Politieke ruzie rond
damproject Donau
Campagnes centraal in boek over Roosevelt
Gezonde oudere werknemer straks nog meer in het voordeel
Feiten &Meningen
DINSDAG 20 OKTOBER 1992
2
Tsjecho-Slowakije heeft de voor vandaag geplande
laatste fase van de bouw van de Gabcikovo-waterkracht-
centrale uitgesteld. Het omstreden plan bevat de gedeel
telijke afdamming van de Donau, de grensrivier tussen
Tsjecho-Slowakije en Hongarije, om een kanaal achter de
stuwdam van water te voorzien. Van de brede Donau
blijft plaatselijk slechts een zielig stroompje over, tot ra
zernij van de Hongaren. De toch al koele relatie tussen
beide buurlanden dreigt verder te verkillen.
een Slowaaks bedrijf zou de
Slowaakse regering vandaag
over een nieuwe datum voor
Een luchtfoto van het omstreden damproject Nagymaros-Gabcikovo.
Hongarije is gisteren een
laatste diplomatiek offensief
begonnen om te voorkomen
dat een stuk van de Donauri-
vier in het grensgebied met
Slowakije wordt omgeleid. Ook
door milieudeskundigen is
aangedrongen op het schrap
pen van de plannen, die vol
gens hen rampzalig voor het
milieu en de drinkwatervoor
ziening in de regio zijn.
Slowaakse technici waren oor
spronkelijk van plan vandaag
een begin te maken met de
omleiding van 30 kilometer ri
vier. Het Hongaarse persbu
reau MTI meldde evenwel dat
het begin van de werkzaamhe
den was uitgesteld. Volgens
een anonieme zegsman van
BUDAPEST RUNA HELLINGA
CORRESPONDENT OOST-EUROPA
De Gabcikovo-stuwdam was
oorspronkelijk onderdeel van
een veel groter gezamenlijk
Hongaars-Tsjechoslowaaks pro
ject. Dat voorzag, naast een
stuwmeer onder Bratislava en
een stuwdam bij Gabcikovo, in
de bouw van een tweede dam
bij het Hongaarse dorp Nagy-
WIM STEVENHAGEN
maros. Maar eind jaren tachtig
begon in Hongarije door te
dringen wat de gevolgen voor
het milieu van dit monster
bouwwerk zouden zijn. Het be
tekende de vernietiging van een
uniek stuk natuurgebied in
noordwest-Hongarije, waar de
Donau vertakt is in tal van half-
moerassige wateren. Bovendien
was het een ernstige bedreiging
voor de oevers van de rivier
vanaf de plaats waar het water
uit het stuwmeer weer in de ou
de bedding stroomt.
Onder druk van een allengs
sterker wordende milieubewe
ging stapte Hongarije uit het
project. De werkzaamheden bij
Nagymaros werden stilgelegd.
De Slowaken besloten door te
bouwen. Ze hadden immers al
een enorme investering gedaan
en ze hadden de elektriciteit
hard nodig. Wel werd het pro
ject aangepast, omdat de oor
spronkelijke opzet zonder de
Hongaarse medewerking niet
meer mogelijk was.
Nationale eer
Sindsdien is de bouw van de
Gabcikovo-stuwdam een van de
meest heikele punten in de be
trekkingen tussen Budapest en
Bratislava. Het gaat inmiddels al
lang niet meer om het milieu.
Gabcikovo is in beide landen
een zaak van nationale eer ge
worden, en ieder gebruikt de
meest oneigenlijke argumenten
ter verdediging van het eigen
standpunt.
Volgens de Hongaren bete
kent de omleiding van pakweg
vijfzesde van het Donauwater
door het kanaal in feite een
grensverlegging en een schen
ding van het in 1947 afgesloten
vredesverdrag van Parijs. Dat
bepaalt dat de Donau grensri
vier is.
De Slowaakse regering blaast
hoog van de toren over „Hon
gaarse agressie". Premier Meci-
ar heeft met klem geprotesteerd
tegen „het samentrekken van
Hongaarse troepen langs de
Slowaakse grens" en hoewel er
voor die beschuldiging geen be
wijzen zijn, haalt hij wel alle
kranten.
