I Wachten op
de patiënten
Dronken bijen sterven vroeg
Wetenschap
3
Oceaan wordt ruiger
Acties nodig tegen de
kop opstekende malaria
Groot onderzoek naar
geheugen en ouderdom
'Te weinig aandacht gewone ziektes'
Mysterieuze levensvormen uit oertijd
DINSDAG 15 SEPTEMBER 1992 <w
redactie bram van leeuwen
^Gentherapie geneeswijze van de toekomst
(Het doel is duidelijk: gentherapie moet ertoe leiden dat
;es minder mensen ziek worden. De eerste therapie is al
i Bdaar. Het wachten is op de patiënt. Prof. dr. D. Valerio
&36) levert daaraan een belangrijke bijdrage. De Leidse
v kiniversiteit benoemde de TNO-medewerker tot bijzon
der hoogleraar toegepaste moleculaire genetica. Hij gaat
izich vooral bezighouden met gentherapie. Een therapie,
idie de kwaal bij de wortel aanpakt. In de cel.
LEIDEN
m westerlaken
De zeldzame en dodelijke ziekte
SCID wordt veroorzaakt door
het ontbreken van het enzym
ADA adenosine deaminase).
Kinderen, die aan de ziekte lij
den, maken geen witte bloedli
chaampjes aan. Elk mens heeft
die nodig voor de afweer tegen
infectieziekten. Patiëntjes
de hele wereld zijn er maar
enkele tientallen blijven al
leen in leven als ze van alle ziek
teverwekkers worden afgeslo
ten.
Oorzaak is één kapot gen, dat
met de nieuwe therapie kan
worden vervangen. Dat gebeurt
via een beenmergtransplanta
tie. In het beenmerg worden de
witte bloedcellen gemaakt.
Krijgt een patiënt beenmerg
met een goed gen, dan bouwt
zijn lichaam een nieuw afweer
systeem op.
Valerio: „Gentherapie staat
ag maar in de kinderschoe-
en. We kennen slechts twee
procent van het erfelijk materi
aal van de mens. De komende
15 jaar moet dat veranderen.
Dan wordt de kennis over erfe
lijkheid en ziekten vele malen
groter dan die nu is. Veel kwa
len hebben met erfelijkheid te
maken. Ze worden door ouders
op kinderen overgedragen.
Taaislij mziekte (longaandoe
ning), bloederziekte en een
ziekte die de spieren aantast
zijn echte erfelijke aandoenin
gen, die ontstaan omdat er één
gen niet werkt. Kun je dat repa
reren, dan is de ziekte voorbij.
Helemaal. Chronische ziekten
als reuma, multiple sclerose
(ziekte van het zenuwstelsel) en
suikerziekte hebben ook vaak
een erfelijke achtergrond", al
dus Valerio.
Gentherapie, zo voorspelt hij,
zal in de toekomst eveneens
een rol spelen bij de behande
lingvan dergelijke ziekten. Vale
rio sluit zelfs niet uit dat virus
ziekten, zoals aids, ermee kun
nen worden genezen.
Ziekten, zoals kanker, die je op
latere leeftijd kunt krijgen, kun
nen niet alleen met gentherapie
worden genezen. „Je praat bij
kanker over een complex van
factoren. Naast de genen zul je
altijd medicamenten moeten
geven. Gentherapie kan ertoe
bijdragen de genezing te bevor
deren", zegt hij voorzichtig.
Wanneer wordt een begin ge
maakt met het toedienen van
genen aSn zieke mensen? Vale
rio: „Voor ADA/SCID (het zieke
afweersysteem) ben je zo ver als
je genen in het beenmerg kunt
leeuwarden»
De Noordelijke Atlantische Oceaan wordt ruiger. In het midden
van de jaren tachtig waren de golven er gemiddeld 25 procent
hoger dan in de jaren zestig. Nieuwe onderzoeken lijken aan te
tonen, zo weet New Scientist te melden, dat de toppen van de
golven aan het eind van de jaren tachtig zelfs 50 procent hoger
waren. Er is tevens bewijs dat stormgolven zo n 10 procent ho
ger zijn geworden.
