'Je kunt
haar geen
sprookjes
verkopen'
5^
ZATERDAG 17 OKTOBER 1992
Koningin Beatrix is eind oktober tivaalf-
eneenhalfjaar staatshoofd. Het publiek
ziet haar als een glimlachende vrouw
die overal belangstelling voor heeft.
Haar rol in de regering is minder zicht
baar. Heeft Beatrix eigenlijk wel iets te
vertellen over het be
stuur van ons land?
De mensen die nauw
met haar samen-
symbool. Tij
dens de vertrouwelijke thee-uurtjes
„aeiwb- a op paleis Huis ten Bosch heeft Beatrix
Wtesj,0eie' niet
door haar kennis en inzicht wel degelijk
in vloed op de ministers. Onze verslag
geefster op zoek naar de macht en on
macht van 'Hare Majesteit'.
CARINE NEEFJES
Op Prinsjesdag lijkt Beatrix een
sprookjeskoningin. In een gou
den koets, getrokken door fraai
uitgedoste paarden met lakeien die witte
pruiken en gouden jasjes dragen, wordt Hare
Majesteit naar de Ridderzaal gebracht. Een
welhaast middeleeuwse stoet trekt door de
Haagse binnenstad.
In de Ridderzaal draagt de koningin de
troonrede voor waarin het regeringsbeleid
voor het komend jaar wordt aangekondigd.
Geen letter van deze ellenlange tekst is door
haarzelf geschreven. Dat heeft minister-pre
sident Lubbers gedaan.
Op deze Derde Dinsdag van september
wordt haar positie goed zichtbaar. Ze mag
wèl voorlezen wat de ministers van plan zijn
te gaan doen, maar ze kan zich nauwelijks
met de inhoud van hun beleid bemoeien.
Voordat de troonrede naar de koningin gaat,
is de tekst immers al goedgekeurd door de
ministerraad. De vorstin kan hooguit wat
punten en komma's veranderen.
Politici gruwelen echter bij het idee dat de
koningin zelf iets zou toevoegen aan de
troonrede, zodat de mens achter Beatrix
zichtbaarder wordt. Oud-minister Jan de Ko
ning: „Daar krijg je alleen maar gedonder
van. Iedereen gaat gissen wat ze bedoelt,
waar haar politieke voorkeur ligt. Dat maakt
haar kwetsbaar."
Goed op de Hoogte
Ministers willen niet dat de koningin in het
openbaar haar mening verkondigt. De be
windslieden zijn immers verantwoordelijk
voor wat de koningin zegt. Zelf is zij on
schendbaar, zo staat in artikel 42 van de
Grondwet. Als de ideeën van de koningin
omstreden zijn, kunnen ministers geen ver
antwoording nemen en ontstaat er een crisis
in de monarchie.
De koningin heeft wel het recht om goed
geïnformeerd te worden. Iedere week krijgt
zij de notulen van de ministerraad. Als er een
vak-minister bij haar op bezoek komt, wordt
ze vooraf bijgepraat door ambtenaren van
het Kabinet der Koningin. Ook kan zij advi
seurs van buitenaf inschakelen. Als er bij
voorbeeld een valuta-crisis is, kan zij aan
president-directeur Duisenberg van de Ne-
derlandsche Bank vragen of hij haar de pro
blemen kan uitleggen.
Van Beatrix is bekend dat zij veel doet om
goed op de hoogte te blijven. Ze leest alle
wetsontwerpen, rapporten en onderzoeken
/oor de ministeries van belang zijn. „Ik
denk dat ze van werken houdt. Als ik 's
avonds het Binnenhof verlaat en langs paleis
Noordeinde naar huis loop, zie ik vaak nog
licht op haar werkkamer branden", vertelt
een ingewijde.
Beatrix mag bewindslieden stimuleren of
waarschuwen. Ministers gaan een paar keer
per jaar naar paleis Huis ten Bosch om te
praten over hun beleid. De invloed die zij
dan kan uitoefenen is afhankelijk van haar
deskundigheid.
„Ik ken ministers die met lood in hun
schoenen naar het paleis gaan", vertelt De
Koning. „De koningin schrijft alles op. Een
bewindsman kan een volgende keer niet met
totaal ander verhaal aankomen. Je kunt
haar geen sprookjes verkopen."
