mmI
Accu struikelblok
elektrische auto
,%sr.-
AIDS
mm
Wetenschap
Compressor bij gasplatform Ameland
Prins reikt Heinekenprijzen uit
Pionier van onderzoek
erfelijkheid overleden
Toch geen geschikt
proefdier voor aids
Koud oceaanwater als energiebron
DINSDAG 22 SEPTEMBER 1992
Gesproken bijsluiter
mijdrecht. Het farmaceutisch bedrijf Bayer in Mijdrecht heeft bij
een aantal geneesmiddelen gesproken teksten gemaakt. De on
dernemer heeft dit met name gedaan voor mensen die slecht
zien of blind zijn. Het gaat om medicijnen tegen verhoogde
bloeddruk, pijn op de borst en middelen tegen infecties en sui
kerziekte. Op de normale bijsluiter wordt de patiënt door middel
van extra grote letters attent gemaakt op het bestaan van de cas
settebandjes. Patiënten, huisartsen en apothekers kunnen de
bandjes kosteloos aanvragen bij de Christelijke Bibliotheek voor
aangepaste lectuur en informatie, Postbus 131,3850 AC Ermelo,
telefoon 03417-81014.
Methadon geeft geen aids-bescherming
amsterdam. Het methadonprogramma in Amsterdam heeft in
de jaren 1985-1991 geen beschermend effect gehad tegen aids-
besmetting. Dat staat in het proefschrift van de psychologe C.
Hartgers van de GG&GD in Amsterdam. Langdurige en regelma
tige methadongebruikers blijken net zo vaak te spuiten en door
hun gedrag net zo veel risico te lopen op een aids-infectie als
verslaafden die korter methadon gebruiken. Omruilen van spui
ten (1 miljoen per jaar) leidt niet tot vaker spuiten of tot het va
ker weggeven van gebruikte spuiten en naalden. Verslaafden die
relatief vaak andermans spuit gebruiken drinken ook vaak veel
alcohol, zijn recent met het spuiten van cocaïne begonnen en/of
hebben geen vast onderdak.
Lagere norm ozongehalte bepleit
utrecht Tijdens zomersmog treedt bij kinderen een verminder
de longfunctie op van ongeveer 5 procent. Dit effect bleek al te
meten onder ruim 1800 schoolkinderen uit Deurne, Venlo,
Nijmegen, Enkhuizen en Wageningen bij een luchtverontreini
ging die lager is dan de nu in ons land gehanteerde norm. Ir. G.
Hoek die op dit onderzoek promoveerde aan de Landbouwuni
versiteit Wageningen vindt dat daarmee de voorstellen van het
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne (RIVM)
worden ondersteund om de grenswaarde te verlagen voor het
ozongehalte in de buitenlucht. Er is dan officieel eerder sprake
van luchtverontreiniging. Een verminderde longfunctie is te ver
gelijken met een flinke verkoudheid.
Nog schonere was door nieuw enzym
amsterdam De speurtocht naar steeds betere wasmiddelen
heeft een nieuw enzym opgeleverd dat mogelijk kan bijdragen
aan een nóg schonere was. Bovendien zou de toepassing van dit
enzym minder schadelijk zijn voor het milieu. Het gaat om het
enzym chloroperoxidase dat onderzoekers van de Universiteit
van Amsterdam uit een schimmel hebben weten te isoleren.
Chloroperoxidase is in staat hypochloriet te produceren, de ble
kende component in bleekwater. Bekeken wordt nu of het en
zym inderdaad bruikbaar is in wasmiddelen. Gebleken is inmid
dels dat het vrij eenvoudig in grote hoeveelheden kan worden
gezuiverd. Bovendien is het enzym zeer stabiel bij hogere tem
peraturen. Zelfs bij 85 graden Celsius blijft het actief. De Amster
damse onderzoekers proberen via genetische manipulatie de
produktie en de eigenschappen van het enzym te optimaliseren.