Volgens sommige Hongaarse
extremisten heeft Bratislava de
bouw van het Donaukanaal al
leen voltooid om de Hongaarse
minderheid in Slowakije te eli
mineren. Dat er in de dorpen
rond het kanaal veel Hongaren
wonen, is een feit. Dat sommige
van die dorpen in hun bestaan
worden bedreigd, ook. Maar de
beschuldiging op zich is net zo
onzinnig als de Slowaakse be
wering dat het verzet tegen het
kanaal niets met milieuzorgen
te maken heeft.
Die opvatting wordt bijvoor
beeld gekoesterd door Julius
Binder, manager van Hy-
drostav, het bouwbedrijf dat de
stuwdam heeft gebouwd. Vol
gens Binder wil de Hongaarse
milieubeweging de bouw van
de dam alleen maar stoppen
„om de Tsjechoslowaakse, en
vooral de Slowaakse economie
te schaden en de tegenstelling
tussen Slowaken en Hongaren
en Slowaken en Tsjechen aan te
wakkeren". Het uiteindelijk
doel, meent Binder, is politieke
autonomie van de Hongaarse
minderheid en daarna „herstel
van het Groot-Hongaarse Rijk".
Onzin of niet, in een dergelijk
politiek klimaat is geen redelijk
gesprek meer mogelijk. Zowel
voor de regering in Bratislava
als voor die in Budapest zou
toegeven inmiddels politieke
zelfmoord betekenen.
Bemiddeling
Pogingen van de EG om te be
middelen, bijvoorbeeld door de
instelling van een internationale
onderzoekscommissie, lopen
tot nu toe stuk op wederzijds
wantrouwen. Voor vandaag is
nog een gesprek tussen rege
ringsvertegenwoordigers uit
beide landen gepland om het
alsnog eens te worden over in
ternationale bemiddeling. Maar
of de Hongaarse regering daad
werkelijk naar dat gesprek gaat,
hangt af van het feit of er op dat
moment nog water door de Do
nau stroomt.
De Hongaren beraden zich
intussen over de vraag wat te
doen als de Slowaken hun voor
nemen doorzetten. Budapest
wil in ieder geval een uitspraak
van het internationale gerechts
hof in Den Haag, maar denkt
verder over andere maatregelen
zoals een economische boycot.
Hoogleraar Lammers: 'Ik herken veel van Clinton
LEIDEN» SOPHIE VERBURGH
Een tot voor kort onbekende Demo
craat lijkt een goede kans te maken de
volgende president van de Verenigde
Staten van Amerika te worden. Niet zo
zeer omdat veel mensen echt warm lo
pen voor Bill Clinton, maar meer om
dat iedereen uitgekeken is op George
Bush. De Amerikanen kwamen al eer
der voor zo'n keuze te staan. Ook in
1932 was de Democratische uitdager de
grote onbekende terwijl de zittende
president de natie nauwelijks meer wist
te inspireren.
Net als Clinton hamerde in 1932 de De
mocratische kandidaat op 'nieuw be
leid', zonder precies duidelijk te maken
wat hem voor ogen stond. Hij won bij
gebrek aan betere kandidaten. Uiteinde
lijk zou Franklin Delano Roosevelt uit
groeien tot een van de belangrijkste pre
sidenten uit de Amerikaanse geschiede
nis. Met zijn twaalf dienstjaren werd hij
ook de langszittende president aller tij
den. De Leidse hoogleraar Amerikaanse
geschiedenis A. Lammers schreef een
biografie over deze 'champion campaig
ner'. met als rode draad de verkiezings
campagnes die Roosevelt voerde. Vorige
week werd het boek 'FDR: Koning van
Amerika' gepresenteerd.
Aan de hand van de campagnes schetst
Lammers de ontwikkeling van Roose-
velts persoonlijkheid, tot hij uiteindelijk
een portret geeft van Roosevelt het 'poli
tieke dier'. „Na 1932, als hij eenmaal
president is, verandert zijn persoonlijk
heid niet meer wezenlijk en wordt het
meer een soort biografie van de Ameri
kaanse politiek in plaats van een biogra
fie over Roosevelt de man", verklaart
Lammers. „Dan gaat het meer om de
vraag hoe hij zich staande hield aan de
politieke top. Viermaal de presidentsver-
fdezingen winnen, dat is toch niet ge
ring."
