'De hagedis staat in het boek
voor alle denkbare gevaren'
Zoeken naar ware Mulisch
Cultuur Kunst
Nieuwste
Ernaux
valt tegen
Een vertelling van een pijproker'
DONDERDAG 22 OKTOBER 1992
27
LITERATUUR
RECENSIE INGE VAN DEN BUNK
'Alleen maar hartstocht', Annie Emaux.
uitg Arbeiderspers
Hartstocht, de romantische lief
de, heeft afgedaan voor moder
ne feministen. In Nederland
brak onder anderen Ethel Port-
noy er de staf over, in Frankrijk
lachte Elisabeth Badinter NRC-
correspondent Mark Blaisse on
langs hartelijk uit in zijn dom
me mannengezicht toen hij
haar vroeg (in een inderdaad
nogal onnozel getoonzet inter
view, in NRC-Handelsblad, 3-
10- 92) hoe het nu verder moet
met de passie tussen man en
vrouw. Passé, passé, meneer, dit
hersenloze gedrocht van de
hartstochtelijke liefde, dit
laatste struikelblok op weg naar
de ultieme gelijkschakeling van
man en vrouw.
Passé, dat had je gedacht. De
boeken van de Franse schrijfster
Benoite Groult vliegen als
kraakverse croissantjes de win
kel uit. En dan vooral Zout op
mijn huid, soft porno voor de
moderne vrouw, maar overgo
ten met een kruidige emancipa
toire saus. Heerlijk-heerlijk, ro
mantisch, opwindend, en na
tuurlijk met een heldenrol voor
de vrouwelijke hoofdpersoon
die jaar in jaar uit buitenechte
lijk bemind wordt door een
simpele maar bronstige zee-
jAlleen maar hartstocht, van
Annie Ernaux, heeft maanden
lang op de Franse bestsellerlijs
ten gestaan. Dat ik meteen aan
het boek begon, was nog niet
eens daarom, en ook niet van
wege de hierboven geschetste
stand van zaken. Van Ernaux
verschenen in Nederlandse ver
taling verschillende autobiogra
fische romans, en allemaal neb
ik ze ademloos gelezen.
Ernaux schrijft prachtig, be
heerst, bijna clean, over zaken
die haar direct raken: haar af
komst, haar ouders, de rest van
haar leven. Voor de veellezer
hebben haar boeken het effect
van een allesreiniger. Dit is lite
ratuur die over wezenlijke za
ken gaat, op een manier die de
enig juiste lijkt.
'Alleen maar hartstocht', Er-
naux's nieuwste, is het verhaal
van een lerares met twee vol
wassen zoons, die een harts
tochtelijke liefde beleeft met
een jongere, buitenlandse za
kenman. Duidelijk is dat het re
laas autobiografisch is. want Er
naux vertelt waarom haar min
naar, A. genoemd, niet herken
baar mag zijn: hij bestaat echt.
Dierlijk
Helaas, 'Alleen maar hartstocht'
is een teleurstellend boek. Het
blijft abstract, zonder dat Er
naux dieper graaft naar een ant
woord op de vraag hoe het mo
gelijk is dat een vrouw zich twee
jaar lang zo volledig laat be
heersen door een man; zich laat
reduceren tot iemand die wacht
aan de telefoon, op jacht gaat
naar kleren om hem te behagen
terwijl die kleren zodra A. bij
haar binnen is uitgeworpen
worden.
Wat is er zo bijzonder aan de
ze man, wat is er zo speciaal
aan hun liefde? Terwijl Zout op
mijn huid van Groult een en
thousiast en gedetailleerd lof
lied is op de lichamelijke liefde,
houdt Ernaux het bij algemeen
heden. Ze vertelt wel hoe zij
zich voelde, welk effect de ver
houding op haar leven had,
maar over de relatie zelf verne
men we zo goed als niets. De
man komt en de man gaat.
maar wat er daar tussenin ge
beurt, blijft verzwegen.