men: nikkel-metaal hydride, so-
dium-zwavel en lythium-ver-
De ontwikkeling van de elektrische auto lijkt een gebed buurt van die doelstelling te ko
zonder eind. Het ene ogenblik worden we onthaald op de
meest optimistische geluiden en zien we ons zelf al rij
den in een zacht zoemend vervoermiddel. Kort daarop
zegt een deskundige weer dat er geen enkele toekomst
voor is. Duidelijk is één ding: de accu is nog het struikel
blok.
leeuw arden nico hyucema
Vooral de niet om hun vooruit
strevendheid bekend staande
Amerikaanse automobielfabri
kanten staan nu plotsklaps op
beurzen met wel heel futuristi
sche modellen van elektrisch
aangedreven auto's. Het is alsof
men wil zeggen: kijk er maar
eens goed naar, voorlopig komt
het er toch niet van. De be
staande karretjes met een zeer
beperkte actieradius hebben
een bereik dat de 150 kilometer
zelden te boven gaat, om van de
snelheid maar niet te spreken.
Ook in Japan zit men niet stil
en merkwaardig genoeg zoekt
men het daar ook al in die fraaie
modellen. In de praktijk blijken
evenwel slechts bestelwagens
voldoende laadcapacitiet te
hebben om de accu's mee te
nemen. In stilte werken de Ja
panners voort, zoals we dat van
hen gewend zijn.
Maar gedwongen door de
overheid hebben de Ameri
kaanse fabrikanten voor het
eerst een programma voor sa
menwerking opgesteld. General
Motors, Ford en Chrysler heb
ben het US Advanced Battery
Consortium (USABC) opgericht.
Waarmee ze een duidelijk sig
naal geven, dat de accu voorals
nog het grote probleem is. Nu al
1
sr 4
Het boorplatform bij Ameland, waaraan een compressor wordt gekoppeld. fok
leeuwarden nico hylkema
Wanneer de NAM een aardgas
veld aanboort, dat groot genoeg
is om rendabel te exploiteren, is
de druk al gauw zo'n 400 bar.
Genoeg om het gas zonder
hulpmiddelen langs de vele be
handelingskanalen bij de Gas
unie te krijgen. Na verloop van
tijd neemt de druk in het veld
evenwel af en is er een beetje
hulp nodig.
Onlangs heeft de NAM beslo
ten een compressor te installe
ren op het gasplatform bij Ame
land. De verwachting is, dat
omstreeks 1994 de druk te ver
gedaald zal zijn. Dan is het
Amelander veld naar verwach
ting voor bijna de helft opge
bruikt.
Het Amelander veld is sinds
het midden van de jaren tachtig
in exploitatie. De regering be
sloot jaren geleden de Gronin
ger bel zo lang mogelijk te ont
zien omdat die als enige een
echte winterpiek in de vraag
aan kan.
Het Amelander veld is in
grootte het derde na het Gro
ninger, maar wel NAM's groot
ste off-shoreveld. Als over twee
jaar de druk te laag is, wordt
een compressie-platform in ge
bruik genomen. Het hart daar
van vormt een F4-straalmotor
die het gas met grotere druk
omhoog 'zuigt'.
In de toekomst moet er op
hetzelfde platform noe een
compressor achter om voïdoen-
druk te creëren. De straal
motor draait op gas uit het
plaatselijke veld, nadat dit gas
voldoende gereinigd is van
zanddeeltjes en andere onge
rechtigheden. Als de druk zo
laag wordt, dat het meer gas
kost om gas omhoog te krijgen,
houdt het natuurlijk op.
Wanneer dat is valt moeilijk
te voorspellen. Ir. Pieter Liem-
berg van de NAM: „Er was ooit
sprake van dat we Groningen
binnen 25 jaar 'op' zouden heb
ben, nu hebben we het over ver
in de 21e eeuw. De capaciteit is
nog altijd groot met 400 miljoen
kubieke meter per dag." Ooit
zal ook in het Groninger aard
gasveld een compressor geïn
stalleerd moeten worden. Wan
neer is nog onduidelijk.