De verkiezingscampagnes van Roosevelt
waren niet de gladde geregisseerde
shows van nu. „Om een politicus echt te
leren kennen is het belangrijk om te kij
ken hoe hij opereert in zijn campagnes,
omdat dat veel zegt over wie die man is",
verklaart Lammers. „Dat was zeker het
geval bij Roosevelt die niet helemaal
werd gestuurd zoals nu Clinton en Bush.
Zijn campagnes waren van hem, dat was
de man ten voeten uit. Natuurlijk was hij
een acteur: mensen toespreken, zich la
ten zien, een bepaalde stemmming kwe
ken, dat kon hij voortreffelijk. Hij vond
het leuk en hij was in die rol op zijn
best."
Polio
In de Verenigde Staten zijn al tientallen
biografieën over Roosevelt verschenen,
maar Lammers denkt daar toch nog wel
iets aan toe te kunnen voegen, „je legt
vooral andere accenten. In een biografie
leg je veel van jezelf, dat maakt het van
boek tot boek anders. Ik schrijf veel over
de verhouding met zijn moeder en over
de polio die hij op latere leeftijd kreeg.
Dat is er bij andere biografen niet zo ex
pliciet uitgekomen."
De auteur is wel de eerste die een bio
grafie ophangt aan verkiezingscampag
nes. „Dat biedt je de mogelijkheid om
iets te zeggen over de politiek in de VS,
over hoe campagnes in elkaar zitten en
wat zijn rol daarin was. Al schetsend kun
je dan laten zien hoe zijn persoonlijkheid
zich ontwikkelde. In de campagnes
treedt hij steeds zelf op de voorgrond,
verdwijnt hij niet achter allerlei details.
Ik geloof dat politici zich in campagnes
heel goed laten zien zoals ze zijn of zoals
ze kunnen zijn. Vandaar ook dat er vaak
over rare dingen wordt gepraat en ge
schreven, gewoon om die mensen uit te
proberen. Dat uittesten van iemands re
acties is van belang, omdat de persoon
van de president in de Amerikaanse poli
tiek nu eenmaal van ongelofelijk grote
betekenis is. Je kunt niet zeggen dat als
Bush er niet had gezeten het precies zo
zou zijn gegaan als het nu is gegaan.
Daar geloof ik niets van. Die persoonlijke
invloed, ook van Roosevelt, heb ik willen
beschrijven."
Koning
Met de ondertitel 'Koning van Amerika'
wil Lammers duidelijk maken hoezeer
Roosevelt zich met zijn presidentschap
vereenzelvigde. „Al het andere viel ei
genlijk weg: zijn medewerkers, zijn
vrouw, zijn kinderen. Hij was alléén pre
sident en zo stond hij ook op voet van
gelijkheid met alle gekroonde hoofden
van Europa. Hij beschouwde zich mis
schien wel als hoger dan al die koningen
en koninginnen, die hij meer leuke
speeltjes vond."
Volgens Lammers had de bewondering
van de Amerikaanse bevolking voor de
president, daar ook mee te maken. „En
Roosevelt speelde het natuurlijk prach
tig, alsof het vanzelfsprekend was dat
juist hij president was. Ik ben ervan
overtuigd dat hij zich in 1948 weer ver
kiesbaar had gesteld als hij dan nog had
geleefd."
Twijfel
Lammers staat uitgebreid stil bij het psy
chologisch effect van Roosevelts krachti
ge persoonlijkheid. De president twijfel
de niet aan zichzelf, noch in de crisisja
ren, noch tijdens de Tweede Wereldoor
log. Zijn vaste geloof in de toekomst wist
hij ook op grote delen van de Ameri
kaanse bevolking over te brengen. „Het
tegendeel daarvan zie je nu bij Bush. Hij
spreekt ook steeds over de kracht van
Amerika, maar hij is niet in staat om dat
gevoel van zekerheid over te brengen.
Dat kan ook niet omdat hij die zekerheid
over zichzelf niet heeft: hij verandert
steeds van koers."
