Het 'Wilde Oosten' van Oezbekistan
laiiMM*
siiiile:
vlag
Oer-Nederlandse zeepfabriek De Klok onder andere
Extra
DINSDAG 15 SEPTEMBER 1992
A/L 6
Een land in de greep van het islamitisch fundamentalisme
Ongelovig staart Nasir Zakir naar zijn
telefoon, die kort maar duidelijk rin
kelt. ,,Dat moet de KGB zijn", roept
hij uit. „Dat ding werkt al dagen niet.
Nu zijn jullie hier, dus zijn ze
nieuwsgierig en sluiten 'm weer
aan".
MOSKOU HANS CELEUNSE
Zakir laat er geen gras over groeien. Hij be
gint onmiddellijk te bellen met collega-poli
tici, geestelijke leiders en kolchoze-arbei-
ders om gesprekken met ons te regelen.
Alsof er geen afluisterende geheime dienst
bestaat. Kennelijk is ook niet belangrijk dat
wij, drie Moskouse correspondenten, onder
beding van geheimhouding zijn afgereisd
naar het 'Wilde Oosten' van Oezbekistan.
Hier, in de Fergana Vallei, broeit het mos-
lim-fundamentalisme en sluimeren de con
flicten met het aangrenzende Kirgizstan. En
de autoriteiten in hoofdstad Tasjkent laten
er liever geen pottenkijkers toe.
Het bewind van president Islam Karimov,
ondanks zijn voornaam een communist die
vorig jaar zichzelf en de partij het etiket De
mocratische Volkspartij opplakte, bereikt
dat door buitenlandse bezoekers een visum
voor binnenlandse reizen voor te schrijven.
Verzoeken voorzo'n vergunning worden of
op de lange baan geschoven of meteen af
gewezen, leren we al snel. Nasir Zakir, lei
der van de oppositionele beweging Birlik in
de 340.000 inwoners tellende stad Naman
gan, weet ook waarom. „De republiek
Toerkmenistan en de Fergana Vallei zijn de
laatste bastions van het bolsjewisme in
Cent raai-Azië. Hier komt geen correspon
dent door, hier kun je de Russische tv niet
ontvangen, we worden hier geïsoleerd
Wat valt er te verbergen? Tijdens de vijf uur
durende rit per onopvallende Zjigoeli kijken
we onze ogen vooraJ uit naar de pracht van
het Pamir-gebergte, dat op 2200 meter al
besneeuwde hellingen heeft. Iets lager,
waar het groen heerst, overzien herders op
paarden eindeloze kudden schapen en gei
ten. Van de toppen druipt het smeltwater
naar beneden, om in de dalen aan te zwel
len tot een woeste stroom. Dit watergeweld
in een republiek die om water schreeuwt, is
echter maar betrekkelijk. Zelfs de voor dit
seizoen ongewone, hevige regens kunnen
niet verhinderen dat het bergwater groten
deels absorbeert in de heuvelruggen van
zand en steen die de overgang naar het
laagland van de Fergana markeren. Een
maanlandschap, waarvan de leegheid af en
toe wordt onderbroken door reusachtige
kalkcijfers op de kale hellingen. 1.500.000
ton katoen! staat er. Het geplande produk-
tiecijfer is overduidelijk bijgesteld. Onder
de 1 ontwaren we de omtrekken van een 3.
Explosief
In Namangan mogen we niet op straat. Za
kir weet zeker dat dit tot aanhouding zal
leiden. En als we niet om eigen veiligheid
bekommerd zijn, dan toch wel om de pro
blemen die we onze chauffeur en Oezbeek-
se tolk kunnen bezorgen? Beiden, een etni
sche Rus en een geboren Tadzjiekse, knik
ken nadrukkelijk bevestigend. Moeten we
hen geloven? Op de route naar Namangan
passeren we zonder te worden aangehou
den een vijftal politieposten, compleet met
slagboom. In de stad zelf houdt de geüni
formeerde macht zich ook nadrukkelijk be
zig met verkeerscontroles, maar laat ons
vervoermiddel met rust. Dat moet geluk
zijn, wordt ons verzekerd.
