onder de tribunes van Stagg Field, het
football stadion van de Universiteit van
Chicago. Er waren 43 getuigen aanwezig bij
het experiment. De 'reactor' bestond uit
een opeenstapeling van 58 lagen met 6 ton
uraniummetaal, 50 ton uraniumoxide en
400 ton grafiet om het uranium heen.
Om de kernreactie te controleren werden
drie neutronen-absorberende cadmiumsta-
ven gebruikt. Eén staaf werd mechanisch
bediend, een tweede met de hand. Als vei
ligheidsvoorziening hing een derde staaf
aan een touw aan het plafond. Veiligheids
functionarissen stonden gereed om dit
touw met een bijl door te hakken, zodat bij
een noodsituatie deze staaf in de 'reactor'
zou vallen en de kernsplijting zou stoppen.
Toen de eerste regelstaaf langzaam naar
buiten werd getrokken, registreerden tellers
een toename van het aantal neutronen. Na
28 minuten werd de proef succesvol afge
sloten. Kort daarop kwam er kritiek. Fermi
had onder zwarè druk gewerkt, omdat de
geldschieters ongeduldig werden. Het expe
riment werd gekenmerkt door improvisatie.
Het doek van een oude luchtballon hing
als een tent half over de 'reactor' heen: de
'veiligheidsomhulling'. Drie mannen ston
den op een steiger met emmers gereed om
in geval van nood de kernreactie af te rem
men met een vloeibare oplossing van cad-
mium-zout.
De overheid besloot verdere proeven te
verplaatsen naar Los Alamos, in de bergen
van de staat New Mexico. Op 16 juli 1945
ontplofte daar de eerste kernbom. Zo kwam
het werk van Fermi tot een succesvol einde.
Een maand later vielen de atoombommen
op de Japanse steden Hiroshima en Na-
Leidse arts schrijft boek over kinderproblemen
R. Hirasing: „Met het boekje hopen we de kennis van ouders wat te
vergroten om te voorkomen dat vragen en kleine, kinderzorgen ontaar
den in grote problemen. foIo jan holvast
JAN WESTERLAKEN
Dat zegt professor Wei Bei Hai,
deskundige op het terrein van
de traditionele Chinese genees
kunst (TCM). Hij onderzocht de
invloed van TCM op de bijwer
king van kankertherapieën,
zoals een chemokuur en het be
stralen van tumoren. Wei Bei
Hai volgde jarenlang kankerpa
tiënten, die waren behandeld
volgens de traditioneel Chinese
gemeeskunst in combinatie met
de westerse.
Zijn bevindingen maakt hij in
de tweede helft van deze maand
bekend op een congres in
Noordwijkerhout waar TCM-
beoefenaars uit alle delen van
de wereld over de nieuwste ont
wikkelingen van gedachten wis
selen. Het congres - met
workshops - is van 21 tot en
Onderzoek naar
dementie door
'Alzheimer'
vordert gestaag
UTRECHT ANP
Het onderzoek naar de oorzaak
van dementie door de ziekte
van Alzheimer vordert gestaag.
De werkelijke oorzaak is nog
steeds onduidelijk, maar hier en
daar duiken nieuwe inzichten
op, zo bleek vorige week op een
symposium in Amsterdam.
Volgens hoogleraar algemene
dierfysiologie prof.dr. F. Lopes
da Silva was het tot nu toe al
leen mogelijk om veranderin
gen in de hersenen aan te tonen
bij overleden patiënten. Maar
tegenwoordig kunnen ook
beeldverwerkende analyses van
de levende hersenen zoals
kernspinresonantie (MRI)
een beeld geven van de hersen
structuren die zijn aangetast.
Er bestaat nog geen test die
Alzheimer definitief aantoont.
Wel is het steeds vaker mogelijk
om de ziekte vast te stellen door
andere aandoeningen uit te
sluiten.
De twee belangrijkste facto
ren voor de ziekte zijn leeftijd
en erfelijkheid. Het eerste
symptoom is vaak een gestoord
geheugen. Bij Alzheimer is spra
ke van een afname in korte ter
mijn-geheugen.
