'Nog hoor ik 's nachts het gestamp van laarzen'
Uniek dagje uit naar
EXPO '92 in Sevilla
BroSP 'y.'-.ma—WW
'Tranen van Pronk tonen de mens achter de minister'
ESPREK VAN DE ZOMERDAG
'Na orkaan
razen nu
bendes
door stad'
DONDERDAG 27 AUGUSTUS 1992
Joodse onderduikers uit Leiden en regio over hun verborgen leven
Het Congres van Het Ondergedoken Kind, onlangs ge
houden in de RAI, heeft veel los gemaakt bij voormalige
joodse onderduikers. De napijn van hun 'verborgen le
ven' begint zich steeds sterker te manifesteren. Vooral bij
de ouderen. Een van de congresgangers schreef: 'Is het
toevallig dat de afkorting van Het Ondergedoken Kind
'HOK' is? Nu in 1992 probeer ik nog steeds uit dat hok (ik
zat in een kolenhok ondergedoken) te komen.'
Hoewel het hier ging om een besloten congres, slaagden
wij erin met steun van de Stichting ICODO en de Stich
ting Voormalig Verzet enkele joodse onderduikers uit de
regio op te sporen.
Mevrouw A-E. CohnErwteman uit Leiden, voorzitster van de
Women International Zionist Organisation (WIZO), afdeling Den
Haag, vice-voorzitster WIZO Nederland.
„In 1943, toen ik zo'n anderhalf
jaar oud was, ben ik naar een
familie in Almelo gebracht.
Hoewel ik blonde krulletjes had
in die tijd, kon ik niet doorgaan
voor hun eigen kind. Ik was zo
genaamd het kind van een fa
milielid, een vrouw die in het
I westen werkte. Het was daar in
Almelo heerlijk. Ik schommelde,
ik begon te praten, alles was
zoals het hoorde. Mijn moeder
zat in die tijd ondergedoken in
Gramsbergen. Met gevaar voor
haar leven heeft ze me twee
keer kunnen opzoeken. Maar
ook voor mijn pleegouders was
het levensgevaarlijk. Tijdens de
oorlog zongen de mensen: 'Op
de hoek van de straat, woont
een NSB-er, 't is geen man, 't is
geen vrouw, 't is een farizeeër'.
Nou, bij ons op de hoek woon
de inderdaad een NSB-er."
„Vlak na de oorlog heb ik mij
wel afgevraagd: van wie moet ik
nu houden? Ik vond het in het
begin helemaal niet zo leuk dat
ik terug moest naar mijn moe
der, ik miste mijn pleegouders
heel erg. Hen noemde ik vader
en moeder, mijn moeder noem
de ik mama. Laatst heb ik de
brieven gelezen die mijn
pleegouders in die onderduik
tijd hebben gestuurd aan mijn
moeder. Ze beschrijven erin hoe
het met me gaat, hoe ik me ont
wikkel, hoe leuk ik kan lachen.
De kleine dingetjes dus die
moeders bij hun kinderen zien
en voor altijd in het hart zullen
sluiten. Die dingen heeft mijn
moeder dus nooit gekend. Ze
leeft nog, ze praat niet veel over
die tijd. Maar ze wordt altijd erg
bang als ik op vakantie ga."
„In juli 1942 is mijn vader opge
pakt bij een razzia. Hij had zijn
overjas, waarop een jodenster
zat, weggegeven aan iemand
die geen jas had. Op zijn colber
tje droeg hij geen ster. Ze heb
ben hem voor straf weggevoerd
en naar Sobibor gebracht. Ik
vond mijn vader erg mooi. Hij
werkte bij Gerzon in Amnster-
dam, maar speelde in zijn vrije
tijd viool in een Hot Club de
France-achtig bandje. Vrijwel
meteen na zijn aankomst in So
bibor is hij vermoord."
„Mijn lotgenoten zijn tijdens
het congres als broertjes en zus
jes voor me geworden. Het
klinkt navrant, maar ik heb net
als velen het gevoel dat ik een
gelukkige jeugd heb gehad. En
dat dat eigenlijk niet mag. Een
joods kind mag in de oorlog
geen gelukkige jeugd hebben.
Want hoe maak je dat ooit
goed?"
