Schadeproces wordt
zeer gecompliceerd
Een bijna ondoenlijke
Vliegramp
'Massabegrafenis
nog niet aan orde'
r ,u 4L J
Zien van dode onmisbaar voor verwerking
WOENSDAG 7 OKTOBER 1992
Rode Kruis opent gironummer
den haag Het Rode Kruis heeft gironummer 60100 geopend
voor de slachtoffers en nabestaanden van de vliegtuigramp in de
Bijlmer. In Leeuwarden waren studenten van de Thorbecke Aca
demie gistermorgen al begonnen met een solidariteitsactie
Leeuwarden helpt de Bijlmer, waarbij het Friese bedrijfsleven
geld kan storten op giro 3930.
Zwarte doos misschien nooit gevonden
Amsterdam De zogenaamde zwarte doos van de verongelukte
Boeing 747, die opheldering kan geven over de oorzaak van het
ongeluk, wordt misschien nooit gevonden. Het is ook mogelijk
dat de doos met alle meetgegevens van het laatste halfuur van
de rampvlucht onbruikbaar is geworden door de intense hitte
vlak na de ramp. Dat zei Boeing-expert B. Pelton gisteren. Pelton
verklaarde dat de in werkelijkheid oranje-achtige doos met de
vluchtgegevens altijd in de staart van vliegtuigen zit. Meestal
loopt het staartstuk relatief de minste schade op als het toestel
verongelukt. In dit geval heeft het staartstuk van de El Al-Boeing
■zich net als de romp in de flat geboord. Vervolgens heeft daar
gedurende uren een intense brand gewoed, waardoor de zwarte
doos mogelijk onherstelbaar is beschadigd.
Rouwconcert Concertgebouworkest
Amsterdam Het Koninklijk Concertgebouworkest geeft morgen
in het Concertgebouw in Amsterdam een kort concert ter nage
dachtenis aan de slachtoffers van de vliegramp. Onder leiding
van chef-dirigent Riccardo Chailly worden het Adagio voor or
kest van Otto Ketting en de Marcia Funebre uit de Derde Symfo
nie van Ludwig van Beethoven uitgevoerd. Het concert duurt
een half uur en is vanaf 12.43 uur 'live' te horen op Radio 4.
Rouwplechtigheid in Bijlmer en RAI
Amsterdam De rouwplechtigheid die zondag ter nagedachtenis
aan de slachtoffers van de vliegramp wordt gehouden, zal be
staan uit twee delen. Het eerste deel wordt een sobere bijeen
komst rond de getroffen flats Groeneveen en Kruitberg. Mensen
krijgen daar de gelegenheid bloemen te leggen. Het tweede deel
vindt plaats in de RAI. Het precieze tijdstip wordt vrijdag be
kendgemaakt, aldus woordvoerder J. Simmons van het gister
avond opgerichte comité 'Rouwplechtigheid vliegramp Bijlmer
meer'. Op de Nederlandse Antillen en Aruba zullen zondag ook
herdenkingsbijeenkomsten worden gehouden.
Natuur en Milieu: vliegroutes boven zee
utrecht De vertrek- en aankomstroutes van grote vliegtuigen
mogen niet meer over dichtbevolkte woongebieden in de buurt
van Schiphol voeren, zo bepleit de Stichting Natuur en Milieu.
Grote vliegtuigen moeten volgens Natuur en Milieu zoveel mo
gelijk opstijgen en dalen boven de Noordzee. De stichting dringt
aan op een aanscherping van de risiconormen, waaraan dan ook
de uitbreidingsplannen van Schiphol moeten worden getoetst.
De veiligheidsnormen rond een luchthaven dienen volgens de
milieu-organisatie minstens even streng te zijn als bij een ge
vaarlijk industriegebied. Voor Schiphol kan dit betekenen dat
woongebieden moeten worden ontruimd omdat ze te gevaarlijk
zijn.
Vijf miljoen mensen bekeken journaal
Hilversum» Meer dan vijf miljoen mensen hebben zondagavond
om acht uur gekeken naar het verslag van de vliegramp in het
NOS-Journaal. Dat is ruim twee miljoen meer dan op een 'nor
male' zondagavond. Op het best bekeken extra nieuwsbulletin
van RTL-4 stemden 1,7 miljoen mensen af. De NOS stelde opna
men uit de Bijlmer beschikbaar aan tv-stations in de hele we
reld. Het Amerikaanse CNN maakte de hele zondagavond ge
bruik van de NOS-opnamen.