Neuroloog dr. C. Jonker sprak
van een explosieve groei van het
aantal dementen, vooral door
de vergrijzing. Elke vijf jaar ver
dubbelt de kans op het krijgen
van Alzheimer en dat betekent
dat tussen 60 en 65 jaar één
procent van de bejaarden aan
de ziekte lijdt en dat dit tussen
de 90 en 95 jaar 30 procent is.
Behalve de leeftijd spelen ook
erfelijke factoren een rol, zoals
het voorkomen in de familie
van Alzheimer, van het syn
droom van Down en van de
ziekte van Parkinson. Maar ook
de leeftijd van de moeder bij de
geboorte van de patiënt speelt
mee. Een oudere moeder (bo
ven de 40) of juist een heel jón
ge moeder (onder de 19 jaar)
vergroot de kans voor het kind
om op latere leeftijd Alzheimer
te krijgen. Al eerder was vastge
steld dat het roken van een pak
je sigaretten per dag het risico
juist vermindert
met 25 november in Leeuwen
horst en wordt georganiseerd
door het 20-jarige Anglo-Dutch
College of Acupuncture (ADCO)
in Haarlem.
Volgens de hoogleraar uit
China is de combinatie van oos
terse en westerse geneeskunde
minder giftig en verhoogt het
het therapeutisch effect van de
behandeling. Sommige thera
peuten, aldus Wei Bei Hai, zeg
gen dat er bij de combinatie
TCM en radiotherapie een ge
ringere dosis straling nodig is
om een kwaadaardig tumor te
bestrijden. De acupunctuurbe
handeling is erop gericht om de
weerstand van de patiënt te ver
groten.
Serieus
Acupunctuur is een serieuze
vorm van geneeskunst, die een
plaats verdient in onze gezond
heidszorg, meent het Anglo-
GRONINGEN EELTSJE HETT1NGA
Met negen of tien alcoholische
versnaperingen achter de kie
zen praat en formuleert het
doorgaans moeilijker dan in
nuchtere toestand. De dronke
manstaal staat vaak bol van de
versprekingen. Lange tijd werd
aangenomen dat het uitsluitend
het gevolg is van de 'dubbele
tong', oftewel een verslapping
van de spieren.
Marieke Melissen uit Gronin
gen toont in haar onderzoek
'Dronkenschap, de invloed van
alcohol op taal' aan dat de ver
sprekingen van de beschonkene
niet alleen het gevolg zijn van
articulatie- en spraakproblemen
met een lichamelijke oorzaak.
Het zijn ook taalstoornissen
met psychische oorzaak. Even
als bijvoorbeeld bij stotteren
gaat er iets verkeerd in de her-
Zij selecteerde voor haar on
derzoek acht proefpersonen.
Dutch College of Acupuncture.
Volgens het college heeft TCM
zich inmiddels toch wel bewe
zen. Helaas, zegt het, benade
ren veel artsen acupunctuur
nog argwanend. Het ADCO
vindt dat het zo langzamerhand
tijd wordt dat de therapie uit de
sfeer 'baat het niet, dan schaadt
het niet' wordt gehaald.
Een andere in het oog sprin
gende voordracht is die van
TCM en AIDS door de Ameri
kaanse acupuncturist B. Flaws.
Hij heeft een protocol opgesteld
hoe er moet worden behandeld.
De Amerikaan meldt dat hij
'zeer goede resultaten' heeft ge
boekt bij het bestrijden van
symptomen die voorkomen bij
patiënten bij wie het AIDS-virus
is vastgesteld. AIDS-patiënten,
die hij met acupunctuur behan
delde, hadden minder Idachten
over hun ziekte. Op het congres
worden ook andere kwalen on
der de loep genomen. Zoals hoe
astma bij kinderen kan worden
verlicht via acupunctuur; hoe te
handelen bij wonden, verslavin
gen en onvruchtbaarheid bij
vrouwen.
„Geen notoire drinkers, maar
mensen die gewoon eens een
pilsje drinken". Zij kregen in
acht uur om de 20 minuten een
glaasje jenever, voor iedereen
ongeveer 0,6 liter jenever. Na el
ke borrel moesten de 'slachtof
fers' een lijst met woorden en
zinnen oplezen.