„Mijn pleegouders hebben me
na de oorlog zonder moeilijkhe
den te maken weer teruggege
ven aan mijn moeder. Maar veel
moeders en vaders die de kam
pen hadden overleefd en die
hun kind terug wilden halen,
zijn in een vreselijke situatie be
land. De Nederlandse regering
heeft het ze nog moeilijker ge
maakt en een wetje in het leven
geroepen waarin stond dat ze
moesten bewijzen dat ze goede
ouders waren. Cynisch zoiets."
„Mijn pleegouders zijn nu ge
storven. Na de oorlog ben ik
nog regelmatig naar hen toe ge
weest. Veel levendige herinne
ringen heb ik niet aan die tijd.
Maar soms, als ik daar ineens
de geur van het zwembad rook,
kwam er iets zonnigs over me.
Hier moet ik ooit zijn geweest,
dacht ik, hier moet ik, onwe
tend nog, hebben gelachen."
Kinderarts uit de regio (wenst
anoniem te blijven):
Voor mijn studie medicijnen
werkte ik als leerling-verpleger
in het Joods Ziekenhuis in Am
sterdam. Op een gegeven mo
ment werd de gracht afgezet
door de Duitsers en daarna
haalden ze het ziekenhuis leeg.
Ik kon ontsnappen. Een paar
uur lang heb ik me met anderen
in een liftschacht verborgen ge
houden. Uiteindelijk ben met
de hulp van dominee Ader, een
groot verzetsman die later is ge
fusilleerd, terecht gekomen in
Harlingen, in het gezin van een
huisarts. Daar sliep ik onder de
vloer, onder een paar planken,
's Avonds lag ik te luisteren naar
Radio Oranje en soms las ik wat
bij het licht van een knijpkat,
zo'n astmalijder, zoals wij dat
toen noemden. Mijn onder
duiktijd is noga] gladjes verlo
pen."
„Bij jongere onderduikers hoor
je wel dat ze na hun onderduik
periode identititeitsproblemen
kregen. Vooral als ze waren op
gevoed bij een christelijk gezin
dat hen het christelijke geloof
had opgedrongen. Dan vroegen
ze zich later af: wie ben ik ei
genlijk? Maar ik was in die tijd
al twintig jaar. Mijn karakter
was al gevormd."
„Na de oorlog hoorde ik dat
mijn ouders op 23 juli 1943 op
de trein naar Sobibor zijn gezet.
Ik heb hen nooit meer terugge
zien. Gelukkig was mijn vrouw
er nog. Ons huwelijk is, denk ik,
niet te vergelijken met een ge
woon huwelijk. Niet alleen de
liefde maar ook het noodlot
heeft ons hecht met elkaar ver
bonden. Ja, 'als twee tenen in
een voet van gips', zoals de
dichteres Judith Herzberg
schrijft."
Zijn vrouw, Ruth:
„Net als mijn man werkte ik in
het Joods Ziekenhuis. Ik was
daar gediplomeerd verpleegster.
Ook ik wist te ontkomen. Maar
ik heb altijd geweigerd om on
der te duiken. Ik wilde naar
Westerbork of Auschwitz om
daar als verpleegster de mensen
te verzorgen. Maar nadat domi
nee Ader mij had beloofd dat
ook mijn beste vriend en mijn
broer zouden mogen onderdui
ken, heb ik toch maar toege
stemd. Ik mocht bij hem onder
duiken in de pastorie in Nieuw-
Beerta. Daar sliep ik onder de
vloer, 's Nachts was ik meestal
aan het werk. Dan ging ik de
was doen of pannekoeken bak
ken. Later zijn we verraden en
ben ik op allerlei andere onder
duikplaatsen geweest. Ik heb
geslapen in een donkere kamer
en in een galanteriewinkeltje.
Dominee Ader is naderhand ge
fusilleerd. Een jongen die naar
bed wou met een meisje dat
ook ondergedoken zat, heeft de
boel verraden toen het meisje
dat niet wou. Mijn laatste
schuilplaats was bij een bakker.