Kabinetsformatie
Voor de voormalige bewindsman is het dui
delijk: koningin Beatrix heeft invloed. Gedu
rende de jaren dat Beatrix koningin is, werd
De Koning drie keer benoemd tot kabinetsin
formateur en werkte hij nauw met haar sa-
„Op basis van argumenten en kennis
kan ze de ideeën van ministers en de premier
bijsturen. Bewindslieden houden rekening
vragen van een deskundig staatshoofd.
Dat geldt in het normale leven ook. Mensen
die goed op de hoogte zijn, neem je serieus",
aldus De Koning.
Die invloed wordt het meest duidelijk bij
kabinetsformaties. Na advies van de fractie
voorzitters beslist de koningin wie er infor
mateur wordt. Onder vier ogen bespreken de
informateur en het staatshoofd onder
wie geschikte kandidaten zijn voor het
we kabinet.
Jan de Koning: „Tijdens die gesprekken
ontstaat er een hechte band. We praten
elkaar alsof we samen aan het formeren zijn.
De koningin waarschuwt mij en
geeft tips. Er is sprake van een
wisselwerking. Het staatshoofd
kent de politieke situatie. Zon
gesprek krijgt een onnatuurlijke
stijfheid als zij mij niet zou mo
gen adviseren."
Zo was De Koning onder meer
informateur van het tweede ka
binet Van Agt, de eerste formatie
van Beatrix. Het kabinet, met dé
regeringspartijen CDA, PvdA en
D66, hield slechts negen maan
den stand. Volgens De Koning
kan Beatrix nooit worden verwe
ten dat ze langer had moeten
formeren, dat ze als onervaren
koningin te snel een beslissing
had genomen. „Uiteindelijk is de
minister-president verantwoor
delijk voor het nieuwe kabinet."
Hij vervolgt: „Ik schaamde mij
wel tegenover de koningin. Ik
had haar deze combinatie aan
geraden. Het was haar eerste for
matie, dan voel je je niet lekker,
hoor! Toen ik bij haar kwam, rea
geerde ze kalm. 'Och
heeft immers toch gezt
kabinet zal niet kunnen,
wel moeten'. Dat had
onthouden."
Eigen Zin
D66 heeft er meermalen voor gepleit dat een
informateur moet worden gekozen door een
meerderheid van het parlement. De partij
vindt dat democratischér dan een benoe
ming door de koningin. Hiermee wil D66 de
invloed van het staatshoofd beperken.
Het voorstel heeft nooit veel bijval gekre
gen. Politici zijn er over het algemeen van
overtuigd dat het met die invloed van de ko
ningin wel meevalt, omdat ze niet dwars te
gen de adviezen van de fractievoorzitters in
gaat. Bovendien wordt de koningin bij het
kiezen van de informateur bijgestaan door de
de Eerste en Tweede Kamer,
president van de Raad van State en
Staat.
De grootmoeder van Beatrix, Wilhelmina,
was wèl het type koningin dat min of meer
misbruik maakte van haar invloed tijdens ka
binetsformaties. Zij voelde zich een ware re
geringsleider. Hoogleraar staatsrecht J. Vis,
tevens fractievoorzitter van D66 in de Eerste
Kamer „Wilhelmina liet in 1939 duidelijk
merken dat zij het liefst een kabinet wilde
zonder de SDAP. Zij benoemde Colijn tot for
mateur, zonder overleg met de fractievoorzit
ters. In een weekje was het conservatieve ka
binet Colijn klaar."
„Met een motie van wantrouwen werd het
kabinet weggestemd door het parlement. Het
was duidelijk dat Wilhelmina het niet goed
had gedaan. Zij had haar eigen zin doorge
dreven en geen rekening gehouden met de
mening van het volk. Felle kritiek bleef Wil
helmina bespaard, want vlak daarna brak de
Tweede Wereldoorlog uit."
Onder Wilhelmina's dochter luliana neemt
de koninklijke bemoeienis met regeringsza
ken af. Juliana liet zich inlichten over het be
lang zijn.
