Positieve verandering
van Amsterdam
HERFST
'92
Ons eigen Latijn
ZATERDAG 3 OKTOBER 1992
Onze taal
Wat Artis is, weet iedereen. Al
ben je er nog nooit geweest, of
al ga je liever naar Blijdorp,
Apenheul of Burgers Bush, ie
dereen weet dat Artis onze Am
sterdamse dierentidn is. De toe
gangsprijzen zijn gepeperd, dus
je kijkt onwillekeurig uit naar
andere bezigheden om een dag
je Amsterdam door te brengen
met drie kinderen en twee
buurjongetjes. Maar als je daar
overheen bent, blijkt Artis te
recht beroemd. Minder bekend
is ondertussen waarom Artis zo
heet.
Up het hoofdgebouw aan de
Plantage Middenlaan staat de
spreuk Natura Artis Ma gis tra,
wat Latijn is voor 'De natuur is de leermees
teres van de kunst'. Artis betekent dus eigen
lijk alleen maar 'van de kunst', maar voor de
gewone bezoeker is dat middelste Latijnse
woord de naam geworden van de dierentuin.
Dat het van huis uit Latijn is, wordt niet be
seft en dat is ook helemaal niet nodig om de
apies te voeren.
De naam Artis is een aardig voorbeeld van
een stukje Latijn dat iedereen kent maar
meestal zonder te weten dat het Latijn is. Zo
zijn er nog honderden andere Latijnse woor
den die algemeen bekend zijn. Bijna iedereen
spreekt dus wel een aardig mondje Latijn.
Bij voorbeeld agenda, fiscus en centrum.
Agenda is Latijn voor 'de dingen die gedaan
moeten worden', ofte wel het aantekenboek
je om die in op te schrijven, of het lijstje van
punten die besproken moeten worden op de
vergadering. Vergelijk 'addenda': de dingen
die toegevoegd moeten worden, en 'memo
randa': de dingen waar aan gedacht moet
worden. Fiscus is een Latijns woord met de
betekenis 'gevlochten mand'. Dat lijkt weinig
te maken te hebben met onze fiscus, maar
zo'n gevlochten mand werd vroeger gebruikt
als geldkist. De geldkist van de staat, toen die
al lang geen gevlochten mand meer was
maar een ijzeren kist en later vooral een giro
nummer. bleef echter fiscus heten. Centrum
had ooit als betekenis: 'punt van een passer',
'angel'. Zodoende werd centrum ook het
woord voor middelpunt.
Bij uitgeverij Contact (zelf ook met een bij
na Latijnse naam) is kort geleden een aller
aardigst boekje verschenen van Jan Verheg
gen. waarin zulke Latijnse woorden in het
Nederlands verzameld zijn: 'Non Scholae Sed
Vitae' (Niet voor de school maar voor het le
ven). De ondertitel is duidelijker 'Latijn in
het Nederlands'. Het is een verrassende ver
zameling geworden want er blijkt veel meer
Latijn in onze dagelijkse gesprekken te zijn
dan we denken. Bij voorbeeld triplex, muse
um, hemia, regio, referendum, spiritus, jubi
leum, basis, alibi, circa, reflector, puber, mo
nitor, motor, lustrum, visum, virus,
Het boekje beperkt zich strikt tot echt La
tijn. Dat betekent dat al die woorden die in
de loop der eeuwen vernederlandst zijn, er
niet in staan, zoals kelder, zolder, duivel, en
gel. priester, koster, lamp, olie, feest, pijn en
plaag. Evenmin staan er al die talloze woor
den in die eigenlijk via het Frans bij ons ge
komen zijn of die min of meer naar Latijns
voorbeeld gemaakt zijn. zoals contact, contri
butie, consult, consument en context. Des te
verrassender dat er dan toch nog zo'n 800 re
gelrecht Latijnse woorden bij ons in omloop
zijn.
Interessant zijn ook de verklaringen die Ver-
heggen er bij vermeldt. Bij voorbeeld bij sep
tember, oktober, november en december af
leidingen van septem, octo, novem en de
cern, dat wil zeggen: 7,8,9 en 10. Het Ro
meinse jaar begon vroeger op 1 maart, zodat
september dan de zevende maand was. okto
ber de achtste maand, enzovoort.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
Maart 1980. Opstand in
Amsterdam: in de Vondelstraat
wordt on truimd met behulp
van Leopardtanks. Het is het
grote begin van de
kraakbeweging.
„De invloed van de krakers
heeft de binnenstad van
Amsterdam in gunstige zin
beïnvloed", stelt Virginie
Mamadouh. Afgelopen week
promoveerde zij op dit
onderwerp. De weg die de
krakers plaveiden.
Los van waardeoordelen over 'de
krakers' staat vast dat de kraakbe
weging het aangezicht van de Am
sterdamse binnenstad blijvend heeft veran
derd. In positieve zin, meent Virginie Mama
douh, sociaal geografe aan de Universiteit
van Amsterdam.