Misschien is het discretie te
genover de minnaar, misschien
is het schaamte over de eigen
totale afhankelijkheid en dierlij
ke overgeleverdheid die twee
jaar heeft geduurd. Wie weet.
In haar eerste hoofdstuk, een
soort proloog, schrijft Emaux,
naar aanleiding van een porno
film die ze op televisie zag: 'Ik
bedacht dat je dat eigenlijk met
schrijven zou moeten nastre
ven. dat gevoel dat het schouw
spel van de geslachtsdaad bij
ons teweegbrengt, die angst en
die verbijstering, het opschor
ten van een moreel oordeel.'
Daarin is de schrijfster dus
niet geslaagd, wat mij betreft.
Bij het lezen voelde ik angst
noch verbijstering. En een mo
reel oordeel? Buitenechtelijke
relaties zijn aan de orde van de
dag. en gaan in eerste instantie
slechts de betrokkenen aan.
Het is me een raadsel hoe dit
boek (300.000 ex. verkocht in
Frankrijk) op een bestsellerlijst
terecht heeft kunnen komen
Baskische schrijver Bernardo Atxaga, Obabakoak of het ganzenbord
Society
Het kon niet uitblijven: Gert Jan
Dröge heeft zijn onvolprezen
programma Glamourland te
boek gesteld. Dat wil zeggen de
teksten die hij tussen de hapjes
kaviaar en de slokjes champag
ne doorkeuvelt. Typisch Drö-
giaanse teksten dus als: „Het
wonen aan het Spaanse water
heeft vele voordelen: een eigen
bootje, een eigen strandje, een
eigen fonteintje en ook de tele
visieontvangst is dank zij de
schotelantenne goed" en „Het
was allemaal trés élevé. De hele
Kloosterhoeve was aangekleed
met kunst van Pieter d'Hont en
doeken van societyschildres As-
trid Engels, die zelf ook trés éle-
vée was, want zij en tien ande
ren zouden die avond tot wijn-
ridder geslagen worden. Een
hele eer."
Een boekje voor wie genoten
heeft van de uitzendingen. En
moest er eens een worden ge
mist, dan is er in elk geval de
tekst. Het quasi-naïeve gezicht
van Dröge tussen al die glitter
kan men er zelfbij bedenken.
Het voorwoord is van Jan
'Hallo daar zijn we weer' des
Bouvrie.
Glamourland. Society volgens
Dröge. Uiteverij Novella;
f 14,90.
ANNEMIEK RUYGROK
Absurde records
Het einde van het jaar nadert.
De tijd van de jaaroverzichten.
Wie volgend jaar een poging wil
wagen: het nieuwe Guiness Re
cord Boek 1993 is uit. Dit keer
met alle uitslagen van de Olym
pische Spelen 1992 erbij. Deze
uitgave is speciaal voor Neder
land en België samengesteld.
Naast de wereldrecords is in
een handomdraai te vinden
waar in Nederland en België ge
slaagde record po gin gen zijn ge
daan. Zo heeft België het record
frites bakken in handen en wij
het record kerkorgel spelen. Om
even in het boekenvak te blij
ven: de grootste uitgeverij ter
wereld is Bertelsmann in Duits
land.
Guiness Record Boek 1993.
Uitg. Kosmos Utrecht, f49,90.
SASK1A STOELINGA
Overheidsbemoeienissen
Over de spotjes van de over
heid, postbus 51 geheten, is ge
regeld discussie. De bekendste
slogan misschien in dit ver
band: 'Een slimme meid is op
haar toekomst voorbereid'. En
wat slim is weet de overheid.
Willem Pijffers heeft op de 'Ach
terpagina' van de NRC daarover
vele malen op het scherp van de
snede uitgehaald. Maatschap
pijkritiek noemen we dat. Of
zoals hij het zelf zegt: „Wie goed
naar de overheidscampagnes
kijkt, ontwaart nog steeds een
'land van mest en mist, vol kies
pijn en vol kramp".
Pijffers columns zijn nu ge
bundeld in Nederland in 20 se
conden. Uit zijn verhalen komt
een goed beeld van het Neder
landse volk naar voren. Met
knappe invallen en mooie ge
dachten zet hij het land van de
dominees en de kooplieden
neer. Dubbele bodems in de
Hollandse moraal.