Deze ontdekkingen hebben al gevolgen gehad voor olieplat
forms in de Noordzee, die nu met langere poten zijn uitgerust
De oorzaak van de toegenomen onrust van de oceaan is onbe
kend. Golven worden door harde wind opgezweept, maar er is
geen corresponderende toename van hardere wind geweest
Een mogelijk verklaring is aanhoudend wind uit één richting.
Daarvoor zijn wel aanwijzingen.
Prof. dr. D. Valerio: „Het moet in principe mogelijk zijn om de kapotte genen zelf te repareren."
stoppen. Dat is dus gelukt. Dier
proeven hebben dat aange
toond. Een jaar nadat rhe-
susaapjes ermee waren behan
deld, zat het betrokken gen in
alle soorten witte bloedcellen.
Op dat moment konden we er
mee naar de kliniek. We wach
ten op de eerste patiënt."
Tot nu toe heeft in Nederland
alleen het Academisch Zieken
huis Leiden toestemming ge
kregen voor gentherapie. De
ethische commissie van het zie
kenhuis heeft het protocol
het ministerie
van VROM heeft een vergun
ning voor de behandeling afge
geven. Het departement be
waakt op grond van de Wet
Milieugevaarlijke Stoffen de ge
netische experimenten.
De volgende stap? Valerio: „We
zijn op zoek naar een genthera
pie tegen thalassemie. Dat is
een aangeboren vorm van
bloedarmoede die veel voor
komt in landen rond de Middel
landse Zee (Italië en Grieken
land). Het is een ernstige ziekte,
die door het ontbreken van één
gen (globine) ontstaat. We pro
beren dit gen in de bloedcel te
krijgen. Dit onderzoek doen we
samen met de Nederlander
Frank Grosveld die in Londen
op hetzelfde terrein werkzaam
heden doet."
Valerio is voor een periode
van drie jaar benoemd. Zijn
leeropdracht? „In Leiden gaan
we werken aan een geheel nieu
we mogelijkheid voor genthera
pie. Nu voegen we aan cellen
met een defect gen een extra
FOTO HENK BOUWMAN
gezond gen toe. Het moet in
principe mogelijk zijn om de
kapotte genen zelf te repareren.
Als dat lukt, is er een hele groep
ziekten die kan worden behan
deld.
Er komen therapieën aan
waarvan we veel mogen wr-
wachten. Het
wacnten. net gaat allemaal
zendsnel. In Amerika zijn hele
grote laboratoria bezig met het
ontwikkelen van nieuwe
gentherapieën. Een goede
zaak."
amsterdam
De Wereld Gezondheids Orga-
f ft houdt 26 en 27 oktober
in Amsterdam een ministers
conferentie voor een nieuwe,
doeltreffender, strategie tegen
de tropische ziekte malaria. De
ziekte met een vaccin helemaal
uitroeien zal niet lukken, daar
om is de inzet een scala van
maatregelen om malaria nbin-
de perken te houden.
Bestrijdingsprogramma's zijn
in de jaren zestig verwaarloosd
in de verwachting dat er snel
een goed vaccin beschikbaar
zou zijn. Daardoor kon malaria
weer de kop opsteken, zegt de
Nijmeegse malariadeskundige
prof.dr. J. Meuwissen. Volgens
hem zijn daarnaast volksverhui
zingen als gevolg van burger
oorlogen en hongersnoden gro
te veroorzakers van malaria.
Mensen die op dezelfde plek
blijven wonen raken, als zij ma
laria overleven, resistent tegen
het type malaria dat daar
heerst.
De meest recente vorm wordt
'weekend-malaria' genoemd.
Bewoners van ernstig vervuilde
steden in de Derde Wereld heb
ben geen last meer van malaria
omdat de muggen die de ziekte
overdragen niet in het vervuilde
stadsmilieu overleven. Deze
stadsbewoners lopen malaria
op als zij zich in het weekeinde
buiten de stad wagen.