Winkels Amsterdam zondag niet open
Amsterdam De geplande opening van winkels in Amsterdam
gaat zondag niet door. De feestelijke opening door onderwijsmi
nister Ritzen van het nieuwe complex van de Universiteit van
Amsterdam of) het Roeterseiland is tot nader order uitgesteld.
De nationale Wetenschapsdag die op zondag 11 oktober in het
Academisch Medisch Centrum zou worden gehouden, is even
eens afgelast. In Apeldoorn is de historische 'oud en nieuwvie-
ring' in de binnenstad afgelast. Het feest was onderdeel van het
Karolingische feestjaar waarin Apeldoorn zijn 1200-jarig bestaan
viert.
Vliegbasis Twenthe past oefening aan
enschede De Vliegbasis Twenthe heeft de oefening die vandaag
en morgen wordt gehouden aangepast. Schijnaanvallen op de
vliegbasis zullen achterwege blijven. Vooral bewoners van de
Hengelose wijk Hasseler Es, waar begin dit jaar een F16 van de
Koninklijke Luchtmacht neerstortte, bleken moeite te hebben
met de aangekondigde oefening. Die was wegens het neerstor
ten van de F16 in Hengelo al eens uitgesteld.
Kamerleden bezoeken rampgebied
den haag De kamerleden die zich bezighouden met rampenbe
strijding, brengen morgen een werkbezoek aan Amsterdam, zo
is gisteren besloten tijdens een procedurevergadering van de
vaste kamercommissies voor binnenlandse zaken en verkeer en
waterstaat. De kamerleden worden morgen om 11 uur ontvan
gen in het crisiscentrum in het Amsterdamse stadhuis.
Amsterdam werkt aan 'uitvaartplan
den haag cpd
De gemeente Amsterdam werkt
op dit moment aan een zoge
noemd 'uitvaartplan' voor de
slachtoffers van de vliegramp in
de Bijlmer. Het is
nog volstrekt on
duidelijk of de
stoffelijke resten
die niet kunnen
worden geïdentifi
ceerd, in een mas
sabegrafenis ter
aarde worden be
steld. „Wij hebben
ons daarmee nog
niet bezig gehou
den", aldus Huub
Windhagen, woordvoerder van
de gemeente Amsterdam.
De Wet op de Lijkbezorging
verplicht de gemeente de be
grafenis of crematie te verzor
gen van stoffelijke resten waar
van de identiteit niet kan wor
den vastgesteld. De wet schrijft
voor dat dit op hygiënische wij
ze moet gebeuren, maar stelt
geen tijdslimiet.
Het is zeer waarschijnlijk dat
een groot deel van de bij de
ramp omgekomen mensen tij
dens de brand volledig is gecre
meerd. Bij de brand die na het
neerstorten van de EL Al-Boeing
ontstond, heerste een tempera
tuur van zo'n 2.000 graden VI
sius. Volgens
deskundige
Zeer waarschijnlijk
dat groot deel
van omgekomen
mensen tijdens
brand volledig
is gecremeerd
i het i
sen gaat de ver
branding van
stoffelijke res
ten bij een der
gelijk hoge tem
peratuur erg
snel. Alleen
beenderen zul
len daarna nog
zijn te herkennen. „Maar bij het
opruimen van het puin zijn die
waarschijnlijk tot stof verma
len'. aldus Van den Oever.
Vijftig rechercheurs van de
Amsterdamse politie zijn in
middels begonnen met een uit
gebreid buurtonderzoek om de
identiteit te achterhalen van de
personen die op het moment
van het neerstorten in een van
de getroffen flats verbleven.
Union Carbide. Ook toen speel
de een rol dat in de VS aanzien
lijk meer werd betaald dan in
het land waar de ramp was ge
beurd. „Uiteindelijk bepaalden
de Amerikaanse rechters dat het
ongeval in India had plaatsge
vonden en dat de schaderege
ling volgens Indiaas recht moest
worden afgehandeldaldus
Vlas.
Als een Amerikaanse rechter
toch besluit de zaak in de VS toe
te laten, is het volgens Vlas dus
niet duidelijk of daarbij het
Amerikaanse of het Nederland
se schaderecht zal gelden. Daar
over zullen aparte procedures
moeten worden gevoerd. „Maar
dat is ook het geval als men
eerst naar de Nederlandse rech
ter stapt en als deze tot de con
clusie komt dat bHvooibeeld
Boeing schadeplichtig is. Dan
zal er wellicht in de VS opnieuw
moeten worden geprocedeerd
om de Nederlandse schade
claim in de VS rechtsgeldig te
laten verklaren", voorspelt de
jurist.