Het boek is geïllustreerd door
de juiste tekenaars: Benoit, Jack
Prince en Peter van Straaten.
Nederland in 20 seconden. Wil
lem Pijffers. Uitg. Aramith.
f 19.90.
S.S.
T reinfanaten
'Elektrische treinen in Neder
land' (deel 1) is een vervolg op
de eerder verschenen boeken
'Elektrische locomotieven in
Nederland' en 'Dieseltreinen in
Nederland'. In een periode dat
het openbaar vervoer en in het
bijzonder de trein meer en
meer in de belangstelling staat
is het een goede gedachte ge
weest deze serie te beginnen.
De auteurs Carel van Gestel,
Bert van Reems en Lex Tempel
man zijn erin geslaagd een goed
en duidelijk overzicht te geven.
Veel aandacht is besteed aan
het onderhoud, de uitbreiding
en de aanpassingen van het
materieel. Ook de rol van de
trein in de oorlog en de periode
erna is niet vergeten. Verder ge
ven 300 foto's van scherpe kwa
liteit, waarvan 45 in kleur en
tientallen tekeningen een goede
aanvulling op de tekst. Voor de
'spoorliefhebbers' is dit boek
Fons Wo Iters, Electrische treinen
in Nederland, deel 1. Uitg: De
Alk BV, Alkmaar, f59.90.
S.S.
Harry Mulisch schrijft in 900 bladzijden een totaalroman
Bibliografie en schrijversprentenboek voor 65-jarige
Het heeft heel wat bemoeie
nis van hogerhand gevergd om
deze Quinten geboren te laten
worden. We zijn al tot pagina
424 gevorderd eer het zover is.
Voordien zijn we ingelicht over
de boezemvrienden Onno Quist
en Max Delius die op hetzelfde
tijdstip verwekt zijn, tijdens de
Rijksdagbrand. De ene is een
briljant taalkundige, de andere
een niet minder briljant sterren
kundige. Hun afkomst is na
tuurlijk op zeer speciale wijze
geregeld.
Inmiddels groeit Quinten
voorspoedig op, om dus uitein
delijk in Rome te belanden.
Voor hij aan zijn taak begint,
moeten we de meest vervelende
pagina's van het boek lezen.
Mulisch vindt het nodig onder
wijs te geven en bezigt daarbij
een toon die men verder alleen
in 'Oom Jan leert zijn neefje
schaken'aantreft.
Fantasie
Maar als steeds doet de rijke
fantasie van deze hedendaagse
evangelieschrijver je zulke in
zinkingen vergeten. Het hoogst
irreële verhaal speelt tegen een
verrassend realistische achter
grond. Het kost weinig moeite
allerlei bekende Nederlanders
thuis te brengen. Dr L. de Jong
speelt een kleine rol, de oplich
ter-archeoloog 'Verdonkschot'
is heel herkenbaar. Achter
Dorus verbergt zich Dries van
Agt, Ome Koos is Joop den Uyl.
Jan Terlouw wordt opgevoerd
als Piet, terwijl Ruud Lubbers
hier Dolf heet. Ook de schrijver
zelf duikt, in gezelschap van een
schaakgrootmeester, regelmatig
op.
Er is dus veel vertrouwds,
maar Mulisch laat zich ook van
de andere kant zien. Hij schrijft
met afstand en ironie over din
gen die vroeger heilig voor hem
waren. Ik denk dat ik me 'De
ontdekking van de hemel' daar
om niet zal herinneren als een
boek vol geschenken maar als
een vrolijke vertelling. Een ver
telling eigenlijk zoals je die van
een pijproker verwacht.
Mariëtte Haarsma, Erna Staal en Murk
Salverda: De onderkant van het tapijt.
Harry Mulisch en zijn oeuvre 1952-1992 -
Schrijversprentenboek 33 49,50.