WHO-vice-directeur generaal
Henderson: „Naar schatting lo
pen per jaar 100 miljoen men
sen malaria op en sterven er 1
miljoen mensen aan. De mees
ten, zo'n 80 procent, in Afrika.
Daarbij gaat het voor driekwart
om kinderen in de leeftijd tot 5
jaar".
De conferentie moet volgens
hem niet de pretentie hebben
om een oplossing te vinden
voor het malariaprobleem via
het uitbannen van oorlog en
hongersnood - en daarmee het
uitbannen van volksverhuizin
gen. Het is beter om mensen te
bewegen heel concn t. vaal
eenvoudige, maatregelen te
treffen, zoals hun kinderen 's
nachts onder muskietennet la
ten slapen.
Thuiszorg patiënt taaislijm-ziekte
utrecht Patiënten met taaislijm-ziekte (cystic fibrosis) zijn
sinds kort thuis te behandelen via een infuus met antibiotica.
Die behandeling is nodig om longontstekingen waarmee de pa
tiënt vaak kampt, te bestrijden. De patiënt kan door de thuisbe-
handeling sneller de dagelijkse bezigheden weer oppakken.
Vooraf en tijdens de thuisbehandeling is wel de hulp van een ge
specialiseerde verpleegkundige noodzakelijk die patiënt en ge
zin begeleidt. Sinds kort zijn landelijke afspraken gemaakt met
een aantal ziekenhuizen over de organisatie daarvan.
Wetenschapsonderzoek versterken
den haag De Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technolo
giebeleid heeft bij minister Ritzen van onderwijs en wetenschap
pen aangedrongen op een versterking van de Nederlandse orga
nisatie voorwetenschappelijk Onderzoek. Om te beginnen
moet de bewindsman in 1993 een extra bedrag van 25 miljoen
gulden ter beschikking stellen. De raad zegt dat Nederland al
leen een rol van betekenis kan spelen als het toponderzoek voor
het buitenland zichtbaar wordt. Dat kan worden bereikt door
bundeling van het beste onderzoek aan wetenschappelijke in
stellingen. NWO is daarvoor een geschikte instelling, maar haar
rol is volgens de raad op het ogenblik te bescheiden.
maastricht anp
De Rijksuniversiteit Limburg en
het Academisch Ziekenhuis
Maastricht gaan onder 4000
personen tussen 25 en 85 jaar
een onderzoek instellen naar de
oorzaken van de achteruitgang
van het menselijk geheugen in
samenhang met het ouder wor
den.
De deelnemers worden deze
maand schriftelijk geënquê
teerd en begin volgend jaar ge
test op onthouden, vergeten,
concentratie en gezondheid.
Omdat het onderzoek 12 jaar
gaat duren worden de deelne
mers met tussenpozen van en
kele jaren opnieuw opgeroepen
voor nader onderzoek. De eer
ste resultaten zijn medio 1993
bekend, aldus de leider van het
onderzoek, neuro-psycholoog
prof. dr. J. Jolles. De ministeries
van onderwijs en wetenschap
pen en van WVC en de Neder
landse Hersenstichting subsidi
ëren het onderzoek met een
miljoen gulden.
Uit een recente wetenschap
pelijke studie is gebleken dat
klachten over de achteruitgang
van het geheugen en van het
concentratievermogen niet al
leen te wijten zijn aan het ouder
worden, maar dat daarbij ook
gezondheidsfactoren een min
stens even belangrijke rol spe
len.
Hoogleraar huisartsgeneeskunde De Melker:
utrecht «joscoos
Wetenschappelijk onderzoek
naar 'gewone ziektes' zoals rug
pijn, platvoeten, oor- en keel
pijn en griepjes krijgt veel te
weinig aandacht en geld. Modi
euze opvattingen, eenzijdigheid
en bureaucratie zijn daar de
oorzaak van. Dat zei de hoogle
raar huisartsgeneeskunde prof.
dr. R.A. de Melker afgelopen
vrijdag bij het 25-jarig bestaan
van de Utrechtse leerstoel.
