'Antropologie heeft meer indirect nut'
WETENSCHAPSDAG 1992
?c
Reisje door
heelal bij
Leidse
Sterréwacht
'Tv-geweld maakt jonge
kinderen soms angstig'
Kamerlingh
Onnes-lab
wil af van
ijzig imago
■p
Programma
ZATERDAGS
Meer weten over de Leidse fles, zelf aan de slag met
mummies, een bezoek brengen aan de 'koudste plek op
aarde'? Het kan allemaal op de Wetenschapsdag, die
morgen in Leiden wordt gehouden. Universiteiten
musea hebben een programma opgezet. De activiteiten
van de universiteit zijn gratis toegankelijk. Bij de musea
moet de normale toegangsprijs worden betaald.
Op deze pagina vertellen vier wetenschappers over hun
vakgebied en hun presentatie van morgen.
ERIC JAN WETERINGS»
tel, je stapt op je fiets en je rijdt
i 3® naar Frankrijk. Eerst kom je
door België: de huizen zijn er
wat anders gebouwd, de ober in de kroeg
heeft een schortje voor en in plaats van j:he-
misch-reinigen' zie je 'drooghuis' op een ge
vel staan. De mensen kun je nog verstaan,
maar dat wordt anders als je Frankrijk bin
nenrijdt. Dan merk je pas goed dat je in een
andere cultuur bent beland."
Die 'andere culturen' zijn het vakgebied van
H.J.M. Claessen, hoogleraar culturele antro
pologie aan de Leidse universiteit. Hij vertelt
morgen over zijn vak tijdens de Weten
schapsdag. „Antropologen houden zich bezig
met de cultuur van andere samenlevingen.
Cultuur vat ik altijd maar samen als het geza
menlijk kennen en kunnen van een volk."
Een hoog ontwikkelde samenleving als Ne
derland heeft met zijn 15 miljoen mensen
een uiterst complexe cultuur. „Cultuur is niet
alleen Bach, maar ook 3 oktober vieren, het
gebruik van lippenstift, omgangsvormen
noem maar op," verklaart Claessen.
Tegenover de onoverzichtelijke Nederland
se samenleving 'niemand kan alles over
zien' stelt de antropoloog een eenvoudige
cultuur als die van de bosjesmannen, in to
taal ongeveer 20.000 personen, die in groe
pen van 300 mensen samenwonen. „Iedere
volwassene kent de cultuur, iedereen kan
sporen volgen, water uit de put halen en van
steen een pijlpunt maken. Ook de geestelijke
cultuur, de religie en de liedjes, kent iedere
bosjesman."
Het praktisch nut van de antropologie lijkt op
het eerste gezicht beperkt. Claessens vindt
dat zijn vak meer 'indirect nut' heeft. „Vak
ken als sociologie, geschiedenis en antropo
logie bieden de mogelijkheid je te bezinnen
op je eigen cultuur. Wat hebben we bereikt
en hoe is het zo gekomen? Die vraag kun je
beantwoorden door te kijken naar waarde
volle dingen in andere culturen."
De rol van de familie is in veel maatschap
pijen erg belangrijk. „In Nederland praten
mensen vaak over hun familie als over 'ken
nissen die ik niet zelf heb uitgezocht'", zegt
Claessens. „In andere maatschappijen is je
fysieke bestaan ervan afhankelijk. Huwelijken
bij voorbeeld zijn vaak een kwestie van bere
kening. Zo Iaat een Afrikaan zijn bruid door
N WESTERLAKEN
ri
cht geteld zijn ze niet. Maar in het
j heelal staan naar schatting zo'n
JLjl 200 miljard.sterren. Ze bewegen
allemaal. Soms, als ze eenzelfde baan be
schrijven, botsen ze tegen elkaar op. Sterre-
kunde, (faculteit wis- en natuurkunde) laat
dat morgen allemaal op de computer zien.
En laat de bezoekers zelf ervaren hoe het
voelt om een reisje door het heelal te maken.
De Sterrewacht op de hoek van de Kaiser-
straat is van twaalf uur 's middags tot tien
uur in de avond open. Als het 's avonds hel
der weer is kan er door de telescoop naar
sterren worden gekeken. Overdag wordt de
vorm van de zon op een stuk papier gepro
jecteerd. Direct naar de zon kijken is uitge
sloten. „Dan ben je in een klap blind", zegt
prof. dr. Vincent Icke, die samen met Mari
anne Zijderveld en Frank Robijn, tekst en uit
leg geeft over wat er allemaal in het heelal ge
beurt.