Marita Mathijsen, met medewerking van
Elsa den Boer De werken van Harry Mu
lisch. Een bibliografie 35,00 Beide uit
gaven: De Bezige Bij
De vijfenzestigste verjaardag
van Harry Mulisch wordt uit
bundig gevierd. Met een biblio
grafie 'De werken van Harry
Mulisch' en met een schrij
versprentenboek 'De onderkant
van het tapijt'.
Het bekijken van foto's kan je
veel over iemands persoonlijk
heid leren. In het schrij
versprentenboek 'De onderkant
van het tapijt' kan men op zoek
gaan naar de ware Mulisch.
Men vindt hem misschien op
de diverse foto's waar hij in het
gezelschap van teckels aange
troffen kan worden. Hij koestert
een grote liefde voor deze hon
den en geeft de dieren typeren
de namen als Julius von Preus-
sen. Maar Mulisch lijkt mij het
meest Mulisch op een foto die
22 november 1984 genomen is.
We zien daarop hoe de schrijver
samen met prins Bernhard ge
moedelijk zijn pijp rookt.
Dit schrijversprentenboek,
dat onder redactie van Mariëtte
Haarsma. Erna StaaJ en Murk
Salverda tot stand kwam, loopt
van 1952 tot 1992. Het begint
waar Mulisch' 'Mijn getijden
boek' ophield. Het eindigt met
werkschema's voor 'De ontdek
king van de hemel'.
Niet minder leerzaam is de
bibliografie die Marita Mathij
sen samenstelde. In 'De werken
van Harry Mulisch' wordt men
onder meer verwezen naar de
interviews met Mulisch, de ver
talingen van zijn werk. de ver
spreide publikaties en zijn boe
ken. Zijn meest succesvolle
werk blijft 'De aanslag', in het
Nederlands zijn er al 497.500
exemplaren van gedrukt. Juist
Mulisch schrijft in zijn nieuwe roma
die vroeger heilig voor hem waren.
bij een oeuvrebouwer als Mu
lisch kan een naslagwerk als rilt
nuttig zijn. Hij heeft eens opge
merkt: „Het oeuvre van een
schrijver is. of behoort te zijn,
een totaliteit, één groot organis
me, waarin elk onderdeel met
alle andere verbonden is door
ontelbare draden." Ik denk dat
hij alle draden wil laten samen
komen in het boek waarmee
Marita Mathijsen haar overzicht
besluit: 'De ontdekking van de
hemel'.
LITERATUUR
RECENSIE HANS WARREN
De ontdekking van de hemel; Harry Mu
lisch; Uitgeverij De Bezige Bij; 75,00.
Het boek wordt gepresenteerd
als 'een totaalroman' waarin 'al
le diema's en obsessies uit het
we^k van Harry Mulisch in 65
hopfdstukken' zouden zijn sa
mengebald. Het heet dat we te
gelijkertijd 'een psychologische
roman, een filosofische, een
tijdroman, een ontwikkelingsro
man, een avonturenroman en
een alles overkoepelend myste
riespel' te venverken krijgen.
Aart pretenties heeft het deze
auteur nimmer ontbroken.
Maar deze grootscheepse aan
kondigingen zijn niet helemaal
onzinnig.
De nieuwe, omvangrijke ro
man is inderdaad een soort syn
these waarin heel veel thema's
uit Mulisch' werk nog eens aan
de orde worden gesteld. We le
zen weer over Cuba, over de
TWeede Wereldoorlog en na
tuurlijk over de compositie van
de wereld. De aanpak is ook als
vanouds, met alle haast onover
komelijke bezwaren vandien.
In ^zijn opwinding bekommert
hij zich nog altijd weinig om
zijn stijl. We krijgen dus zinnen
te lezen als „Tot in alle'uithoe-
ken had de bevrediging hem
scfjoongespoten" of opmerkin
gen als „een dancing die de so
ciale bouillabaisse bevatte die
sinds een paar jaar op het vuur
stond in Amsterdam." 'De ont
dekking van de hemel' is op
dikte gebracht door breedspra
kigheid. Heel veel schrijvers
hadden aan 250 bladzijden ge
noeg gehad om hetzelfde ver
haal te vertellen waar Mulisch
900 bladzijden mee vulde.