Koud water uit de diepte van de oceanen zou een
energiebron voor de toekomst kunnen zijn. Het
zou gebruikt kunnen worden voor het opwekken
van elektriciteit en als koeling voor air-conditio-
ners. Het zou de kosten van ontzouting van zee
water aanzienlijk kunnen drukken en bovendien
als goedkoop vers water voor viskwekerijen kun
nen dienen.
Dat beweert Alistair Johnson, directeur van
GEC-Marconi's Research Centre, een van de
grootste Britse reserachinstellingen. Onderzoe
kers zijn al lang bezig een mogelijkheid te vinden
het temperatuurvenichfl In tropische wateren.
mag dit consortium 50 miljoen
gulden besteden aan de ontwik
keling van vier typen accu's.
Anders ligt het met de serie-
produktie van elektrische au
to's. Die miljoenen kostende
operatie ligt nog niet echt in het
verschiet, zo menen deskundi
gen. Toch roepen mensen als
GM-voorman Frank Jam er son
dat de ontwikkeling van de
nieuwe accu's gelijk staat aan
de inspanningen bij het Apollo-
programma en het Manhattan-
project (atoombomontwikke
ling).
Samenwerking met de Japan
ners, zodat niet elk het wiel
apart hoeft uit te vinden, werd
door de Amerikanen met af
schuw afgewezen. In plaats
daarvan heeft het USABC zich
zelf heel hoge doelen gesteld.
Zo moeten in 1994 proeffabrie
ken in staat zijn tienduizenden
accu's te produceren met een
capaciteit van twee keer die van
de huidige loodzuuraccu's. Om
streeks de eeuwwisseling moet
de accu een acceleratievermo
gen scheppen gelijk aan een
dragster, een actie-radius van
rond de 600 kilometer en een
levensduur gelijk aan die van de
auto, meldt Scientific American
spottend.
Slechts enkele soorten gea
vanceerde accu's lijken in de
bindingen. De eerste is een
duurzame energiebron, in staat
grote hoeveelheden energie op
te slaan. Bovendien is het een
lang niet zo giftige accu, als zijn
broertje nikkel-cadmium. Lythi-
um is een lonkend toekomst
perspectief.
Sodium-zwavelaccu's lijken
het meest succesvol, vooral ook
omdat ze in de Europese indus
trie met succes worden aange
wend door BMW, Volkswagen
en Ford. Europa neemt hier
zelfs een voorsprong op de
Amerikanen. De laatsten heb
ben zich een prijs per accu van
10.000 gulden gesteld; als ze dat
niet halen, zullen ook de Ameri
kanen op Europese accu's over
moeten.
De nieuwste ontwikeling is de
lithium-accu. Door USABC
meer gezien als een idee voor
de lange termijn, maakt lithium
als grondstof voor batterijen in
bijvoorbeeld wat gecompliceer
der fototoestellen een flinke op
mars. Er zijn met lithium twee
mogelijkheden. De eerste is een
accu gebaseerd op de reactie
met aluminium om stroom op
te wekken, de tweede een van
een polymere accu, bestaand
uit papierdunne laagjes metaal.
De opbrengst van de lithium
accu is beduidend hoger dan
die van bestaande accu's. De
energie-opslag is tweemaal zo
groot, de actieradius op zijn
minst verdubbeld, hij heeft een
korte oplaadtijd en belangrijker
nog, is de goedkoopste van alle
opties. Helaas staat de litium-
accu vooralsnog dichter bij de
De elektrische auto ziet er vaak futuristisch uit n
kan bergen.
werkbanken van de laboratoria
dan in een auto.
Inmiddels zit de auto-indus
trie niet stil. Men ontwikkelt
waterstof aangedreven auto's
en auto's gemaakt van heel lich
te materialen. Maar nog niet
een van de USABC-batteri|in is
in produktie.