„De weg van de vele alleenstaanden en
tweeverdieners die tegenwoordig in de bin
nenstad wonen is gebaand door de krakers.
De stad is door de invloed van de kraakbewe
ging veelvormiger en minder exclusief dan
anders het geval zou zijn geweest", meent
Mamadouh. Afgelopen week promoveerde ze
op een proefschrift over onder meer de kra
kers 'als stedelijke sociale beweging'.
Dinsdag ontruimde de Amsterdamse poli
tie het kraakpand Herengracht 138-140, een
leegstaand kantoorgebouw, 's Avonds zaten
de tientallen krakers er weer in. Een goed ge»
organiseerde herkraak door jongens en meis
jes die het klappen van de zweep kennen.
„Na drie kwartier onderhandelen en een paar
verfbommen trok de smeris zich terug. Het
pand is weer van ons!!!" joelde het persbe
richt dat over de fax bij dagbladen en televi
siestations binnenrolde.
De politie zette bij de ontruiming een wa
terwerper in en takelde ME'ers via het dak
naar binnen. Nog steeds dezelfde gespierde
taal als tien jaar geleden, waaruit de haat te
gen autoriteiten opwelt en hetzelfde geweld.
Maar de duizenden die toen voor zo'n kraak
pand kwamen demonstreren, waren er nu
niet. Het ligt niet aan de krakers, het ligt aan
de tijdgeest. De kraakbeweging heeft zijn tijd
gehad. De strijdbare pozen zijn die van een
geïsoleerde groep diehards geworden. De
banden met de rest van de stadsbevolking en
met de politiek zijn verdroogd.
Schaamteloos
De ontruiming in 1984 van 'Weyers' (het
grootste Amsterdamse kïaakcomplex) ten be
hoeve van een Holiday-lnn-vijfsterrenhotel
betekende de definitieve nekslag voor de
kraakbeweging als politieke factor van bete
kenis. Vlak daarvoor was Ed van Thijn als op
volger van burgemeester Wim Polak naar
Amsterdam gekomen en had samen met
PvdA-wethouder Walter Etty een no-nonsen-
se koers ingezet.
De macht van de krakers in de Staats
liedenbuurt was op een hoogtepunt toen de
groepen woningwetwoningen gebouwd waar
projectontwikkelaars duurdere koopwonin
gen hadden gepland. Zo was de gemeente
onder druk van felle protestacties gedwongen
om een overeenkomst met projectontwikke
laar Gerard Bakker voor koopwoningen in de
Indische Buurt in te trekken door de felle
protestacties 'Bakker de Buurt Uit').
In plaats van vrijesectorwoningen kwamen
er socialehuurwoningen. In ruil kreeg de pro
jectontwikkelaar toestemming om een oud
complex aan de Weteringschans te verbou
wen tot luxe appartementen. Bij de ontrui
ming van dat complex takelde de politie twee
als Sinterklaas en Zwarte Piet verklede
ME'ers naar boven. Een 'ludieke' grap, die
volgens Mamadouh tekenend is voor de op
stelling van de Nederlandse overheid ten op
zichte van politieke activisten. Want behalve
ontruimingen werden tenslotte ook veel ge
kraakte panden aangekocht. „In Nederland
wordt sinds Provo toch altijd geprobeerd te
overleggen." In groter verband is dat volgens
haar ook een waarschijnlijke reden waarom
terrorisme in Nederland niet heeft wortel ge
schoten. En passant zij wel vermeld dat na
een aanslag op een internationale trein in
Berlijn in 1982 daarin pamfletten uit de
Staatsliedenbuurt werden gevonden.
Erkenning
In kwantiteit lag het hoogtepunt van krakers-
activisme in 1984 met 540 ontruimingen en
vorderingen door de gemeente per maand.
In 1977 waren dat er 350 per maand. De kra
kerspopulatie werd in 1983 op 20.000 ge
schat, de bevolking van een flinke provincie
plaats, maar het getal is inclusief de duizen
den die wel in een gekraakte woning leefden,
maar niets wilden weten van 'de beweging.'
De Raad van Kerken hield het in 1978 nog op
5000.
Het besluit om ook jongeren het predikaat
'urgent woningzoekende' te verlenen was in
1978 de feitelijke erkenning van de woning
nood onder jongeren en de oorzaak van de
tumultueuze groei van het aantal krakers. In
het begin van de jaren zestig woonde volgens
een enquête uit die tijd de helft van alle pas
getrouwde echtparen nog gedwee thuis bij de
ouders: apart.
Nog altijd worden in Amsterdam huizen
gekraakt en door de politie ontruimd. Nog al
tijd zijn er in vrijwel elke oude buurt van de
stad kraakgroepen met hun eigen spreek
uren. Maar de tijd dat de Kraakkrant en Bluf!
spraakmakende nieuwsbronnen waren en ra
dio de Vrije Keijser de veldslagen in de stad
coördineerde (dat was toen de 'burgerlijke'
omroepen geen live verslagen meer uitzon
den), zijn voorbij. Een beweging is het al lang
niet meer. Daarvoor is het netwerk te mager
geworden en ontbreekt de sociale onder
grond. De stadsvernieuwing, ingezet door
PvdA-wethouder Schaefer, is succesvol ge
weest en heeft veel krakers aan onderdak ge
holpen.