'Het heelal in model' heeft de faculteit de
dag voor het publiek genoemd. Het is het be
gin van een week waarin de wetenschap een
tipje van de sluier oplicht waarmee zij zich
bezighoudt. Sterrekunde is niet alleen kijken
naar sterren, maar vooral het maken van in
gewikkelde wiskundige berekeningen van
wat zich ver boven ons hoofd afspeelt.
Vincent Icke noemt als voorbeeld het in
een baan om de aarde brengen van een satel
liet. „De berekening die daarvoor wordt ge
maakt. is dezelfde als die wij gebruiken om
de baan van een ster uit te rekenen. Er zijn
mensen die een heel nauwkeurige rekensom
kunnen maken. Zo nauwkeurig, dat een sa
telliet op slechts enkele tientallen meters
naast de baan terechtkomt die zij hebben
uitgerekend. Dat is knap. Het maken van die
som is een stuk moeilijker dan het oog van
een naald op een kilometer afstand raken."
Wordt een appel te zwaar, dan valt hij van
de boom. Dat komt omdat de aarde 'm aan
trekt en omdat hij geen vaart heeft. Als je bij
voorbeeld een bal met een snelheid van ruim
elf kilometer per seconde afschiet, dan blijft
hij in een baan rond de aarde cirkelen. Het
zelfde verhaal gaat op voor de speerwerper
en de speer. De speer suist tientallen meters
door de lucht om vervolgens op aarde te lan
den. „Dat komt door de aantrekkingskracht
en de te geringe vaart", vertelt Marianne Zij
Leidse pedagoog M. Vooys
WILLEM SPIERDIJK.
eweld met een knipoog, noemde
de Tros de serie 'The A-team'; er
waren ongelukken te zien, of
heftige schietpartijen zonder dat er ooit een
slachtoffer viel. „Het geweld werd gebagatel
liseerd", zegt de Leidse pedagoog Marcel
Vooys, „Maar kinderen hebben dat niet door.
Elke onderwijzer kon op het speelplein zien,
wannneer er weer een uitzending van The A-
team was geweest".
De invloed van geweld op de televisie op kin
deren is het onderwerp van de lezing van dr.
M. Vooys bij het begin van de Wetenschaps
week. Bij zijn onderzoek is de pedagoog ge
stuit op een aantal effecten. „Vaak zien we
dat tv-geweld agressief gedrag bevordert. Het
komt voor dat jonge kinderen angstig wor
den". Ook stelde hij vast dat kinderen onge
voelig raken voor geweld. „Bovendien gaan
kinderen eerder denken dat geweld een goed
middel is om conflicten op te lossen."
Of deze effecten optreden is onder meer
afhankelijk van het soort film dat wordt beke
ken. Geloofwaardige films hebben meer in
vloed op oudere kinderen. De onderzoekers
hebben dat vastgesteld na het invullen
vragenlijsten door kinderen in de leeftijdsca
tegorie van negen tot twaalf jaar. Vooys: „Se
ries als Der Alte, Charlie's Angels, en Mag
num vonden zij op de werkelijkheid lijken
De invloed daarvan was groter dan van
boyfilms of tekenfilms", stelt Vooys. Het viel
de Leidse onderzoeker op dat de acties van
de tv-helden kritiekloos werden benaderd,
ook als die eigenlijk niet door de beugel kon
den. „Tegenover de slechterikken werd een
zeer kritische houding aangenomen."
De beïnvloeding van de kinderen hangt
ook af van de houding van de ouders. „Als
ouders zich kritisch opstellen, zijn kinderen
veel minder gevoelig voor geweld", meent
Vooys. Dat de omroepen op 'prime time'
voor de kinderen geen geweldadige films
meer uitzenden, neemt het probleem nog
niet weg. „Kinderen nemen series op die la
ter op de avond worden uitgezonden of ze
huren een videofilm."
De afdeling 'Kind en media' van de Leidse
universiteit heeft een lesprogramma gemaakt
om kinderen met het geweld op tv te leren
omgaan. Deze televisie-uitzending is op veel
scholen bekeken. Thuis ziet Vooys een be
langrijke taak voor de ouders weggelegd.