■■na nar
a 8i ts m JB.P g:
Het straatbeeld straalt ondanks het chaoti
sche verkeer oosterse rust uit. En traditie.
De mannen bedekken het hoofd met de
tjoebiteika, een ronde, meestal blauwe
muts. De vrouwen hullen zich in veelkleuri
ge katoenen jurken over dito broeken. Veel
dragen er de cheidzjob, de hoofddoek die
met een snelle beweging voor het gezicht
kan worden geslagen. Russen, een minder
heid van twee miljoen op de twintig mil
joen Oezbeken, zijn hier op de vingers van
handen te tellen. Onze chauffeur „Die
hebben allang een goed heenkomen ge
zocht naar Tasjkent". Zakir „Vergis je niet.
De situatie is hier explosief. Er zijn hier de
afgelopen maanden demonstraties en ar
restaties geweest. Vier bedrijven zijn in sta
king gegaan om het aftreden van Karimov
af te dwingen. Nog weet Karimov met be
hulp van politie, leger en het oude be
stuursapparaat de zaken in de hand te hou
den. Maar, binnen een jaar staat niet alleen
de Fergana, maar heel Oezbekistan in
brand, gebeurt hier hetzelfde als in Azerba-
jdzjan, Tadzjikistan en Afghanistan".
De Birlik-bestuurder noemt dit een 'proces
van democratische bewustwording', gevolg
van zeventig jaar communistische dictatuur
en economische achterstelling. Maar als hij
ons in contact brengt met de 25-jarige Ha-
kim Satimov blijft er weinig democratie
meer over. Hakim rijdt ons uit de nieuw
bouwwijk waar Zakir woont door het be
tonnen centrum vol socialistische architec
tuur naar een wijk waar alleen de tv-anten-
nes op de lage lemen huizen verraden dat
de tijd niet echt heeft stilgestaan. De buurt
heet kortweg 'Partcongres', afkorting van de
poëtische naam van de nabijgelegen reus
achtige katoenkolchoze '22ste Partijcon
gres'. Behalve de naam wijst niets in dit
web van smalle straatjes vol spelende kin
deren erop dat Oezbekistan sinds 1924 een
Socialistische Volksrepubliek was. Politie
Teheran
muurde woning
wacht moeder
Satimov ons we
nend op. Haar
man, Mirzohid,
werd op 17 maart
gearresteerd en
zucht in Tasjkent
in de gevangenis.
Hij werd eerst
beschuldigd van moord, diefstal en subver
sie, maar de aanklacht moord is inmiddels
ingetrokken. Een proces is er nog niet ge
weest. Hakims grootvader was grootgrond
bezitter. De communisten namen hem zijn
eigendommen af, op een stuk grond na,
waar nu de familiewoning staat. Twee
grootmoeders, vader en moeder, Hakim en
zijn broer wonen er. Een prachtige moes
tuin op de ruime binnenplaats levert de
groenten die de familie nodig heeft.
Hakims vader is rijinstructeur. Maar vooral
initiatiefnemer van Adalat (Gerechtigheid),
een islamitische burgerwacht. Binnen elf
maanden groeide die aan tot twaalfduizend
leden in Namangan en andere delen van
Fergana, vertelt Hakim. Doel was niet het
oprichten van een politieke beweging, maar
bestrijding van de snel gestegen criminali
teit. Dat werd aanvankelijk ook door presi
dent Karimov toegejuicht, vertelt Hakim.