Lammers steekt niet onder stoelen of
banken dat hij Roosevelt bewondert,
maar hij schroomt niet zijn nare trekjes
te vermelden. „Ook hij werd tot op zeke
re hoogtè gecorrumpeerd door macht,
hij was bepaald geen heilige. Hij pakte
zijn tegenstanders graag terug, een trekje
dat later bij presidenten als Johnson en
Nixon tot uitwassen zou leiden. Alleen
had Roosevelt duidelijke normen, waar
door hij toch in het rechte spoor bleef.
Uiteindelijk deugde hij."
Amerika is er langzamerhand econo
misch zo slecht aan toe dat een vergelij
king met de jaren dertig zich opdringt.
Lammers verbaast zich er over dat Clin
ton Roosevelt nooit als illuster voorbeeld
noemt. „Ik herken veel van Clinton in de
Roosevelt van 1932: dat gedraai, dat
puur politieke, iedereen een beetje naar
de mond praten. En Clinton wordt on
derschat, net als Roosevelt destijds."
HAARLEM «JAN PETER VERSTEEGE
Het Verbond van Nederlandse
Ondernemingen (VNO) heeft
een 'breed ouderenbeleid' be
dacht als inzet voor de komen
de CAO-onderhandelingen. Het
draait om betere arbeidsom
standigheden, minder belas
tend werk en een hogere VUT-
leeftijd. Het klinkt allemaal erg
positief. Het venijn zit echter in
de staart. Of die oudere werkne
mer via het salaris een stapje te
rug kan doen...
De ondernemers zeggen dat
door VUT en andere regelingen
steeds minder werkenden de
benodigde premies en belastin
gen opbrengen. Dat betekent
op termijn dat de 'echte' vergrij-
zingskosten zoals de huidige
pensioenregelingen en de AOW
wellicht niet meer te betalen
zijn. In dit verband openden de
christelijke werkgevers(NCW)
al eerder een felle aanval op de
VUT. Op dit moment kost die
werkgevers en werknemers ge
middeld zo'n" 1,3 procent van de
loonsom. De werkgever betaalt
het leeuwendeel (0,85%).
Tot afschaffing van de VUT wil
het VNO voorlopig nog niet
overgaan. Maar dat het 'een
luxe, dure arbeidsvoorwaarde
is, die elke prikkel tot doorwer
ken doet verdwijnen', daar is
VNO-voorzitter Rinnooy Kan
van overtuigd. Hij heeft overi
gens alle begrip voor mensen,
die vervroegd willen uittreden.
„Want", zegt Rinnooy Kan, „wie
doorwerkt, is een dief van zijn
eigen portemonnee".
In sommige CAO's houdt de
werknemer netto 100 procent
van zijn laatste inkomen. Vol
gens andere arbeidsovereen
komsten gaat het brutoloon
weliswaar omlaag naar 90,80 of
75 procent, maar blijft er netto
zoveel over dat de inkomensda
ling beperkt blijft. De daling zit
immers in de top van het inko
men, waar de hoogste belas
tingschijf geldt. Wie doorwerkt,
spant zich slechts in voor een
paar procent méér. Doorwerken
wordt financieel dus pas inte
ressant wanneer het verschil
met niet-werken pijn doet in de
portemonnee.
Dat bij een toenemende vergrij
zing de huidige VUT-regeling te
duur wordt, ligt voor de hand.
Dat betekent öf meer premie öf
een hogere VUT-leeftijd. Op
zich is er veel voor te zeggen om
de ervaring van ouderen langer
te gebruiken. Vroeger bleef men
langer werken en zat er een af
bouwregeling in veel CAO's.
Hoe ouder je werd, hoe meer
uren je korter mocht werken.
Door de VUT is die afbouw in
de meeste CAO's verdwenen,
zodat de voor een bedrijf waar
devolle ervaring nu plotseling
verdwijnt.