AMSTERDAM Henk Hellama
De winnaars van de vijf Heine
kenprijzen 1992 nemen vrijdag
hun prijs in de Amsterdamse
Nieuwe Kerk in ontvangst uit
handen van prins Claus. De vijf
prijzen worden om het jaar toe
gekend aan geleerden die zijn
[eselecteerd door de Koninklij-
;e Nederlandse Akademie van
Wetenschappen. Het prijzen
geld van in totaal 900.000 gul
den wordt gefinancierd door de
Heineken2Dstichtingen.
De dr. H.P. Heinekenprijs
voor biochemie en biofysica (f
250.000) gaat naar prof. Piet
Borst, biochemicus en weten
schappelijk directeur van het
Nederlands Kankerinstituut.
Borst krijgt de prijs voor zijn
verdiensten op het terrein van
de biochemie en de moleculaire
biologie.
De Amsterdamse Prijs voor
de Geneeskunde (f 250.000) is
toegekend aan prof. S. Mon-
cada, geboren in Honduras en
wetenschappelijk directeur van
de Wellcome-onderzoekslabo-
ratoria in het Engelse Kent. Hij
krijgt de prijs voor zijn onder
zoek naar stoffen in de wand
van bloedvaten. Daardoor is het
inzicht in het ontstaan van hoge
bloeddruk, oedeem, vaatver-
nauwingen en het ontstaan van
hart- en herseninfarcten sterk
verbeterd.
De Amsterdamse Prijs voor
het Milieu (f 250.000) is voor de
Kroatische hoogleraar M. Brani-
ca, verbonden aan de Universi
teit van Zagreb. Branica is nauw
betrokken geweest bij de ont
wikkeling van analyse-metho
den voor het aantonen van ura
nium en verwante radio-actieve
stoffen in het milieu. De Prijs
voor de Historische Weten
schap (f 100.000) gaat naar de
Belgische hoogleraar prof. H.
van der Wee, verbonden aan de
Katholieke Universiteit van Leu
ven. Zijn studies over de crisis
in de jaren dertig en over de
economische ontwikkeling van
Europa van 950 tot 1950 zijn
van grote betekenis.
De kuns-prijs (f 50.000) is toe
gekend aan Carel Visser voor
zijn grafische werk.
leeuwarden grq
De Amerikaanse erfelijkheidsdeskundige dr. Barbara McClinirx k
is onlangs op 90-jarige leeftijd overleden. Deze krasse, oude da
me verwierf pas enige bekendheid toen haar in 1983 de Nobel
prijs voor Geneeskunde werd toegekend. Zij kreeg die prijs voor
naar baanbrekende onderzoek op het gebied van de erfelijk
heidsleer.
Al in het begin van de jaren veertig concludeerde zij uit haar
onderzoek bij maïsplanten dat stukjes erfelijk materiaal zich van
het ene chromosoom naar het andere konden verplaatsen Met
dit idee van 'springende genen' bleef rij echter lange tijd een
roepende in de woestijn Maar zi| hield vol cn heeft ten alotb p
lijk gekregen. 'Springende genen' bestaan en spelen een rol In
onder meer de evolutie en bij het ontstaan van kanker.
Het hele leven v.m McGtntOCk was gewijd aan de genetica
Tot vier maanden voor haar dood werkte /Ji nog 12 uur per dag
en dat 7 dagen in de week. Zij deed vrijwel alles alleen.
groningen kees v
Leeuwarden Nico hylkematussen 5 graden op grote diepte en 30 graden aan
de oppervlakte, aan te wenden voor energie-op
wekking. Tot nu toe gingen de gedachten uit naar
het koken van ammonium, waarna met de stoom
een turbine wordt aangedreven.
Deze plannen verdwenen naar de achtergrond
omdat de kosten te hoog waren. Johnson meent
evenwel dat aangepast gebruik van opgepompt
koud water in bepaalde delen van de wereld
waardevol zou kunnen zijn.