Vader Satimov riep de bevolking de dag
voor de presidentsverkiezingen (29 decem
ber) op om vooral op Karimov te stemmen,
de man die net als hij de corruptie wenste
aan te pakken. Maar die liefde bekoelde
snel na Karimovs uitverkiezing met liefst 86
procent van de stemmen. Volgens Hakim
omdat Adalat door zijn omvang niet alleen
de kleine dieven, maar ook de grotere vis
sen opspoorde. Om vervolgens te ontdek
ken dat die door corrupte politiefunctiona
rissen even snel op vrije voeten werden ge
steld als Adalat ze had ontdekt.
De autoriteiten houden er een andere le
zing op na. Adalat zou bij dieven in beslag
genomen goederen zelf doorverkopen. Er
zou worden geïntimideerd, en meer dan
dat. Dit voorjaar toonde de televisie de lij
ken van twee vermoorde Russen. Ex-leden
van Adalat vertelden dat hun voormalige
kameraden de daders waren. Vervolgens
werden Satimov en acht andere Adalat-
mensen op 17 maart gearresteerd en de be
weging werd verboden.
Berouw
Maar wat is het islamitische karakter van
Adalat en hoe werden misdadigers opge
spoord en aangepakt? Birlik-leider Zakir
draait er wat omheen, zegt dat Adalat in
het begin een spontane beweging was en
vooral politiek naïef. Zakir is veel gewiek
ster dan Hakim. Hij poogt het verzet tegen
Karimov voor zijn westerse bezoekers wat
al te nadrukkelijk te ontdoen van funda
mentalistische kanten. Hakim doet daar
minder moeilijk over. "Als we een dief op
spoorden, en dat gebeurde meestal door
getuigenverklaringen van buren, hielden
we een goed gesprek van moslim tot mos
lim", zegt hij. „Meestal toonden de misda
ders dan berouw en gaven de gestolen
waar terug". Dat klinkt wat al te makkelijk.
Hakim: „Soms moesten we ze een beetje
aanraken, een beetje slaan. En we legden
hen natuurlijk goed uit, wat de straf is die
de islamitische wet, de Sha'ria, op diefstal
stelt: afhakken van een hand. Of op bedrog
of valse beschuldiging: de doodstraf'. Wij
beginnen nu te begrijpen waarom misdadi
gers, zoals Hakim vertelt, tot trouwe mos-
keegangers werden bekeerd.
Wapens
Hakim is overtuigd voorstander van een is
lamitische republiek. Zakir zegt dat we zijn
woorden niet zo ernstig moeten nemen. „Ik
ben islamiet, net als Hakim. Maar ik ben te
gen elke dwang en deze mensen zullen
straks inzien dat democratie het enige al
ternatief is voor de Karimov-dictatuur".
Maar in de wijk Partcongres leren we over
grote hoeveelheden opgeslagen wapens,
over verkennende reizen naar Tadzjikistan,
Azerbajdzjan en Afghanistan. En ZaJtir mag
er dan veelzeggend het zwijgen toe doen als
we hem vragen of de volksbeweging Birlik
straks over wapens beschikt als Het Mo
ment daar is, hij geeft wel toe dat de Adalat-
vrijwilligers in het nieuwe Oezbekistan een
prima Nationale Garde kunnen vormen.
Aan het einde van Hakims straat wordt
druk gebouwd aan een moskee. Ook een
initiatief van vader Satimov, leren we. Waar
komt het geld vandaan? Vrijwillige bijdra
gen, luidt het antwoord. Geen wonder dat
imam Abdoelhamid, zoon van Nisomiddin,
enthousiast is over Adalat en zijn initiatief
nemer. De 64-jarige moslimgeestelijke ont
vangt ons in de honderd jaar oude moskee
'Het Geheim'. De moskee is sinds vier jaar
weer in gebruik, er is een medresseh
(school) waar nu klassen van 15 tot 20 jon
geren in de geheimen van de islam worden
ingewijd. Abdoelhamids leven is totaal ver
anderd: 46 jaar lang moest hij zich beper
ken tot godsdienstonderricht thuis, en zijn
geld verdienen met het borduren van kle
ding en tapijten.