Ik sliep daar in de zogenaamde
rijsoven, de oven waarin het
brood moet rijzen. Op een bak
plaat, net zoals mijn broer. Het
was een uiterst vernuftig ge
maakte schuilplaats. De Duit
sers zijn een paar keer geweest
maar ze hebben nooit iets kun
nen vinden. We hebben tijdens
razzia's of bliksemacties van de
Duitsers wel eens drie dagen
achtereen in die ruimte moeten
verblijven zonder eten of drin
ken. Ik had eens ergens gelezen
dat mensen in de woestijn zich
hadden kunnen redden door
het drinken van hun eigen uri
ne. Ik zei tegen mijn broer dat
wij onze plas moesten opvan
gen in onze schoenen. Maar ge
lukkig kregen we al gauw weer
wateren roggebrood."
„Ik heb veelfamilieleden verlo
ren tijdens de oorlog, en dan is
het erg wrang om te zeggen,
maar ik heb in die tijd veel gela
chen. Ook dat nog, ja. Dominee
Ader, een man die ongelooflijk
veel heeft gedaan voor het ver
zet en de joodse mensen, heeft
me tijdens mijn onderduikpe
riode nooit proberen over te ha
len tot zijn geloof. Zijn vrouw
wel. 'Tante Jo', zei ik, 'u moet
nog maar eens terugkomen als
ik een vrij mens ben."
„Later kwam bij mij natuurlijk
het schuldgevoel. Waarom ben
ik er nog?, dacht ik. Maar dat
slijt wel. Alleen ben ik wel ver
slaafd geraakt aan de valium en
de mogadon. Als ik geen slaap
middelen inneem, hoor ik 's
nachts weer het gestamp van
laarzen."
CEES VAN HOORE
De juiste superlatieven weet Sa-
cha Meuldijk nu nog steeds niet
te vinden, al is het al enkele da
gen geleden dat hij de orkaan
Andrew voorbij zag razen.Als
je Miami komt inrijden, dan
weet je niet wat je ziet. Hoe
moetje dat omschrijven... Alsof
er een enorme bulldozer dwars
door Miami is gereden, of een
gigantische trein. In-Nederland
hebben we windkracht tien,
maar dat is niets vergeleken
met wat hier is gebeurd", zegt
de 20-jarige Leidenaar die mo
menteel in Fort Lauderdale
i woont, zo'n dertig mijl ten zui
den van Miami.
Gisteren kon hij zijn familie ge
ruststellen dat hem niets ern
stigs was overkomen. Toen pas
werkte de telefoon weer in Fort
Lauderdale. Uit zijn relaas blijkt
dat al is Andrew reeds lang
I uit het zicht van de mensen in
Florida verdwenen de gevol
gen nog lang zullen doorwer
ken. „Op zich valt de schade
hier in Fort Lauderdale mee.
Het oog van de orkaan trok
meer noordelijk over het land.
In Miami is het echt heel erg.
De mensen hebben daar geen
electriciteit, geen eten en geen
water", geeft Sacha als voor
beelden.
De bewoners zijn er volgens
hem toe in staat te vechten om
het nodige eten te bemachtigen.
„In de supermarkten staat niets
Deze Inwoner uit Miami denkt na over hoe het nu verder moet De orkaan Andrew veranderde zijn huis in een puinhoop.
FOTO» AP
meer in de schappen, ook hier
niet. Als je weet hoe groot de
supermarkten hier zijn.. De
mensen komen allemaal naar
Fort Lauderdale om proviand in
te slaan en te tanken. Ik denk
dat het in Miami nog wel drie
weken zal gaan duren, voordat
alles weer klopt met de tele
foonlijnen en de electriciteit."
De Leidenaar omschrijft de re
acties van de Amerikanen
ondanks de kracht van de or
kaan als 'ietwat paniekerig';
zelf is hij niet echt bang ge
weest. „De dag voordat Andrew
kwam, kreeg ik al het advies be
paalde dingen in te slaan, water
en koek. Dat was dus al niet
meer te koop in de winkel. Ver
volgens maakten ze me midden
in de nacht wakker. Toen was ik
in eerste instantie bang dat An
drew al binnen een uur Fort
Lauderdale zou bereiken. Maar
dat bleek allemaal mee te val
len. Ze evacueren hier al ver van
te voren. Ik kreeg te horen dat ik
naar het noorden moest gaan.
Nou, we waren nog maar een
stukje de grote weg op of we
stonden al bumper aan bum
per. Je kon geen kant op, het
was of iedereen tegelijk op va
kantie ging."
