De nauwelijks te ontwarren knoop
Joegoslavië Conferentie
DINSDAG 25 AUGUSTUS 1992
8
Bosnië Waarom vermoorden zij elkaar, hoe is het conflict begonnen en hoe zal het eindigen?
'Etnische zuivering' in de praktijk. Bosnische moslims worden met geweld gedwongen huis en Elke dag vinden tientallen mensen de dood bij de belegering van de Bosnische hoofdstad Saraje- Tranen van vreugde biggelen over de wangen van deze vrouw uit Gorazde bij het zien van het
haard te verlaten. foto reuter zoran sinku vo. Op de begraafplaatsen is nog nauwelijks plaats voor nieuwe graven. foto afp VN-hulpkonvooi, dat de belegerde stad vorige week bereikte. foto arcorinne dufka
De Balkan-oorlog trekt dag in dag uit over onze televi
sieschermen, de radio braakt het ene na het andere be
richt uit en de kranten stoppen ook al maanden heel
veel voormalig Joegoslavië in hun kolommen. Bij die
overvloed verdwijnen de antwoorden op een aantal
kernvragen over het conflict wel eens achter de hori
zon. Op deze pagina een deel van die vragen op een rij
tje plus de antwoorden die de Britse krant The Inde
pendent heeft verzameld.
Waarin verschillen de
bevolkingsgroepen van elkaar?
Het zijn allemaal Slaven, afstammelingen
van de mensen van Aziatische afkomst die
zich in de zevende eeuw in het gebied heb
ben gevestigd. Maar sindsdien hebben de
diverse bevolkingsgroepen sterk verschil
lende ontwikkelingen doorgemaakt.
De Serviërs, meest orthodoxe christenen,
zijn een oorlogvoerend volk dat. voor het
aan het eind van de Middeleeuwen onder
Ottomaans-Turks bestuur kwam, zelf een
groot Balkan-rijk bestuurde. Begin 19de
eeuw kwamen de Serviërs met succes tegen
de Turken in opstand. Het resultaat was het
onafhankelijke koninkrijk Servië. Oorlogen
bevrijding zijn blijvend verbonden met het
beeld dat de Serviërs van zichzelf hebben.
De Kroaten, woonachtig in het noorden en
het westen, kwamen onder westerse in
vloed en werden rooms-katholiek. De
meesten van hen kwamen onder bestuur
van het Oostenrijks-Hongaarse rijk van de
Habsburgers.
Eeuwenlang werden Serviërs en Kroaten ge
scheiden door een militaire grens die meer
was dan een gewone landsgrens het was
de linie tussen Oost en West. De twee natio
naliteiten hebben dezelfde taal, het Servo-
Kroatisch, maar hun dialecten zijn verschil
lend. Het belangrijkste verschil tussen Ser
visch en Kroatisch zit in het schrift de
Serviërs maken, net als de Russen, gebruik
van het cyrillische schrift, terwijl de Kroaten
het Latijnse alfabet gebruiken.
De moslims stammen af van de Slaven die
in centraal-Joegoslavië woonden en die in
de Middeleeuwen de leer van Bogomiel
aanhingen. Bogomiel was een dorpspriester
uit Bulgarije. De bogomielen leerden de on-
derdanighied van deze wereld aan de dui
vel. Zij zetten zich af tegen de pracht en
praal van het Byzantijnse rijk, waarom ze
werden vervolgd. Ze verwelkomden in de
15de eeuw de Turkse verovering als een be
vrijding en bekeerden zich tot de islam.
Waarom haten Serviërs
en Kroaten elkaar zo?
De Tweede Wereldoorlog heeft daar veel
mee te maken. Serviërs en Kroaten verden
ken elkaar traditioneel van de wens bij de
één om de ander te overheersen. Andere,
grotere machten die zich met de Balkan be
moeiden, hebben dat vuurtje vaak opge
pookt. Tussen de twee wereldoorlogen,
toen Joegoslavië een verenigd koninkrijk
was, kregen de Kroaten een afkeer van wat
ze als Servisch bestuur beschouwden de
koning was Servisch, de legerleiding ook, en
de hoofdstad was het Servische Belgrado.
Toen de Duitsers in 1941 het land verover
den, namen veel Kroaten wraak. Er werd
een fascistische marionettenstaat Kroatië
gesticht die ook Bosnië omvatte, en de wre
de onderdrukking, zelfs uitroeiing van de
Serviërs begon. Een gruwelijke burgeroor
log volgde, waarbij de Duitsers soms alleen
maar toekeken. Meer dan een miljoen Joe-
goslaven kwamen daarbij om.
Hoe wist Tito de
vrede te bewaren?
Tito, zoon van een Kroatische vader en een
Sloveense moeder, was een bron van erger
nis voor zowel Serviërs als Kroaten. Hij pro
beerde de invloed van beide in te tomen
door de andere nationaliteiten Macedo-
niërs, Slovenen en, in mindere mate, de
moslims meer status te geven. Hij brus-
keerde de Serviërs door twee provincies in
Servië, Vojvodina en Kosovo, autonomie te
verlenen. De Kroaten dachten bij Tito voor
al aan diens partizanen, die in de oorlog
rooms-katholieken vervolgden.
Ondanks deze spanningen werd de Balkan-
staat bijeen gehouden door het harde com
munistische systeem. Alle niet-officiële ui
tingen van nationalisme waren verboden.