Zuiverheid
Abdoelhamid heeft, zegt hij, zijn moskee-
gangers opgeroepen zich bij Adalat aan te
sluiten. „Zij bestreden de misdaad volgens
de sha'ria, ook al voerden ze de straffen niet
letterlijk uit, omdat de Oezbeekse wetge
ving dat niet zou toestaan. Maar ze deden
meer. Ze letten er ook op dat de Koran
werd nageleefd. Waarom zijn jullie wester
lingen toch zo bang voor het fundamenta
lisme, vraagt hij met zachte stem. „Islam
betekent zuiverheid. De islam heeft nog
nooit iemand kwaad gedaan. Wie de vijf
hoofdregels van de Koran navolgt, is een
echt mens. En die vijf regels zijn, dat je in
Allah gelooft, ook al wordt zijn bestaan door
je omgeving ontkend. Dat je de opdracht
van Allah om vijf keer per dag te bidden uit
voert. Dat je de ramadan (vasten) in acht
neemt. Dat je de armen helpt, aan liefda
digheid doet. Dat je een pelgrimage naar
Mekka onderneemt".
Catastrofe
Op de weg terug naar Tasjkent zien we een
lege sokkel. Tot 1984 stond daar het stand
beeld van de regionale partijleider Achmad-
zjan Adilov. In zijn hoofdkwartier koeie-
neerde hij de bevolking. Wie in opstand
kwam, werd vermoord of mishandeld.
Adilov was een van de 'katoenbaronnen'
die in opdracht van Moskou Oezbekistan
een mono-cultuur hebben opgedrongen en
zichzelf mateloos verrijkten. Katoen heeft
veel water nodig. Dus werden kunstmatige
reservoirs aangelegd voor de irrigatie. Het
water van de twee grote rivieren Amoe en
Syr vloeide daardoor niet langer naar het
natuurlijke reservoir, de Aral Zee, die lang
zaam maar zeker uitdroogt. Zo leverde de
mono-cultuur een ecologische catastrofe
op.
Hakim weet dan ook waarover hij praat, als
hij zegt dat Karimov zijn vader en de acht
andere gearresteerden moet vrijlaten, wil
hij een sociale explosie voorkomen. Onze
tolk en chauffeur bekennen later dat ze
twee etmalen lang doodsbang zijn geweest.
„Deze mensen hebben machtige vijanden.
We hebben constant in angst gezeten dat
Hakims huis zou worden overvallen omdat
natuurlijk is opgemerkt dat hij buitenlandse
bezoekers had. En maak je geen illusies, het
is hier heel gebruikelijk dat je onder het as
falt wordt gestopt".
Overdreven, nemen we aan. Birlik-oprich-
ter en leider Abdoel Poelatov zegt het in
Tasjkent iets anders. „Jullie in het westen
knopen nu betrekkingen aan met een regi
me dat nog steeds communistisch is. Dat
geen vrije pers en democratie toestaat. Jul
lie doen dat uit angst voor het fundamenta
lisme. Maar jullie steunen de verkeerde
mensen. Met geweld zul je het fundamen
talisme nooit tegen kunnen houden
resulteerde in de presentatie van
fosfaatvrije wasmiddelen".
Dat was in de wereld van witter
dan wit en schoner dan schoon een
ontdekking, die werkelijk klonk als
een klok. „Wasmiddelen zijn, of je
het leuk vindt of niet, niet echt
milieuvriendelijk. Want uiteindelijk
komen ze altijd in het milieu te
recht", zegt Braber zonder ook
maar een poging zijn handen in
onschuld te willen wassen. „Maar
door de fosfaatvrije produkten ben
je in elk geval minder milieu-on
vriendelijk bezig".