Duivelskunstenaar
Maar hoeveel er ook op deze ro-
rhgn aan te merken valt, ik
moet zeggen dat ik een plezieri
ge, tijd heb gehad met Mulisch'
fantasievolle verhaal. Hij be-
toöht zich een duivelskunste
naar die je, hoe weerspannig je
ook bent, mee weet te slepen.
Het woord duivelskunstenaar
kan in dit geval tamelijk letter
lijk worden opgevat. De roman
beschrijft de strijd tussen men
sen en hemelbewoners. De
mensen staan door de ontwik
kelingen in de biotechnologie
en de sterrenkunde op het punt
alle goddelijke raadsels te ont
sluieren. Men vreest in het he
melrijk het ergste: „Binnen af
zienbare tijd is er alleen nog een
sterfhuiscontructie over van on
ze organisatie."
Toch zijn de hemelbewoners
nog net zo almachtig als in het
verleden. Er wordt in deze ro
man dan ook voortdurend door
hen ingegrepen. Eén hemeling
is belast met de taak 'het testi
monium', dat wil zeggen de ta
felen der wet van de aarde terug
te laten halen. Hel boek bestaat
voornamelijk uit zijn rapportage
aan een nog hogere hemelbe
woner. Het instrument waarvan
men zich bedient is een beeld
schone jongeman Quinten. In
1985 vindt hij de tien geboden
in de kapel Sancta Sanctorum te
Rome en reist ermee naar Jeru
zalem.
'Jeugdportret' van Harry Mulisch: een gemoedelijke pijproker.
archieffoto anp
De Baskische schrijver Bernardo Atxaga is verheugd over
de Europese belangstelling voor zijn nu ook in Nederland
uitgegeven boek 'Obabakoak of het ganzenbord'. „Toen
ik dit boek schreef, in het Baskisch, kon ik niet vermoe
den dat het vertaald zou worden, zelfs niet in het
Spaans."
Obabakoak is meermalen be
kroond en staat nu genomi
neerd voor de Europese Litera
tuurprijs. Daarnaast verschenen
vertalingen in Duitsland, Noor
wegen, Frankrijk, Engeland en
Italië. Obabakoak is het Baski
sche woord voor 'verhalen uit
Obóba', een fictief dorp in
Spaans Baskenland. Korte op
zichzelf staande verhalen, met
een steeds wisselende onderlin
ge relatie. Ze zijn in drie gedeel
ten bij elkaar gezet, waarbij het
eerste 'Kinderjaren' vijf verha
len uit Obaba bevat. Vijf verha
len waarin de hoofdpersonen
iets meemaken dat vérstrekken
de gevolgen voor hun verdere
leven zal hebben. Atxaga be
schrijft het allemaal heel direct
en het is niet voor niets dat zijn
vertelkunst wel wordt vergele
ken met die van Gabriel Garcia
Marquez.
In het tweede gedeelte wordt
de samenleving in een klein en
afgelegen dorp tot op de draad
ontleed: 'Negen woorden ter ere
van het dorp Villamediana',
waarbij de naam van het dorp
als oorspronkelijke betekenis
'het middelmatige ellendige
minderwaardige dorp' kent. Het
laatste gedeelte 'Op zoek naar
het laatste woord bevat een
fantastische serie verhalen ge
schakeerd rond een literaire bij
eenkomst op zondag bij de oom
van de verteller.
Het gesprek heeft plaats in
het gebouw van uitgeverij Nijgh
Van Ditmar aan de Singel in
Amsterdam. Bernardo Atxaga
(40) staat voor het raam en
tuurt naar buiten, hij kan maar
niet genoeg krijgen van de
grachten: „Nederland is zo an
ders dan Baskenland."
Baskenland. Als men in Neder
land hoort over Baskenland is
het haast altijd in verband met
de Baskische afscheidingsbewe
ging ETA. In uw boek is daar
heel weinig over te lezen.