„Subsidiegevers steunen wel
onderzoek naar chronische
ziekten, maar collectes voor
kinderen met verkoudheid,
keelpijn of vocht achter het
trommelvlies zijn er niet. Ter
wijl dergelijke ziektes kinderen
toch flink op leerachterstand
kunnen zetten, bovenop het
ziekvoelen en de pijn.
De Melker weet bij voorbaat
dat hij verdacht kan worden van
kinnesinne jegens medische
onderzoekers die miljoenen in
de wacht weten te slepen via
toewijzingscommissies en van
sponsors zoals de farmaceuti
sche industrie. „Ik wil niet be
weren, dat de superspecialis
men minder geld voor onder
zoek moeten krijgen", pareert
verdenking. „Het
de vaak modieuze e
gingen en belangenverstrenge
lingen. Als wij hier onderzoek
zouden doen naar ziektes waar
bejaarden aan bloot staan, zou
den we veel gemakkelijker aan
fondsen kunnen komen, want
bejaarden zijn 'in'. Voor kinde
ren ligt het al iets moeilijker,
maar voor ziektes waar het gros
van de bevolking in de middel
bare leeftijd aan bloot staat, en
de vraag wat huisartsen daar
het beste aan kunnen doen, is
heel moeilijk geld los te krij
gen."
„Ik weet wel, dat veel van die
ziektes meestal vanzelf over
gaan, maar het gaat er juist om
dat wetenschappelijk onder
zocht moet worden welke aan
dacht huisartsen verantwoord
aan deze aandoeningen moeten
geven. Dat kan verrassende re
sultaten geven."
„Het ministerie van volksge
zondheid wil graag onderzoek
naar de 'grote ziekten', iets
waarbij je leven gered kan wor
den. Dat wordt ook gestimu
leerd door de publieke opinie
en de media, vooral de tv met
die heroïsche ziekenhuisseries.
Dat wakkert het verlangen naar
alleskunnende dokters aan."
Terwijl er ook een heel groot
middengebied is van infectie
ziektes en alledaagse aandoe
ningen waarvan we heel weinig
weten. Over vijf jaar kan de po
litieke en publieke voorkeur
heel anders liggen, en ik vind
het de taak van de wetenschap
creatief en ruim onderzoek te
doen. Zonder bij voorbaat zo n
onderzoek 'toe te schrijven'
naar de subsidiegever. Zulk on
derzoek is duur, maar het ge
leuter over de te kostbare ge
zondheidszorg doet geen recht
aan de sterke positie van de
huisarts, die juist kostenbespa
rend kan werken door meer on
derzoek."
leeuwarden nico hylkema
Bijen die zich te goed doen aan
gegist stuifmeel lopen een groot
risico jong te sterven. Erroll
Hassan van de Queensland
University in het Australische
Brisbane ontdekte dit tijdens
een studie van Europese bijen
die voornamelijk leven van
stuifmeel met een suikerper
centage van 40 tot 50 procent.
Vooral wanneer de buitentem
peratuur stijgt tot tropische
waarden lopen de bijen risico's.
Dan neemt de gisting namelijk
toe.
Tijdens laboratoriumexperi
menten bleek het alcoholper
centage dan te kunnen oplopen
tot 10 procent. Bijen die te veel
alcohol op hebben, zo meldt het
Britse New Scientist, kunnen
het moeilijk krijgen met hun co-
ordinatievermogen. Hun ze
nuwstelsel is aangetast. Sommi
gen storten gewoon neer, ande
ren weten ramen en muren niet
meer te ontwijken.
De beschonken bijen hebben
eveneens moeite hun korf te
vinden. Dit zou duiden op het
onvermogen het spoor 'fero
moon' op te pikken dat de bijen
onderweg afscheiden. Als ze al
thuis komen, lopen ze grote
kans de toegang te worden ge
weigerd door bewakers van de
korf, omdat ze zich 'apart ge
dragen'. De aangeschoten bijen
missen soms de landingsbaan,
of weten de toegang tot de korf
niet te vinden.