Eind '89 deed de Veluwse zeepfa
brikant andermaal van zich spre
ken dooreen hooggeconcentreerd
waspoeder zonder sulfaten, maar
mét een bijzondere waskracht te
introduceren. In plaats van met
twee lalo kon nu net zo veel wor
den gewassen met één kilo. Weder
om een schuimende primeur en
voor toenmalig milieu-minister Ed
Nijpels reden genoeg zo'n fosfaat-
en tevens sulfaatvrij pak demon
stratief in ontvangst te nemen. Re
den voor de 'grote drie' ook gecon
centreerde poeders op de markt te
brengen. En daarmee was De Klok
opnieuw gewoon de dwerg, die
slechts werd getolereerd in de
schaduw van de giganten. Direc
teur Jaap Scholing: „We werden
min of meer slachtoffer van ons ei
gen succes. Hierdoor kregen we
problemen om verder op de Neder
landse markt te expanderen. De af
zet stabiliseerde zich de laatste ja
ren. Vorig jaar was voor ons moei
lijk. We zijn ons gaan richten op de
export. Vooral naar Duitsland en
Engeland. Dat lijkt dus een succes
te worden, maar hiervoor zijn wel
nieuwe investeringen nodig".
het tekenen van een commercieel
doodvonnis.
Kind
Daarom gaat de trendsetter van
weleer over in buitenlandse han
den. Per 1 juli zal het aandelenpak
ket worden overgenomen door
Dalli-Werke Wasche- und Körperp-
flege in het Duitse Stolberg. En
daarmee gaat de zo typisch Neder
landse zeepfabriek onder een an
dere vlag verder. Ook al zal de
naam binnen de nieuwe opzet naar
buiten toe gehandhaafd worden
om zo het kind te behoeden dat het
gelijk met het waswater wordt weg-
gekieperd.
Vriend en vijand spreken van een
verstandig besluit. Of zoals direc
teur mr. J. W. van Hoogstraten van
de Nederlandse Vereniging van
Zeepfabrikanten (NVZ) zegt: „Bin
nen het krachtenveld van een vier
tal wereldwijd opererende con
cerns en een aantal sterke landen
op het gebied van wasmiddelen
moet je een stevige basis hebben
om van de partij te blijven. Zeker
als je de Europese markt verder wilt
bestrijken".
Toch is zo'n overname een beetje
snijden in eigen vlees. En dat doet
in de regel pijn. Maar sales mar
keting manager Iman Braber van
De Klok ontkent dat. „Pijn? Het
doet pas werkelijk pijn als je als re
latief klein bedrijf uit de boot valt.
We blijven straks een zelfstandige,
flexibele unit onder de papaplu van
een onderneming, goed voor een
jaaromzet van één miljard DM te
gen de zestig miljoen gulden, die
De Klok nu op jaarbasis draait.
Trouwens; het initiatief tot overna
me is van onszelf uitgegaan. Om
ons sterk te maken voor de toe
komst".
Nostalgie
Braber, afkomstig van bierbrouwer
Grolsch - „het schuimt in elk geval
allebei" - is een rationeel denker.
En daarvoor is hij ook aangesteld.
Hij weet als geen ander dat je de
klok niet terug kunt draaien in een
veranderend Europa, waarbij het
gaat om het aanbieden van kwali-
teits- en nieuwe produkten.
Hoewel volkomen aan het oog ont
trokken, kan de op luttele kilome
ters van Zwolle verwijderde zeepfa
briek (107 werknemers) intussen al
bogen op de modernste verpak
kingshal in haar soort van West-
Europa. Waar de computer het als
het ware voor het zeggen heeft.
Maar vanaf de straatzijde over
heerst de nostalgie. De eerste aan
blik van het fabriekscomplex doet
vooral denken aan grootmoeders-
tijd. Aan wasbord, tobbe en bleek.
En de als een opgeheven vinger bo
ven de produktiehallen uitprie-
mende schoorsteen, met daarop in
kloeke letters de firmanaam, sym
boliseert de zegeningen van het
vroegere stoomtijdperk.