„Die moeten hun kinderen leren omgaan
met televisie."
derveld. „Deze alledaagse dingen laten we de
bezoekers zien in samenhang met de moeilij
ke theorieën die daar achter zitten zonder
hen ermee te vermoeien."
Frank Robijn geeft de verklaring waarom
de ene planeet veel sneller om de zon draait
dan de andere. Hij zegt: „Neem Pluto. Die
doei er 249 jaar over om een rondje zon te
maken terwijl Mercurius maar 88 dagen voor
dat zelfde rondje nodig heeft. Waar zit 'm dal
verschil in? Simpel, omdat Mercurius veel
dichter bij de zon ligt. Hoe dichter bij de zon,
hoe sneller een planeet er omheen gaat
hoe verder hij ervan af ligt, hoe langzamer.
Het heeft alles met de aantrekkingskracht
van de zon te maken. Mercurius moet wel
snel draaien, anders zou hij op de zon val
len."
Het heelal in model. Over wat dat betekent
zegt Vincent Icke: „Modellen waren vroeger
mechanisch, zoals het planetarium. Tegen
woordig worden ze dus op de computer ge
maakt, zodat we kunnen laten zien hoe de
bewegingen van het heelal en hemellicha
men ontstaan. Het berekenen van de werke
lijkheid wordt model genoemd."
r plekken op aarde v
zijn vader uitzoeken. Als een blanke zegt dat
dat nooit goed kan gaan, kan die Afrikaan te
recht wijzen op de vele huwelijken die in het
westen mislukken."
Op het terrein van ontwikkelingshulp kan
de antropoloog wel praktische adviezen ge
ven. Zo werden tot voor kort allerlei zaken
aan de Derde Wereld aangeboden die niet in
de betrokken cultuur pasten. „In een dorp in
India werd een tractor met allerlei appara
tuur neergezet, maar de mensen lieten de
spullen roesten. Het probleem bleek dat die
mensen gewend waren iets terug te geven als
ze iets ontvingen. Deze gift was zo groot, die
zouden ze nooit terug kunnen betalen. Zo
vreemd is dat gedrag niet. Als je in Nederland
regelmatig een feest geeft en één persoon
'vergeet' consequent een cadeautje mee te
nemen, nodig je hem of haar ook niet meer
N WESTERLAKEN
absolute nulpunt. Als helium supervloeibaar
is, perst het zich door het kleinste gaatje. Het
wordt zichtbaar gemaakt door middel van
800 meter glazen buis waarin een kanaaltje
loopt van 0,1 millimeter.
Uiteraard laat het Kamerlingh Onnes-labo-
ratorium nog meer zien. Op de 'koude ker
mis', zoals het evenement door de medewer
kers is gedoopt, omdat het werken met lage
temperaturen heel belangrijk is voor het lab.
Dr. G.J. Nieuwenhuys, fysicus, zegt: „We
doen wat proeven met stikstof (190 graden
onder nul). Ik denk dat we bloemen en een
rubberen slang bevriezen en dan stukslaan.
Ook grappig is, als je een loden bel laat af
koelen. Als je er dan met iets hards op slaat,
komen er hoge in plaats van doffe tonen uit."
De bezoekers van het lab krijgen een menu
in handen gedrukt waarmee ze een keuze
kunnen maken wat ze wel en wat ze niet wil
len zien. Er zijn beperkingen, zegt Nieuwen
huys. „Niet alle deuren gaan van slot. In de
eerste plaats moeten we waken over de vei
ligheid van de bezoekers en we moeten, he
laas, voorkomen dat er waardevolle spullen
worden gestolen. Het is wel eens voorgeko
men dat men zich liet opsluiten om wat te
pikken."