Uiteindelijk kwam Meuldijk bij
kennissen terecht, even buiten
Fort Lauderdale en een stuk
verder van de kust verwijderd
dan de plaats van zijn apparte
ment. Toen hij weer naar huis
ging, bleek de schade aan zijn
eigen onderkomen „mee te val
len".
Meuldijk: „In de tuin waren al
leen wat bomen omgewaaid. En
verder was de inhoud van de
koelkast bedorven omdat de
stroom was uitgevallen. Maar
het viel allemaal wel mee. Ge
lukkig was het geen hoog water,
dan was ik
weest met alles op te
Het allerergste zijn de gangs, die
nu vooral in Miami maar ook
hier in Fort Lauderdale hun slag
slaan. Die gaan overal naar bin
nen en plunderen alles leeg. Het
leger is inmiddels gearriveerd
om de bendes tegen te houden.
Dinsdag wilde ik naar Miami,
maar daar kun je niet meer in
als je er niet woont. Ze houden
iedereen buiten de stad al te
gen. En van zeven uur 's avonds
tot zeven uur 's ochtends is er
een straatverbod.
ANNETVAN AARSEN
Exclusief voor lezers van deze krant
Wie de wereldtentoonstelling
in Sevilla heeft gemist, krijgt de
gelegenheid toch nog een be
zoek te brengen aan deze ex
positie. Samen met Martinair
organiseert deze krant op 6
september een eendaagse trip
naar Spanje. Prijs: 495 gulden
per persoon, 's Ochtends in al
le vroegte weg en pas 's avonds
laat weer terug. Met tussen
door volop gelegenheid om te
genieten van de manier waar
op de meer dan honderd deel
nemende landen zich op de gi
gantische expositie presente-
Het thema van de wereldten
toonstelling in Sevilla is 'Het
tijdperk der Ontdekkingen'. De
EXPO '92 is een universele we
reldtentoonstelling. De laatste
Europese versie was in 1958 in
Brussel. Het tentoonstellings
terrein is ingericht op het ei
land La Cartuja, genoemd naar
het uit de vijftiende eeuw date
rende karthuizer klooster van
Santa Maria de La Cuevas. Het
eiland ligt op loopafstand van
het centrum van Sevilla en is
gesitueerd tussen twee vertak
kingen van de Guadalquivir.
Record
Aan de Expo '92 neemt een re
cordaantal van 109 landen
deel, die allemaal een pavil
joen hebben ingericht. Verder
verlenen eenentwintig interna
tionale organisaties en zeven
tien autonome regio's van
Spanje hun medewerking,
evenals een groot aantal bui
tenlandse ondernemingen.
De meeste paviljoens zullen na
de Expo worden afgebroken,
om in enkele gevallen, elders
weer te worden opgebouwd.
Dat laatste gebeurt ook met
het Nederlandse paviljoen. Het
futuristische gebouw, voorzien
van een compleet doorzichtige
gevel, komt na de Expo in Alp
hen aan de Rijn te staan, al
waar het een plek krijgt in het
archeologische themapark 'Ar-
cheon'. De kosten van het Ne
derlandse onderkomen in Se
villa bedragen 35 miljoen gul
den.
Op het expo-terrein bevinden
zich naast de meer dan hon
derd paviljoens zo'n 250 bars
en restaurants, waar eten en
drinken uit diverse landen ver
krijgbaar is. Verder zijn er on
der meer zestien bankkanto
ren, een kindercrèche, vijf ba
gagedepots en een openlucht
bioscoop. Dagelijks worden al
lerlei shows gegeven, op het
gebied van dans, muziek en
ander entertainment. Dat ge
beurt op 'El Palanque', een
groot plein met een overkap
ping van textiel.
Centrum
Voor bezoekers van de Expo
'92 bestaat de mogelijkheid om
het expo-terrein tussentijds te
verlaten, bijvoorbeeld vooreen
bezoekje aan het centrum van
Sevilla. De toegangskaart voor
de Expo blijft namelijk de ge
hele dag geldig doordat erbij
binnenkomst een stempel op
wordt gezet.