Atxaga: „Dat klopt. Er is maar
één passage waarin ik daar di
rect over schrijf. Ik beschrijf een
groepsfoto van lagere school
kinderen. 'Zo sprak de foto bij
voorbeeld over verdriet, en
vroeg ons eens stil te staan
bij het lot van José Arregui, een
klasgenoot van ons en ooit een
lachend kind midden op de ste
nen trap, die later gemarteld
was en de dood had gevonden
op het politiebureau'. Dat is ook
echt gebeurd. Na de invoering
van de democratie, een schan
de. Ik ben van mening dat de
publiciteit over de vrijheids
strijd van de ETA en het geweld
dat daarmee gepaard gaat iets
toeristisch heeft. Baskenland
heeft veel meer. De mensen in
de dorpen, de kinderen, velen
houdt het niet of nauwelijks be
zig. Zij leiden hun leven als
overal elders in Spanje."
Hij vertelt hoe hij als zoon
van een onderwijzeres de plaat
selijke dorpsschool niet mocht
bezoeken omdat de directeur
veel te streng was. Dus fietste
hij dagelijks alleen vijf kilometer
heen en vijf kilometer terug.
„Het zoemen van de dynamo
stemde me vaak gelukkig."
Velen van uw hoofdpersonen
zijn alleen. Omringd door ande
ren maar niet één van hen. Is
dat een metafoor voor het Baski
sche volk?'
„Ik geef de voorkeur aan het
woord geïsoleerd. Alle persona
ges willen wel met de anderen
zijn, maar kunnen dat om
meerdere redenen niet. Er is
een overeenkomst met de Bas
kische situatie. Ik geloof dat er
altijd een lijn is met de realiteit.
Het is één van de draden die
door het boek loopt."
Aan het eind van uw boek zegt u
dat 'het Ganzenbord', net als
volksverhalen en sprookjes, een
bepaalde levensopvatting weer
geeft; dat het een soort overzicht
is van de moeilijkheden en de
dagen die ons op aarde ten deel
vallen, een overzicht en een
metafoor, hoe zit dat nu met de
hagedis op de voorkant van uw
boek afgebeeld en vooral in het
laa tste gedeel te zeer aanwezig?
„Terwijl ik aan het schrijven
was, had ik last van de lichte
doofheid aan mijn rechteroor.
Ik herinnerde me het verhaal
waarmee aan kinderen wordt
uitgelegd dat slapen in het gras
gevaarlijk kan zijn, dat ze daar
mee heel erg moeten oppassen:
als je in het gras in slaap valt
kan een hagedis in je oor krui
pen, die hagedis staat dan voor
alle denkbare gevaren."
Het komt mij voor dat die hage
dis dwars door het boek is ge
kropen!
„Net als een echte hagedis komt
hij af en toe te voorschijn, soms
zie je hem helemaal en kun je
hem zelfs wat langer bekijken,
dan weer verbergt hij zich of
laat hij alleen zijn kopje zien of
flitst nog net zijn staart weg."
Waarin verschilt de Spaanse
schrijver van de Baskische?
.Allereerst, wij Basken hebben
een goede relatie met Spaanse
schrijvers. Onze ervaringen en
onze situatie verschilt zo met
die van hen dat ons werk hele
andere invloeden kent. Toen wij
jong waren was er niets in het
Baskisch te lezen. Die taal was
toen verboden. Uit protest lazen
we geen Spaanse literatuur,
maar wel het werk van Dylan
Thomas, Brecht en Green. Mijn
verhaal 'Jong en groen' is ge
noemd naar een gedicht van
Dylan Thomas. Het enige Baski
sche voorbeeld was het werk
van Aresti. Aresti die mij wel
zijn opvolger noemt."
Obabakoak of Het Ganzenbord.
Bernardo Atxaga. Roman uit De Baskische schrijver Bernardo Atxaga maakt een tour door Neder-
Baskenland. Uitg. Nijgh Van land. Zijn vertelkunst wordt vergeleken met die van Marquez.
Ditmar. 29.50 foto bas brüggen