Daaronder zaten nonsenszin-
nen als 'De gnostische fratsen
swingen pneumatisch door de
kwelder'of 'De psychologische
gestoorde knecht schreef zijn
scriptie over Shri Lanka'. Alle
maal zinnen met veel me
deklinkers aan het begin van
het woord. Na ongeveer acht tot
negen afzakke/tjes kraamden de
proefkonijnen allerlei gekke ver
sprekingen uit. Zo werd scriptie
o'ciptie', schrijft 'schijft' of frat
sen 'sfratsen'.
De vraag was of deze 'nieuwe'
woorden nu het gevolg van taal-
of spraakstoornis waren, of een
combinatie van beide. Volgens
de hypothese van Melissen zou
het een taalstoornis zijn, als in
het taalgebruik van de beschon
kene regelmatige vereenvoudi
gingen zouden optreden. Dat
bleek inderdaad het geval.
„Dronkemanstaal heeft in die
zin overeenkomsten met kin
dertaal. Bepaalde moeilijke
klinkers worden weggelaten
Maar een woord als 'fratsen'
waar de dronken proefpersonen
'sfratsen' van maakten? Daar
keek ook de onderzoekster van
op. Uit de fonologie (de studie
van systematiek van de spraak
klanken) bleek evenwel, dat de
toevoeging van medeklinkers in
een lettergreep ook een vereen
voudiging kan zijn.
Marieke Melissen: „Mijn con
clusie is dat er sterke aanwijzin
gen zijn dat er ook taalstoornis
sen optreden. Al moet ik wel
eerlijk zeggen, dat er op mijn
methode van onderzoek veel is
aan te merken. Het aantal
proefpersonen bijvoorbeeld was
veel te klein".
LEIDEN JAN WESTERLAKEN
Joris is kerngezond, maar klaagt
toch vaak over buikpijn; Karin
heeft zulke verschrikkelijke
driftbuien waarbij alle stoppen
bij haar doorslaan; Bart is negen
jaar, maar plast nog elke nacht
in zijn bed; Sandra spookt 's
nachts en houdt de familie uit
haar slaap.
Zo maar een paar problemen
die bij kinderen voorkomen.
Moeilijkheden, waarmee hun
ouders soms geen raad weten.
De klachten gaan meestal wel
over, maar voor het kind en zijn
omgeving kunnen ze hinderlijk
zijn. Over de kwaaltjes en wat
eraan kan worden gedaan, heeft
de TNO-jeugdarts Remy Hira
sing met Annelies Kuijper, psy
choloog, een boekje geschreven
met praktische tips.
De voorbeelden die in het
boekje worden beschreven
(slecht slapen, angstig, slecht
eten, zindelijk worden, luizen,
zenuwtrekjes, nerveus, tv-kij-
ken, druk, echtscheiding, enz.)
zijn van toepassing op kinderen
die de basisschool nog bezoe
ken. Elk hoofdstuk eindigt met
antwoord op de vraag wat eraan
kan worden gedaan.
Hirasing: „Met het boekje ho
pen we de kennis van ouders
wat te vergroten om te voorko
men dat vragen en kleine kin
derzorgen ontaarden in grote
problemen. Op die manier kan
er een basis worden gelegd voor
een goede gezondheid. De tips
zijn simpel opgeschreven en
kunnen in ieder gezin met kin
deren, dat met dit soort kwaal
tjes wordt geconfronteerd, zo
worden toegepast."
Het eerste exemplaar van
'Kinderzorgen' werd onlangs
overhandigd aan staatssecreta
ris Simons (volksgezondheid),
die bij deze gelegenheid van
een 'verrassend eenvoudig toe
gankelijk boekje' sprak. Hira
sing: „Simons beloofde ons dat
hij alle huisartsen in Nederland
een brief zou schrijven waarin
hij hen aanzet het boek aan te
schaffen. Hij deed ons zelfs de
suggestie voor een vervolg.
Maar dan gericht op kinderen
van twaalf tot zestien jaar. Of
dat ook gebeurt? We denken er
over na."
'Kinderzorgen', dat 19,50 gul
den kost, laat het niet alleen bij
tips, maar zegt ook wanneer ou
ders hulp moeten zoeken bij
een deskundige. Het wijst de
weg naar instellingen waar ze
kunnen aankloppen. Hirasing
vertelt dat in het boek één hele
nuttige tip van een ouder met
een kind dat slaapwandelde is
opgenomen. Slaapwandelen
kan gevaarlijk zijn, zegt hij. De
kinderen kunnen van de trap
vallen of uit een raam klimmen.