De kaarten voor deze eenmali
ge trip kunnen alleen morgen
worden gekocht aan de balie
van het hoofdkantoor van
Leidsch Dagblad, Witte Singel
1 in Leiden (071-161400). Het
kantoor is geopend van 9.00
tot 17.00 uur. De verkoop van
de tickets geschiedt uitsluitend
Minister Pronk van ontwikke
lingssamenwerking was zicht
baar aangedaan toen hij vertel
de over zijn bezoek aan Soma
lië. In de Tweede Kamer waar
het er gewoonlijk nogal koel aan
toe gaat, liet hij zijn tranen de
vrije loop. De gevoeligste van al
le ministers of een akelige vent?
Een aantal reacties.
Mevrouw Van Rhijn, Noord-
wijk:
„Ik heb wel kritiek op de han
delwijze van Pronk want hij had
veel eerder iets moeten doen.
Nu het erger is geworden is hij
pas gaan kijken. Die emoties
kan ik me wel voorstellen, een
mens is een mens. Als je die na
righeid op televisie ziet, zit je
niet lekker als je aan tafel zit te -
eten.
Mijn beeld van Pronk is er niet
door veranderd. Dat was daar
voor al heel erg slecht. Door dat
drinken in vliegtuigen. Dan ging
hij op reis en dan zat-ie aange
schoten in een vliegtuig. Dat
vergeet ik niet meer, ook al huilt
hij nog zoveel."
Ron van Hemessen, Alphen
aan den Rijn:
„Ik vind hem wel een sympa
thieke man, de gevoeligste van
allemaal. Het is ook wel goed
dat je kon zien hoe geëmotio
neerd hij was.
Ik was ook geschokt door de
beelden van Somalië. Ik geloof
best dat de situatie daar nog er
ger is dan in Joegoslavië. Maar
je hoort er minder van."
Mevrouw Van Tol, Hoogmade:
„Ik vind dat ze het niet op tele
visie hadden moeten laten zien.
Er is al genoeg ellende, en dan
komt'dit er ook nog eens bij.
Voor mij hoeft het niet meer,
hoor. Ik begrijp wel dat die
mensen geholpen moeten wor
den maar ik heb er genoeg
E. Prooy, Leiderdorp:
„Heel aangrijpend vond ik het.
Pronk is menselijk, je hebt ook
die zeggen: het is heel
erg maar ik mag mijn emoties
niet tonen. Ik kan me trouwens
wel van meer ministers voor
stellen dat ze zo reageren, van
Lubbers bijvoorbeeld. Maar van
May-Weggen kan ik het me ab
soluut niet indenken. Die is zo
ontzettend koud en kil, dat vind
ik echt een ijzeren dame."
W. van der Bent, Katwijk:
„Het was heel emotioneel, heel
Het toont echt de
mens achter de minister, je ziet
dat hij zich er bij betrokken
voelt. Ik denk dat het goede re
clame was voor de PvdA."
Mevrouw Duivenvoorden, Lei
den:
„Ik weet niet wat ik ervan moet
denken. Ik dacht: Is het nou
echt of gespeeld. De beelden
van Somaliëwaren nog indrin
gender dan de beelden die ik
eerder heb gezien. Ik vind wel
dat de maatregelen te laat wor
den genomen. En dan zegt
Pronk: ik heb het vorig jaar al
aangekaart. Maar hij zit nou net
in een positie dat hij er wat aan
kan doen."
Mevrouw Binnendijk, Leiden:
„Ik vind dat het beeld van de
minister te lang te zien was op
de televisie. Dat vond ik niet
tactvol. Die man had het moei
lijk en dat gaat niet iedereen
Mos, Rijnsburg:
„Ik heb het niet gezien, maar ik
vind het zo'n akelige vent. Toen
ik jong was woonde ik vlakbij
hem en toen was het zo'n nare
jongen. Moest hij huilen? Nou.
dat brengt hij dan leuk. Nee, ik
geloof niet dat het echt was. Ik
zie die beelden natuurlijk ook
geregeld op televisie en het is
ook wel om te huilen. Maar ik
geloof niet dat Pronk dat echt
heeft gedaan en ik geloof ook
niet dat hij erg is veranderd. Die
nare trekken blijven."
JANET VAN PUK
Mevrouw A.E. CohnErwteman uit Leiden die in Almelo ondergedoken heeft gezeten: „Vlak
moet ik nu houden?"
de oorlog heb ik mij wel afgevraagd: van wie
FOTO*JAN HOLVAST