Over de hoogte van de scha
devergoedingen durft Vlas geen
uitspraak te doen. „De positie
van verzekerden is mogelijk an
ders dan die van niet-verzeker-
den. Verzekerden zullen geen
probleem hebben als het gaat
om de uitvoering van hun ver
zekeringspolis. Maar onduide
lijk is of de verzekeringsmaat
schappij na betaling volgens de
polisvoorwaarden in hun rech
ten treedt. Dat hangt af van 4a
polisvoorwaardenzegt Vlas.
Onverzekerden zullen zelf moe
ten opkomen voor hun rechten,
wellicht met hulp van advoca
ten die een percentage van de
schadevergoeding opeisen. Vlas
voorziet dat de juridische pro
cedures geruime tijd in beslag
zullen nemen. „Zeker een jaar
en waarschijnlijk aanzienlijk
langer".
De positie van vliegtuigfabrikant Boeing is naar het eer
ste, voorlopige oordeel van prof.mr. P. Vlas niet 'echt
rooskleurig'. Vlas, hoogleraar aan de rechtenfaculteit van
de Vrije Universiteit in Amsterdam, voorziet langdurige
processen in de Verenigde Staten als juristen een moge
lijkheid zien de vliegtuigfabriek aansprakelijk te stellen.
Maar ook vliegtuigproducent
Boeing kan mogelijk worden
aangesproken. Boeing heeft im
mers pas vlak voor het ongeluk
in de Bijlmer vliegtuigmaat
schappijen gewaarschuwd voor
mogelijke defecten. Al in de
cember vorig jaar stortte een
Boeing van de Taiwanese maat
schappij China Airlines neer na
dat hij twee motoren had verlo
ren. Het lange tijdsverloop tus
sen dat ongeluk en de recente
waarschuwing, maakt Boeings
positie volgens hoogleraar Vlas
niet rooskleurig.
Blijkt straks uit het onderzoek
dat er mogelijk sprake is van
nalatigheid van Boeing, dan
zullen Amerikaanse juristen vol
gens de Amsterdamse hoogle
raar zeker proberen de zaak
over de brengen naar de Vere
nigde Staten. Boeing is daar ge
vestigd en Amerikaanse recht
banken kennen veel hogere
schadevergoedingen toe dan de
Nederlandse rechters. Vlas sluit
daarom allerminst uit dat Ame
rikaanse advocaten zullen
trachten in Nederland cliënten
te werven voor een proces in de
VS. Dat gebeurt dan op basis
van het principe no cure, no pay
(geen opbrengst, geen advoca-
tenkosten, red.). Overigens is
succes dan allerminst verze
kerd.
Een vergelijking dringt zich
op met de chemische ramp in
het Indiase Bhopal. Daar kwa
men Amerikaanse advocaten als
vliegen op stroop af om de In
diase slachtoffers bij te staan in
processen tegen fabrikant
■Lam
Vlas gaat ervan uit dat de
rechtszaken over de schadever
goeding allereerst in Nederland
zullen plaatsvinden. Het onge
luk is immers in Nederland ge
beurd en ook het onderzoek
wordt hier uitgevoerd. „Dat het
om een Israëlisch toestel van
Amerikaanse makelij gaat, is
daarbij eigenlijk niet van be
lang", zegt hij.
Als Nederlands recht geldig is
en de juridische procedures hier
plaatsvinden, hoeven slachtof
fers niet op enorme schadever
goedingen te rekenen. Van be
lang daarbij is vooral de vergoe
ding van de immateriële scha
de. Als Nederlandse rechters die
al toekennen, gaat het om dui
zenden of tienduizenden gul
dens, terwijl in de VS tonnen of
miljoenen worden betaald. De
materiële claim wordt normaal
gedekt door de inboedelverze
kering. Niet-verzekerden zullen
waarschijnlijk zelf moeten zor
gen voor het verhalen van de
schade.
Vast staat wel dat de Neder
landse verzekeringsmaatschap
pijen maar ook niet-verzeker
den zullen proberen hun scha
de te verhalen. Daarbij is van
belang of er sprake is van enige
schuld. Inmiddels heeft El Al
onder druk van de publiciteit
toegegeven dat er in het verle
den problemen zijn geweest
met het neergestorte toestel.