Het is niet alles koude dat de klok slaat in
het lab. Een half uur lang wordt er een de
monstratie met laserlicht gegeven en wordt
supergeleiding getoond. Iets wordt ergens
doorheen gestuurd zonder dat het enige
weerstand ondervindt. Nieuwenhuys: „We
brengen dat in beeld. Die supergeleiding
stoot een magnetisch veld af. Dat zie je door
dat er een magneet gaat zweven. Leuk om te
De bezoekers krijgen een aardig beeld vart
het onderzoek dat het laboratorium doet. Zo
mogen kijken door een microscoop die ato
men kan 'zien', er staat een microscan waar
mee analyses kunnen worden gemaakt van
materiaal dat niet groter is dan één-miljard-
ste kubieke millimeter, de mechanische
werkplaats is open en glasblazers tonen hun
kunst. In de glasslijperij kan men zien hoe-
lenzen en prisma's worden gemaaki.
ven een klein geheugentestje. Kent
u het absolute nulpunt nog? Nee?
Om precies te zijn is dat 273,15
graden onder nul. Bij die temperatuur leeft
niets meer en beweegt niets meer. Leiden
had jarenlang een plekje dat het koudste op
aarde was; in het Kamerlingh Onnes-labora-
torium aan de Nieuwe Steeg. Maar van dat
ijzige imago wil het lab nu eindelijk wel eens
af.
Het laboratorium zet morgen van twaalf
tot vijf uur zijn deuren open voor Leidenaars
die er eens een kijkje willen nemen. En het
nut willen weten van het absolute nulpunt.
Het wordt zondag allemaal uit de doeken ge
daan. In het lab wordt drie keer een film af
gedraaid die antwoord geeft op vragen die le
ven over het waarom van de extreme koude.
De 'open middag' is het begin van een
week waarin de wetenschap in Nederland
naar buiten treedt. De werknemers van het
Kamerlingh Onnes-laboratorium laten de be
zoekers kennismaken met de merkwaardige
eigenschappen van helium. In vloeibare
vorm kookt het al bij vier graden boven het
Museum Boerhaave. Lange St. Agnietenstraat 10,
13.00: 'De Leidse fles": verrassende elektrische proefjes.
14.30 en 16.00: Herhaling programma van 13.00.
Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28
Doorlopend programma: 'Mummiemaskers maken voorkinderen'.
Kamerlingh Onnes Laboratorium, Nieuwe Steeg 18.
Doorlopend programma 'De koudste plek op aarde in Leiden!': demonstraties, lasershow
en natuurkundemarkt
Sterrewacht Leiden, hoek Kaiserstraat/Witte Singel.
Doorlopend programma. 'Het heelal in model'.
Rijksmuseum voor Volkenkunde, Steenstraat 1
13.00: Korte inleiding over wetenschap in een volkenkundig museum.
14.30: Speciaal voorkinderen: rondleiding over de tentoonstelling. 'Voorbij de lavazee'.
16.00: 'Opbergen in een museum': over de overgang van de oude depotsituatie naar de
Rijksuniversiteit Leiden,
Pieter de la Court Gebouw, Wassenaarseweg 52.
13.00: 'Tv-geweld op zijn kop', dr. M.C. de Vooys.
13.00: 'Het aardige van de antropologie', prof. dr. H.J.M. Claessen.
14.30: 'De wereld van de jeugd', dr. F.j. van der Linden.
14.30: 'Wie niet schuldig is. is onschuldig', prof. dr. W.A Wagenaar
16.00: "Subklinische" neurologische oorzaken van stoornissen in de ontwikkeling van kin
deren'. prof. dr. AP. Aldenkamp.
Zoölogisch laboratorium. Kaiserstraat 63.
Demonstraties
Rijksuniversiteit, Botanisch Laboratorium/Hortus Botanicus, Nonnensteeg3.
Demonstrat ies van onderzoekstechnieken
Kamerlingh Onnes Laboratorium, Nieuwe Steeg 18
Doorlopend programma 'De koudste plek op aarde in loeiden!': demonstraties, Lasershow
en natuurkundemarkt
Sterrewacht Leiden*, hoek Kaiserstraat/Witte Singel.
Doorlopend programma. 'Het heelal in model'.
Rijksmuseum voor Volkenkunde. Steenstraat 1
13.00: Korte inleiding over wetenschap in een volkenkundig museum.
14.30: Speciaal voor kinderen: rondleiding over de tentoonstelling. Voorbij de Javazec',
daarna spannende volkenkundige quiz met kleine prijsjes voor de winnaars.
16.00: 'Opbergen in een museum': over de overgang van de oude depotsituatie naar de
Pedagoog Vooys: 'Kinderen raken ongevoelig voor geweld.'
FOTO HENK BOUWMAN