In het Canadese Nova Scotia is het koude water
in een air-conditioningssysteem aangewend en
bleek daarin heel goed toepasbaar. Het leverde
een energiebesparing van 80 procent op.
gehouden aidscongres in Am
sterdam, dat de in Azië veel
voorkomende varkensstaart
makaak (Macaca nemestrina)
een ideaal diermodel voor aids
zou zijn, ebt weg. De enige aap,
die met het aidsvirus hiv kan
worden besmet maar daarvan
niet ziek wordt, blijft voorlopig
de chimpansee. Er zijn nu op de
hele wereld zo'n 100 chimpan
sees, die het aidsvirus bij zich
dragen (enkele al van 1982 af)
en daarvan geen last hebben.
Dr. Michael Agy van het re
gionale primatencentrum van
de University of Washington in
Seattle meldde op het congres
erin geslaagd te zijn acht var
kensstaart makaken met het
aidsvirus te besmetten. De die
ren vertoonden meteen na de
besmetting dezelfde acute ziek
teverschijnselen als de mens
(koorts, opgezette lymfeklieren,
diarree). Dat hield de 'belofte'
in dat zich bij deze dieren na
verloop van tijd ook echte aids
zou ontwikkelen.
Het aidsonderzoek heeft drin
gend behoefte aan een goed
diermodel. Een dier dat met het
aidsvirus hiv kan worden be
smet en dan alle stadia van de
dodelijke ziekte doorloopt, zou
onderzoekers in staat stellen het
verloop van de ziekte te bestu
deren, geneesmiddelen uit te
proberen en kandidaatvaccins
te testen.
Ook als de varkensstaart ma
kaak op de besmetting slechts
zou reageren als de chimpan
see, zou dat van grote betekenis
zijn. Er zijn immers slechts wei
nig chimpansees (een be
schermde diersoort) en heel
veel varkensstaart makaken.
Helaas. De in Seattle uitge
voerde experimenten de dieren
te besmetten werden herhaald.
Echter zonder succes. Evenals
andere makakensoorten bleken
de varkensstaart makaken niet
op een besmetting met hiv te
reageren.
Veel wordt nu verwacht van
het 'chimerische' virus shiv. Het
ape-aidsvirus siv is via geneti
sche manipulatie voorzien van
het omhulsel (de eiwitenvelop-
pe) en twee regulerende genen
(tat en rev) van het aidsvirus
hiv. Deze kunstmatige virus
combinatie shiv is gemaakt
door onderzoekers van het
DanaFaber Cancer Institute in
Boston en de groep van Masa-
nori Hayami van het Kyoto Uni
versity's Institute for Virus Re
search in Japan.
Apen worden wel ziek als zij
worden besmet mot het ape-
aidsvirus siv. Dr. Albert Oster-
haus van het Rijksinstituut voor
Volkgezondheid cn Milieuhygi
ëne (RIVM) in Bilthoven meldt
succes bij het ontwikkelen van
een vaccin, dat apen enige be
scherming biedt tegen infectie
met dit virus. Zowel de Japanse
als de Amerikaanse groep on
derzoekers zegt er in te zijn ge
slaagd de nondskopmakaak
(Macaca cynomolgus) met het
kunstmatig gecombineerde vi
rus shiv te besmetten. Het zou
een diermodel opleveren, v
op althans die aidsvaccins kun
nen worden getest die zijn ge
baseerd op de enveloppe-eiwit-
ten van het aidsvirus hiv.
De ontwikkeling roept wel
Vaccin:
Vaccin gemaakt door een onschuldig# vorm van
het HIV-vin» te omgeven door een coating
het GP120 proteme Dit wordt ingespoten
om het afweersysteem te stimuteren
O Het vin»
hecht nch
aan de CD4
receptoren of
aan de gasteel
Soluble C04:
Dit medicijn
fungeert als
afleider en voor
komt hechting
van het HlV-vin»
O Hot virus
scheidt de proteïne
coating at en laat
hel RNA vn|komen
vragen over de veiligheid op:
waarschijnlijk kan ook de mens
er mee worden besmet Be
smette proefdieren zullen dan worden gehouden, opdat het vi -
ook in extra beveiligde laborato- rus niet in de natuur terecht
naruimten gevangen moeten komt.