Dat kan de juridische positie
van de luchtvaartmaatschappij
aanzienlijk verslechteren.
Tandartsen en juweliers helpen bij identificatie slachtoffers
DEN HAAG/ROTTERDAM CARINE NEEFJES
Een bijna ondoenlijke klus. Zo omschrijft C.
Vermaas, voorzitter van de Orde van Beë
digde Taxateurs Goud- en Zilverwerken, de
indentificatie van slachtoffers aan de hand
van juwelen. „Het is moeilijk omdat met
name de hindoestaneri uit Suriname dezelf
de, traditionele sieraden dragen. Zo krijgt
bijna iedere vrouw als bruidsschat een mat-
teklop-ring en matteklop-oorhangers. Veel
mannen dragen de traditionele ketting met
ohm-hanger, het geluksteken voor hin-
doestanen."
De juwelen van Antillianen zijn gevarieer
der, zij kopen voornamelijk van internatio
nale handelaren, weet Vermaas. Ghanezen
dragen vaak sieraden met een edelsteen.
Het Rampen Identificatie Team (RIT),
een onderdeel van de Rijkspolitie, heeft
voor het identificeren van de slachtoffers in
een hangar op Schiphol-Oost, experts van
buitenaf ingeschakeld. Tandartsen en een
paar juweliers uit Amsterdam, waar veel
hindoestanen hun sieraden kopen, helpen
het RIT om de identiteit van de slachtoffers
te achterhalen.
De juweliers kunnen nagaan waar de sie
raden zijn gekocht: in Suriname of in Ne
derland. De juwelen uit Suriname worden
alleen gekenmerkt door het goudgehalte. In
Nederland moeten alle goud- en zilverwer
ken worden voorzien van een keurteken en
vaak staan ook de initialen van de goud
smid of die van de importeur vermeld. „De
ze gegevens kunnen we inventariseren. Bij
nabestaanden moet worden gecontroleerd
of het slachtoffer bijvoorbeeld een vaste
klant was van de desbetreffende goudsmid.
Onze bijdrage kan een stukje in deze zeer
moeilijke legpuzzel zijn."
Tandarts E. Free, voorzitter van de werk
groep forensische odontologie van de Ne
derlandse Maatschappij voor Tandheelkun
de (NMT), is gespecialiseerd in identificatie
van overledenen. Hij heeft bij de vliegramp
op Tenerife in 1977 geholpen met het iden
tificeren van slachtoffers. Ook bij de Bijl
merramp staat Free het RIT bij.
Hij benadrukt dat nabestaanden die
mensen als vermist aangeven, ook moeten
melden wie de tandarts of eventueel de
huisarts van het slachtoffer is. Pas dan kan
hij na mond-onderzoek de gegevens van de
onbekende slachtoffers vergelijken met de
tandheelkundige informatie over de ver
misten.
Free wacht echter niet met het onderzoek
totdat de zogenoemde tandart senkaarten'
binnen zijn. „Dat kan heel lang duren. In
tussen kan ik al heel wat monden bekijken.
Ik noteer de status van het gebit: het aantal
en de plaats van de vullingen, of er nog kro
nen en bruggen zijn aangebracht en ik be
schrijf hoe de tanden en kiezen tegen elkaar
aanliggen. Het gebit bevat een geweldige
hoeveelheid aan gegevens die voor iedere
mens verschillend dus uniek zijn."
Ook bij slachtoffers die een kunstgebit
hebben, is de identiteit te achterhalen. Free:
„Ik bekijk bijvoorbeeld of de tanden en kie
zen van porselein of van kunsthars zijn ge
maakt. Maar ook hier geldt: ik heb gegevens
van de tandarts nodig. Die kan mij vertellen
welk tandtechnisch laboratorium het gebit
heeft gefabriceerd. Pas dan kan ik mijn be
vindingen verifiëren."