Uiteindelijk kan dit voor de
hele bijenkolonie nare gevolgen
Temperatuur in de bijenkorf moet laag worden gehouden.
hebben. Als grote aantallen
werkbijen op gegist stuifmeel
stuiten worden ze kwetsbaar
voor vijanden als wespen en
kunnen gemakkelijk het slacht
offer worden van de kou. Dit
kan de hele kolonie in gevaar
brengen en in elk geval de ho-
ningproduktie.
Ook moeten bijenhouders er
voor zorgen de temperatuur in
de korf laag te houden. Anders
bestaat de kans dat honing ge
maakt van ongegist stuifmeel
wordt omgezet in alcohol. Het
resultaat is een waterige, aan
honingdrank herinnerende,
substantie.
leiden ben apeldoorn
Prof. dr. R.A. de Melker „Collectes
keelpijn zijn er niet"
Precies 100 jaar geleden werd in een steen
laag in het Yoho National Park in British
Columbia (Canada) de fossiele afdruk ge
vonden van een dier dat nog het meest op
een grote garnaal leek. Het was de eerste in
een hele reeks van opmerkelijk gave, fossie
le vondsten die nu bekend staat als die van
de 'leisteen van Burgess' ('Burgess Shale').
De Burgess Shale is een geologische for
matie die voornamelijk in het Canadese
deel van de Rocky Mountains voorkomt. Ze
bestaat uit onderling evenwijdige lagen fijn
korrelig sedimentsgesteente van hoge ou
derdom.
Toen het werd gevormd, zo'n 540 miljoen
jaar geleden, waren de huidige continenten
er nog niet, laat staan de Rocky Mountains.
Wel was er in die tijd de, haast explosieve,
opkomst van het leven.
Vermoedelijk werden dode, afgezonken
dieren door sterke stroompjes naar dieper
gelegen, modderige gebieden meegevoerd
waar ze, beschermd tegen rovers en versto
ken van zuurstof, snel, dus vrijwel gaaf in de
zich steeds afzettende lagen werden opge
nomen, vereeuwigd en versteend.
Sommige fossielen tartten de verbeelding
van de onderzoekers: de merkwaardigste
week- en schaaldieren, soms voorzien van
een groteske verzameling, ogenschijnlijk
doelloze uitsteeksels en menigten tentakels,
deden denken aan een oerzee van een an
dere planeet.
De wezens van de 'Burgess Shale' leken
hier niet thuis te horen en brachten vele
onderzoekers één woord op de lippen:
'waarom?' Ook op andere plaatsen in de
wereld (China, Groenland en Australië) zijn
de laatste jaren zulke fossielen gevonden.
De fossielen leren ons dat het leven, in ie
der geval een stukje daarvan, al flink ont
wikkeld moet zijn geweest. Terwijl in die
tijd van zuurstof in onze dampkring nog
nauwelijks sprake was. Pas toen op het lan
doppervlak ook begroeiing begon voor te
komen, kwam de koolzuurassimilatie pas
echt goed op gang en steeg het zuurstofge
halte van de atmosfeer tot de huidige 21
procent
Terug naar die 'garnaal' van 1892. Onder
zoekers van de universiteiten van Cambrid
ge en Bristol toonden 10 jaar geleden al aan
dat het geen fossiele afdruk van een schaal
dier was maar van een klauw van een veel
groter, veel beter ontwikkeld dier.
Ellis Yochelson en Michael Panish van
het Amerikaanse Museum voor Natuurlijke
Historie in Washington stuitten bij hun on
derzoek op 20 centimeter brede kruipspo-
ren die overigens al in 1860 door biologen
waren ontdekt, maar de notities daarvan la
gen keurig opgeborgen in een la.
Het duo liet eind juni tijdens een bijeen
komst van paleontologen in Chicago zien.
dat die sporen gemaakt waren op wat ooit
een strand moet zijn geweest. Het dier dat
die sporen maakte, kuierde dus geregeld uit
zee het strand op en weer terug. 540 mil
joen jaar geleden!
Honderdvijftig miljoen jaar eerder dan tot
dusverre werd aangenomen waren er dus al
dieren die geregeld op het land te vinden
waren. De grote vraag is hoe ze dat gered
hebben met die geringe hoeveelheid zuur
stof.