'Lubbers en
Beatrix vormen
een perfect duo'
Koperen regeringsjubileum
koningin Beatrix
leid en had zo haar eigen favoriete premiers.
Maar na de Greet Hofmans-affaire, toen de
koningin onder invloed stond van een ge
bedsgenezeres met linkse ideeën, bleef ze
meer op de achtergrond.
Vis: „Ik kan mij herinneren dat Juliana
voor de formatie van het eerste kabinet Van
Agt in 1977, een informateur moest kiezen.
Van Agt noemde twee namen: De Gaay Fort
man (linkervleugel CDA) en Van der Grinten
(rechtervleugel CDA). De koningin zei toen:
'U moet mij één naam noemen. Laat u mij
niet kiezen'. Zeer verstandig. Juliana wilde
achteraf niet het verwijt krijgen dat ze een
politieke keuze had gemaakt. Van Agt wees
toen Van der Grinten als informateur."
Daadkrachtig
Toen in januari 1980 bekend werd dat Beatrix
de taak van haar moeder zou overnemen,
vreesden sommige politici voor de komst van
deze daadkrachtige nieuwe koningin, die zo
veel op haar grootmoeder Wilhelmina lijkt.
Ze had de reputatie ongeduldig te zijn, niet
kunnen luisteren en snel met haar
eigen mening klaar te staan. Er moest streng
op worden toegezien dat de nieuwe koningin
haar eigenzinnige karakter een beetje in
toom zou houden.
Op de dag van haar inhuldiging, 30 april
1980, ging Beatrix inderdaad zeer voortva
rend van start. Ze besloot op eigen houtje dat
deze dag, de verjaardag van Juliana, voortaan
koninginnedag zou blijven. Het volk vond het
prachtig dat Beatrix op deze manier eer be
toonde aan haar moeder. Maar de toenmali
ge premier Van Agt was woedend. Dergelijke
dingen moest Beatrix met hem
overleggen. Na dit incident hield
Beatrix zich in. Tenminste, sinds
dien kwam nooit meer naar bui
ten dat de vorstin haar zin door
zonder goedkeuring van de
ministers.
Wel kwam er vorig jaar nog
een opmerkelijk bericht van de
Rijksvoorlichtingsdienst (RVD).
Er stond in dat de regering (mi
nisterraad én koningin) had be
sloten dat prins Bemhard weer
militaire uniformen mocht dra
gen. (Sinds de Lockheed-affaire
was de prins ontheven uit alle
militaire functies en mocht hij
zich niet meer in het openbaar in
militair tenue vertonen.) Nor
maal gesproken worden dergelij
ke beslissingen genomen door
het kabinet, de ministers dus. Nu
was de koningin er persoonlijk
bij betrokken, zo bleek.
Iedere maandagmiddag heeft
koningin Beatrix een gesprek on
der vier ogen met premier Lub
bers, waardoor ze meer dan bij
de vak-ministers kans heeft om
invloed uit te oefenen. Samen
bespreken ze de lopende zaken.
Er is geen agenda. De koningin
krijgt van te voren de notulen
van de ministerraad, dus ze weet
wat er speelt.
Wat de koningin en de premier met elkaar
bespreken, is 'het geheim van Huis ten
Bosch'. Niemand mag weten welke vragen de
koningin stelt of wat voor tips zij aan de pre
mier geeft. Haar politieke voorkeur moet ver
borgen blijven, want anders staat zij niet
meer als onafhankelijk staatshoofd boven de
partijen.
Eén keer heeft premier Lubbers iets losge
laten over de inhoud van dit maandagmid-
dagoverleg. Dat leverde hem direct een
hoofdredactionele uitbrander op in NRC-
Handelsblad, omdat hij „uit het paleis had
geklapt en dus staatsrechtelijk op het randje
balanceerde." De minister-president had
slechts gezegd „dat deze gesprekken zin heb
ben. omdat de koningin door haar vragen en
opmerkingen blijk kan geven van bepaalde
inzichten waar je je voordeel mee kunt doen.
En dat is bij een goed geïnformeerde konin
gin de moeite waard."