Als de werkgevers de VUT-leef
tijd om die reden willen verho
gen, moeten ze er wel iets te
genover zetten. Oudere werkne
mers mogen zich wellicht gev
leid voelen als ze nog een paar
jaar 'nodig' zijn, maar zonder
extra geld blijven ze vast liever
thuis. Vakbonden zullen dan
ook mordicus tegen zijn, als het
VNO-voorstel een reële optie
wordt. Vooral als je bedenkt dat
door minder VUT'ers de werk
gever ook minder VUT-premie
hoeft te betalen.
Daarnaast weet de eerste de
beste personeelsfunctionaris
dat langer doorwerken door
gaans ook meer WAO-gevallen
oplevert. In ons huidige premie
stelsel betaalt de werkgever niet
mee aan de WAO. De premie is
voor rekening van de werkne
mer. De enige 'straf is dat werk
gevers een boete moeten beta
len voor elke werknemer, die de
WAO ingaat.
Het VNO wil dus betere ar
beidsomstandigheden voorou
dere werknemers, mits die ac
cepteren dat ze een 'stapje te
rug' worden gezet in salaris. De
werkgevers hebben uiteraard
bedacht dat minder salaris ge
volgen heeft voor de pensioen
opbouw. Via een aanpassing
van de regels, zo stelt het VNO,
zouden de ouderen een pen
sioen op grond van het hoogste
salaris lmnnen krijgen.
Het is bij dit alles de vraag of
vakbonden überhaupt willen
praten over bijvoorbeeld tien
procent bruto minder, want het
ligt voor de meeste ouderen
heel simpel; uit onderzoeken
blijkt dat ze maar wat graag de
VUT in gaan. De beloning moet
dus wel erg interessant zijn om
hen te bewegen door te werken,
concludeert de Organisatie voor
Strategisch Arbeidsmarkt On
derzoek (OSA).
Te duur
Zou de VUT binnen een be
drijfstak te duur worden en de
bruto-uitkering worden terug
geschroefd naar zo'n 70 pro
cent, dan wordt de animo om
door te werken automatisch
groter. Minister Dales van bin
nenlandse zaken zei in dit ver
band eerder dit jaar al, dat voor
haar een lagere VUT-uitkering
een interessante optie is omdat
de VUT op zichzelf inderdaad te
duur begint te worden.
Van de PvdA-bewindsvrouw
mag ook worden toegewerkt
naar een systeem van flexibele
pensionering. Dat betekent lan
ger doorwerken voor wie dat wil
binnen bepaalde richtlijnen.
Volgens een van haar voorlich
ters zou dat in de praktijk kun
nen uitdraaien op een keuze
vrijheid om met pensioen te
gaan op de leeftijd die je kiest
tussen pakweg de 61 en 70 jaar.
Wie langer doorwerkt, verdient
meer en krijgt automatisch na
zijn feitelijke pensioen een ho
gere aanvulling.
Dit is volledig in het straatje van
het VNO. De werkgevers stellen
voor een zogenoemd schamier-
pensioen in te voeren. Wie eer
der dan op zijn 65'ste (het
scharnierpunt) met pensioen
gaat, krijgt een lager pensioen
en wie vanaf 65 nog enkele ja
ren doorwerkt, krijgt meer pen
sioen. Gecombineerd met flexi
bele arbeidsvoorwaarden als
minder zwaar werk en wellicht
korter werken zou zo'n regeling
interessant kunnen zijn voor de
individuele werknemer.
Het is de vraag of de vakbonden
zichzelf niet buiten spel zetten
als ze hiermee geheel of gedeel
telijk akkoord gaan. Wanneer
bedrijven individueel iets rege
len met werknemers, is het op
termijn immers steeds moeilij
ker om collectief iets voor oude
ren te regelen.
Voor de gezonde oudere werk
nemer, die graag nog een paar
jaartjes doorgaat, is zo'n schar-
nierpensioen wellicht aantrek
kelijk. De kwakkelende oudere,
die in verband met zijn gezond
heid liever stopt, heeft minder
keus. Bij een hogere VUT-leef-
tijd is voor hem zoals gezegd de
kans groot dat hij in de WAO
belandt, terwijl hij anders nog
met ere en gezond afscheid had
kunnen nemen. De hamvraag is
wie nog solidair wil zijn wan
neer op deze wijze de gezonde
tegen de minder gezonde werk
nemer wordt uitgespeeld?