De ouder van dat kind monteer
de op de deur van de slaapka
mer een grote koebel. „Op het
moment dat het kind die deur
opentrok, rinkelde de bel en
schrok er altijd wel iemand in
huis wakker om in te grijpen. En
daarmee was het probleem op
gelost. De ouders zochten en
vonden het antwoord. Wij heb
ben het graag overgenomen."
REDACTIE. BRAM VAN LEEUWEN
Pijn op borst
door afwijking
aan slokdarm
UTRECHT «ANP
Patiënten met pijn op de borst
komen vaak ten onrechte op
hartbewaking terecht. Niet het
hart, maar een afwijking aan de
slokdarm is dan meestal de oor
zaak van de pijn. Eén op de drie
patiënten met pijn op de borst
blijkt geen afwijkingen aan het
hart te hebben. Dat staat in het
proefschrift van drs. H. Lam die
promoveerde aan de Universi
teit Utrecht.
Lam onderzocht patiënten
die met ernstige pijn op de
borst in het ziekenhuis zijn op
genomen, maar bij wie de car
dioloog geen afwijkingen kon
vinden. Van deze mensen had
driekwart een afwijking aan de
slokdarm en niet aan het hart.
Pijn op de borst kan ontstaan
door terugstromend maagzuur
of door krampen in de slok
darm. Lam deed zijn onderzoek
met een nieuwe zogenoemde
24-uurs-recorder. Die meet de
functie van de slokdarm gedu
rende een etmaal. Patiënten
kunnen het apparaatje bij voor
beeld aan de broekriem dragen.
Het apparaat meet de zuur
graad in de slokdarm en de
druk die de slokdarm uitoefent
om het voedsel naar de maag te
transporteren. Als die druk te
groot is, komen er krampen. Als
de patiënt pijn op de borst
krijgt, drukt hij een knop in. Zo
kan later worden bekeken wat
er precies aan de hand was.
GRONINGEN ANP
Het laboratorium voor mole
culaire biologie van de RU
Groningen heeft eiwitten
ontdekt met heel bijzondere
eigenschappen. Ze kunnen
volgens prof.dr. J. Wessels
wellicht van nut zijn bij de
behandeling van mensen
met een verzwakt afweersys
teem, zoals transplantatie-
en AIDS-patiënten. De kleine
eiwitten, hydrophobins ge
noemd, worden in grote hoe
veelheden door schimmels
gevormd. Daarom is het, al
dus de hoogleraar, des te op
merkelijker dat de eiwitten
zolang onopgemerkt bleven.
De eiwitten werden ont
dekt bij de bestudering van
het erfelijk materiaal van
schimmels. Terwijl het groot
ste deel van de schimmel in
zijn waterrijke voedselbron
groeit, worden op een be
paald moment schimmeldra
den de lucht ingestuurd voor
de voortplanting en versprei
ding.
Tijdens dit proces schei
den de schimmelcellen de nu
ontdekte eiwitten in grote
hoeveelheden uit. Op het op
pervlak van de celdraden, die
in de lucht groeien, komen
de eiwitten in het grensvlak
tussen water en lucht te
recht. Daar gaan de hydrop
hobins spontaan over tot een
waterafstotende eiwitmantel,
die de gehele celdraad om
geeft.
Sommige van deze eiwit
ten lijken volgens Wessels als
belangrijkste functie te heb
ben dat zij uitdroging van de
celdraden voorkomen. Ande
ren spelen een rol bij de vor
ming van paddestoelen of
maken de sporen waterafsto
tend zodat deze door een
zuchtje wind kunnen worden
verspreid.
Sony komt
met videobril
TOKYO RTR
Het Japanse elektronicaconcern
Sony is bezig met de ontwikke
ling van een 'videobril'. Het
prototype kreeg de naam Vi-
sortron. Het apparaat bestaat
uit twee schermpjes en een
hoofdtelefoon en wordt gedra
gen als een skibril. Het appa
raatje weegt 250 gram en is het
bedoeld voor mensen die lang
in vliegtuig, trein of bus zitten.
Het zal nog wel een jaar of twee
duren voordat er een commer
ciële versie van het apparaat op
de markt verschijnt. Er moet
eerst grondig worden onder
zocht wat de effecten ervan
voor de gezondheid zijn.