Dat er toch een rel ontstond, geeft wel aan
hoe belangrijk het is dat de opvattingen van
de koningin geheim blijven.
Perfect Duo
Gijs van der Wiel, van 1968 tot 1983 directeur
van de Rijksvoorlichtingsdienst, toen officieel
woordvoerder van het Koninklijk Huis en de
minister-president, noemt Lubbers en
Beatrix een perfect duo. „Ze zijn van dezelfde
generatie en maken bijna even lang deel uit
van de regering. Bovendien hebben ze de
zelfde manier van werken. Lubbers is een
snelle beslisser, een efficiënte bestuurder. De
koningin is ook erg zakelijk, let op de grote
lijnen en verliest zichzelf niet in details. Als er
een duidelijk verschil tussen hen was, zou
den ze terughoudender met elkaar omgaan."
Sommigen spreken over 'twee-handen-op-
één-buik'. Maar volgens Van der Wiel is het
geen probleem dat Lubbers goed met de ko
ningin kan opschieten. Hij wordt gecontro
leerd door het kabinet en de beide Kamers.
Dat neemt niet weg dat de koningin straks
invloed kan hebben op een jongere,
onervaren minister- president.
Van der Wiel: „De raadgevende
schuwende functie van de koningin gaat een
grotere rol spelen. Wat zicht op het bestuur
betreft, is ze hem dan de baas. Als Beatrix
met een nieuwe vak-minister in het land op
werkbezoek gaat, laat ze soms op charmante
wijze merken dat zij méér van de problemen
afweet dan de nieuwe bewindsman. Datzelf
de geldt voor een nieuwe minister-presi
dent."
Van alle toespraken die de koningin houdt,
is haar persoonlijke inbreng het grootst in de
toespraak die ze met Kerstmis houdt. Het is
haar dan wel verboden om in het openbaar
haar politieke voorkeur uit te spreken, maar
uit deze toespraken blijkt dat ze progressieve
ideeën heeft. Het milieu, de dialoog tussen
arme en rijke landen en aandacht voor etni
sche minderheden, zijn terugkerende the
ma's.
In 1988 stelde zij in haar kerstrede op in
dringende wijze de vernietiging van het
milieu aan de kaak. „Langzaam sterft de aar
de en wordt het onvoorstelbare -
het einde van het leven
zelf - toch voorstel-
baar." In politiek
Den Haag werd ge-
fluisterd dat de konin-
gin met deze rede het
volk. meer bewust
maakte van de milieu
problematiek dan een
minister in vier jaar zou
kunnen doen.
Toch is Beatrix tijdens
het schrijven van haar
kerstrede ook aan regels ge
bonden, de ministers blijven
immers verantwoordelijk Ze
mag wel in algemene termen
laten blijken dat het niet goed
gaat met het milieu, maar ze
mag daar niet aan toevoegen dat de
burgers voortaan de auto maarmoe ten la
ten staan. Zo'n uitspraak is te politiek.
Neutraal
Het moet voor koningin Beatrix,
die uitgesproken opvattingen
heeft, niet makkelijk zijn om
haar ideeën zo neutraal moge
lijk te laten klinken. Vlak
voordat Beatrix de troon be
steeg, zei ze hierover „Mijn
mening naar buiten toe
voor me houden, zie ik als
iets moeilijks."
Toch heeft de koningin
in twaalf en een half jaar
tijd bewezen dat zij op
een intelligente manier
kan omgaan met haar
staatsrechtelijke posi
tie. Zoals oud-minis
ter Jan de Koning al
zei: door haar gedegen ken
nis en argumenten heeft zij invloed
op ministers. Maar ze zorgt er goed v<
ze zich niet identificeert met politieke partij
en. In tegenstelling tot haar moeder luliana
laat Beatrix zich niet leiden door emoties. De
koningin heeft geleerd om op een zakelijke,
diplomatieke manier standpunten te ver
woorden. waarbij ze rekening houdt met de
vele verschillende denkbeelden in de samen
leving.
„Ik ken ministers die met lood in hun
schoenen naar het paleis gaan", aldus
oud-kabinetsinformateur De Koning.
„De koningin schrijft alles op."
FOTO BERT VERHOEFF
•'%A