Bakermat
Het is geen toeval dat de zeepfa
briek in 1902 juist op de Veluwe
verrees. Deze streek is vanouds de
bakermat van wasserijen - en pa
pierfabrieken - vanwege het kristal
heldere water, dat uit onderaardse
bronnen opborrelt.
Aanvankelijk geschiedde de pro-
duktie van de zeepwasmiddelen
nog geheel handmatig, waarbij ge
bruik werd gemaakt van vetzuren
als grondstof. De eerste zeep, die
de fabriek verliet, werd onder de
naam 'Sneeuwwit' op de markt ge
bracht. Het was, wat je tegenwoor
dig zou noemen, een multifunctio
neel produkt. Want niet alleen de
was kon er mee worden gedaan; er
konden ook allerlei andere schoon-
maakkarweitjes mee worden ge
klaard.
Na de stoommachine kwamen de
wereldoorlogen. En daarna de was
machine. Met die laatste kwamen
ook de synthetische wasmiddelen
op de markt en in het milieu te
recht. Omo van Unilever was de
eerste in een schier onuitputtelijke
reeks, luisterend naar fantasiena
men als All, Dixan, Sunil, Ariel,
Dreft, Dash, Vizier, Persil en Witte
Reus. Ook Klok ontbrak natuurlijk
niet in die rij. De tijd van de tradi
tionele waszeep was daarmee defi
nitief ten einde.
Naast haar eigen merkartikelen als
Klok Krachtwas, Klok Hagelwit en
Klok Hoofdwas wierp het bedrijf
zich vol verve op de met een goed
Nederlands woord 'private labels'
voor diverse afnemers. Braber over
dat marktsegment: „Wij leveren in
tussen de meeste huismerken in
Nederland".
Fosfaatvrij
Het oog mag dan op morgen zijn
gericht; de herinnering aan gisteren
blijft. Althans aan de jaren dat de
zeepfabriek vaderlandse geschiede
nis schreef. Braber: „Milieubewust
denken stond van oudsher voorop
bij dit bedrijf. De Klok heeft altijd
een open oog gehad voor het
milieu. Daarom werd eind jaren
zestig, begin jaren zeventig intern
naarstig gezocht naar wegen om de
natuur minder te belasten, hetgeen
In de bonte wereld van grauwsluier
tot vergeler en van handwas tot
hoofdwas, moet je als kleine was
middelenfabrikant van goede huize
komen wil je niet om zeep worden
gebracht. Want de concurrentie in
de branche der vlekkenkampioe-
nen is moordend. Met als stille ge
tuigen daarvan de tot berstens toe
gevulde schappen in de super
markten, waar tientallen merken
wasmiddelen met vaak weer een
hoeveelheid aan soorten, variëtei
ten, inhoudsmaten en prijzen naar
de gunst van de consument din
gen.
De oer-Hollandse zeepfabriek De
Klok bv. in Heerde is zo'n dwerg
tussen de giganten als Unilever,
Procter Gamble en Henkei. Op
de kop af negentig jaar houdt zij
het hoofd nu al fier boven water.
Door diverse keren een voortrek
kersrol te hebben vervuld met de
introductie van milieuvriendelijke
(r) wasprodukten.
Inmiddels is het witter dan wit al
om verdrongen door het groener
dan groen. Maar in de jaren dat het
milieu nog ondergeschikt was aan
de magische waskracht, gold bij het
Veluwse bedrijf reeds het parool
Verbeter de wereld, begin bij de
De in brede kring«sympathie on
dervindende en respect afdwingen
de underdog in het land van zeep-
builtjes en wasbolletjes is ingehaald
door de tijd. Niet alleen zette het
succes van De Klok de multinatio
nals aan het denken, maar boven
dien staat de formule 'small is be-
autifull' in het voor de deur staand
Europa-zonder-grenzen gelijk aan
De verpakkingshal vai O* Wok geldt als de modernste in haar soort foto»cpd