Burgemeester Van Thijn benadrukte dat
het moeilijk is de identiteit van alle slacht
offers te achterhalen, omdat er in het ramp
gebied veel illegalen woonden van wie geen
gegevens beschikbaar zijn. Free vindt dat
het RIT met eventuele hulp van nabestaan
den zelfs in het land van herkomst, bijvoor
beeld Ghana, moet gaan speuren naar per
soonlijke informatie. „Het is moeilijk, maar
we moeten alles proberen. Vermist en nooit
teruggevonden is voor nabestaanden iets
verschrikkelijks. Zij hebben recht op zeker
heid."
amsterdam ruud buurman
Hoe langer de identificatie van
de slachtoffers van de Bijlmer
ramp duurt, hoe groter de gees
telijke nood wordt bij vooral de
Surinaamse en Ghanese nabe
staanden. Identificatie van de
slachtoffers zou bovendien wel
eens onmogelijk kunnen zijn en
de kans bestaat dat familie en
vrienden een rouwproces moe
ten doormaken zonder stoffelijk
overschot. Dat is voor iedereen
een afschuwelijke ervaring.
Voor mensen met een Suri
naamse achtergrond en ook
voor Ghanezen komt het extra
hard aan.
Rouw- en begrafenisrituelen
zijn in veel culturen een onmis
baar onderdeel van het verwer
kingsproces bij nabestaanden.
Het ontbreken van de lichamen
houdt in dat de rituele voorbe
reidingen op een traditionele
begrafenis niet kunnen worden
getroffen. De stoffelijke resten
kunnen niet worden gewassen
en er kan niet bij het lichaam
worden gewaakt. Het zien van
de dode is een onmisbare scha
kel. Creolen zetten allerlei din
gen in de kist, praten tegen het
lichaam en ze lopen er mee
rond het huis.
De Ghanezen in ons land
hebben zich, zo vertelt Tony
Kofi, ooit minister in Ghana
voordat hij met de militaire lei
der Jerry Rawlings in aanvaring
kwam en naar Nederland
vluchtte, aardig aangepast aan
de westerse cultuur. „Natuurlijk
is hét heel erg als we onze do
den niet te zien krijgen en niet
zelf kunnen begraven. Dat zou
voor elk volk zo zijn. In de oude
Afrikaanse tradities is het inder
daad een taboe dat je de begra
fenisplechtigheid houdt zonder
het lichaam te kunnen zien of
aanwezig te hebben. Een begra
fenis is eigenlijk het grootste
evenement voor een gemeen
schap in Ghana. Iedereen komt.
ook als je de dode niet hebt ge
kend. Want de dood waart rond
ons allemaal. Als je Ghanees
bent, dan ga je. Of je laat je ver
tegenwoordigen, als je te ver
weg woont en geen geld hebt
om te komen."
„Iedereen wil helpen de dode
de laatste reis te laten maken,
de geest van de overledene
goed terecht te laten komen.
We geven sieraden, geld, kle
ding en voedsel mee voor de
reis en vragen de voorouders
plaats te maken." Deze rituelen
zijn ook in Nederland rotsvast
overeind gebleven, want on
danks een stevige westerse in
vloed blijken veel Ghanezen de
laatste jaren toch weer terug te
vallen op hun oude tradities.
Kofi: „We houden ons deels aan
de Nederlandse regels, maar
zullen nooit die eigen tradities
vergeten. We nemen op onze
manier afscheid, begraven de
dode min of meer volgens de
Nederlandse regels en gaan ver
volgens naar huis of naar een
zaal voor een enorm vaar-
welsfeest."
Surinaamse nabestaanden
van de ramp met het SLM-
vliegtuig dat in 1989 neerstortte
bij Paramaribo, hebben nu, drie
jaar later, nog steeds niet ver
werkt dat het afscheid indertijd
niet op de juiste traditionele
manier heeft kunnen plaatsvin
den. Ook toen kon een aantal
slachtoffers niet worden geïden
tificeerd en ontbraken enkele
stoffelijke overschotten. Bij de
Surinaamse hulpverleningsin
stellingen is men er daarom nu
alert op dat de nabestaanden in
deze omstandigheden niet
overhaast een rouwproces krij
gen opgedrongen die op Neder
landse leest is geschoeid.
„Wij hebben van de ramp bij
Paramaribo geleerd dat Neder
landse hulpverlening op een
aantal punten niet aansluit bij
de manieren waarop de diverse
culturen binnen de Surinaamse
gemeenschap begeleid en be
naderd moeten worden", zegt
John Cotino van de welzijnsor
ganisatie Kwakoe. „Daarom zul
len we ons bijvoorbeeld ook
verzetten tegen het eventuele
idee van een 'massagraf als
identificatie onmogelijk blijkt.
Dat levert de Surinamers enor
me trauma's op. Hoe het dan
wel zal moeten is een zaak van
ons Surinamer* zelf."