Niettemin heeft de kraakbeweging zich
naast Provo een blijvende plaats in de Neder
landse geschiedenis verworven, meent Ma
madouh. „Ook jongeren weten tegenwoordig
nog waar zij voor staan. Terwijl, als je ze
vraagt naar de Kabouters, ze alleen nog maar
aan tuinkabouters denken." Daarentegen
hebben zowel Provo als de Kabouters beken
de persoonlijkheden voortgebracht (Roel van
Duijn, Robert jasper Grootveld, Luud Schim-
melpennink) maar doet de kraakbeweging
het zonder spraakmakende voormannen of
-\TOUwen. Dat was ook de achterliggende ge
dachte: iedere vorm van mannetjesmakerij
werd de kop ingedrukt. Hoewel er volgens
Mamadouh door krakers ideologisch denk
werk is geschreven 'dat qua niveau de verge
lijking met het werk van Roel van Duijn aan
kan' heeft niemand van de schrijvers buiten
de eigen kring roem verworven.
De ontruiming van het complex de Lucky Luyck in oktober 1982. Het werd het dieptepunt van de kraakbeweging die tijdens deze actie veel sympa
thie verspeelde. archieffoto
De invloed van de kraakbeweging
nieuwe burgemeester op kennismakingsbe
zoek naar de wijk kwam. Van Thijn werd
door de krakers bespuwd en onder het oog
van de televisiecamera's de buurt uitgejaagd.
De krakersmacht was zo groot dat de politie
zich wijselijk afzijdig hield.
Kraakgroepen hadden in de buurt schaam
teloos een eigen variant van woonruimtever
deling ingesteld: woningtoewijzing zoals de
door hen zo gehate gemeentelijke dienst
Herhuisvesting er op na hield. Ze schroom
den niet 'voordringers' eigenhandig te ont
ruimen. Dat deed de naam van de kraakbe
weging geen goed.
De massale aanhang in de hele stad, ont
staan door de grote woningnood onder jon
geren en de enorme leegstand in de oude
wijken, was toen al getaand door de geweld
dadige rellen waarop ontruimingen vaak uit
draaiden, zoals bij de Blaaskop in oost en de
Lucky Luyk bij het Rijksmuseum.
Dieptepunt
De geweldsspiraal begon bij de ontruiming in
de Vondelstraat in maart 1980, waarbij
Leopardtanks van de cavalerie werden inge
zet. Daarna raakte die in volle thermiek tij
dens de kroning van koningin Beatrix op 30
april van hetzelfde jaar. Reden voor veel sym
pathisanten zich van de krakers af te keren,
maar duizenden anderen lieten zich door de
verhitte oorlogsverslaggeving naar Amster
dam leiden.
Een dieptepunt van geweld was de ontrui
ming van het complex de Lucky Luyck bij het
Rijksmuseum in oktober 1982. De botsingen
tussen ME en actievoerders waren zo heftig
de foto van een brandende tram op de
Van Baerlestraat haalde de wereldpers dat
de burgemeester de stad drie dagen lang on
der de Noodverordening plaatste, waardoor
de politie mensen 'preventief mocht oppak
ken en vastzetten.
De krakers verspeelden sympathie door
met hun acties ook de bouw van woningwet
woningen te blokkeren en uitsluitend jonge
renhuisvesting te eisen. Ook intern werd de
kraakbeweging verscheurd door de affaire-
Lucky-Luyck, omdat het pand was 'terugge
pakt' van een speculantenknokploeg door
een speciaal getraind krakerscommando dat
met militaire precisie te werk was gegaan.
Dat schrok veel krakers af.
In de onderstroom was het politiek-sociale
klimaat voor de kraakbeweging al eerder ver
slechterd. Dat de PvdA-fractieleider Pelle
Mug thans directeur van de faculteit waar
aan Mamadouh promoveert in 1980 werd
gepasseerd voor een wethouderspost wijst er
volgens Mamadouh op dat een hardere lijn
ten opzichte van de krakers werd ingezet.
Mug stond als onderhandelaar met de kra
kers model voor het krakerssympathieke deel
van de oppermachtige PvdA-raadsfractie.
Veranderingen
Aan de hand van de gemeenschappelijke
doelstelling van de kraakbeweging 'de ver
andering van de stad, vanuit een extreem ro
mantisch idealisme' kan aan de hand van
de woningvoorraad worden nagegaan wat er
daadwerkelijk is veranderd. Mamadouh:
„Dan kom je al snel uit bij de 1500 HAT-een-
heden die vanaf het midden van de jaren ze
ventig zijn gebouwd in voormalige kraakpan
den." Bovendien zijn er op verspreide plaat
sen in het centrum en de omliggende negen-
tiende-eeuwse wijken onder druk van kraak-