Nadat Tito in 1948 met Stalin had gebro
ken, vonden de Joegoslaven het bovendien
veiliger om bij elkaar te blijven
voor het geval de Sovjetunie
zou proberen het land tot de or
de te roepen.
Waarom is de Bosnische
structuur zo ingewikkeld?
Servië is voornamelijk Servisch
en Kroatië voornamelijk
Kroatisch. Bosnië-Hercegovina
is echter een etnische puzzel.
De aanwezigheid van moslims
maakt die nog ingewikkelder.
Bosnië is het noordelijke deel,
genoemd naar een rivier die
ooit Bosanius heette. De naam
Hercegovina stamt van het
Duitse woord Herzog (hertog).
De twee gebieden stonden eeu
wenlang onder Ottomaans be
stuur, totdat rebellen in de jaren
zeventig van de 19de eeuw Oos
tenrijk-Hongarije de kans gaven
de zaak over te nemen.
De geschiedenis van Bosnië en
Hercegovina is dus, net als haar
bevolkingsopbouw, een grotere
warboel dan die van haar bu
ren. Daardoor hebben de bewo
ners geen sterk ontwikkelde ge
meenschappelijke identiteit. De
Serviërs bleven zich met Servië
identificeren en de Kroaten met
Kroatië, terwijl de moslims zo
wel de Serviërs als de Kroaten
vreesden. Bosnië is dus bepaald
geen op zichzelf staande natie.
Na de Tweede Wereldoorlog maakte Tito
van Bosnië een republiek gelijkwaardig aan
Servië en Kroatië. De bevolking probeerde
zich te verenigen. Tot de huidige gevechten
uitbraken, vormden islamieten 44 procent
van de bevolking, Serviërs 32 procent en
Kroaten 17 procent.
Wat voor soort
regering heeft Bosnië?
Een democratisch gekozen, niet-commu-
nistische regering, die nu nog maar heel
weinig grondgebied controleert. Na de ver
kiezingen van november 1990 werd een is-
lamitisch-Servisch-Kroatische regering ge
vormd onder een islamitische president,
Alija Izetbegovic. Vorig jaar, toen Slovenië,
Kroatië en Macedonië zich onafhankelijk
verklaarden en er serieuze gevechten uit
braken in Kroatië, probeerde Izetbegovic
zijn coalitie bijeen te houden en te voorko
men dat Bosnië erbij betrokken raakte.
Toen echter de spanningen opliepen, stap
ten de Serviërs uit zijn regering.
Hoe is de
oorlog begonnen?
Terwijl vorig jaar Serviërs en Kroaten voch
ten in Kroatië en de Joegoslavische federa
tie uiteen viel, ontwikkelden de leiders van
de drie belangrijkste gemeenschappen in
Bosnië uiteenlopende meningen over het
soort onafhankelijkheid dat ze wilden. De
Serviërs, bang voor een isIamitisch-Kroati-
sche overheersing, wilden een band met
Servië. De anderen vreesden dat ze dan
zouden worden opgeslokt in een 'Groot-
Servië'. Elk van de drie groepen bewapende
zich tot de tanden. De Serviërs hadden het
voordeel hadden dat de garnizoenen van
het Joegoslavische leger door Serviërs wer
den geleid. Afgelopen maart werd.er een re
ferendum gehouden over Bosnische onaf
hankelijkheid. De Serviërs boycotten de
volksraadpleging, terwijl de islamieten en
Kroaten (samen 65 procent) vóór stemden.
Onmiddellijk daarna braken de gevechten
Pas toen beelden uit de interneringskampen de wereld bereikten werd de roep o
de buurt van Prijedor.
Hoe liggen de
machtsverhoudingen?
Wie wint de oorlog
in Bosnië-Hercegovina
Wat gebeurt er met
de vluchtelingen?
in moeilijkheden brengt, kun
nen Servië, Griekenland en Bul
garije in de verleiding komen in
te grijpen. Daarmee zouden
Servië en Griekenland aan de
één kant komen te staan en
Bulgarije, Macedonië en Turkije
(van oudsher anti-Grieks) aan
de andere. Dat mag allemaal
wat vergezocht klinken, maar
dat gold nog niet zo lang gele
den ook voor een totale oorlog
in Bosnië.
Is internationale
interventie afdoende
Dat zou een zeer grote strijd
macht vergen. Schattingen van
het aantal troepen dat nodig
zou zijn om de rust te herstellen
in heel Bosnië en het reguliere
Servische.leger daar weg te hou
den, variëren. Een voorzichtige
schatting komt uit op 200.000
tot 300.000 troepen, zelfs wan
neer rekening wordt gehouden
met de grote technologische su
perioriteit die een internationa
le strijdmacht zou hebben en
met de slechte staat waarin de
voormalige Joegoslavische
luchtmacht verkeert. In een
oorlog op grote schaal zou de
westerse strijdmacht waar
schijnlijk zeer snel de overhand
hebben in het luchtruim.
Is er iets anders dat
gedaan kan worden?
Zo'n 60 a 70.000 Bosnische Serviërs zijn on
der de wapenen. Ze hebben ongeveer 500
stuks artillerie en zware mortieren en tot
300 tanks in Bosnië. De meesten van hen
behoorden tot een plaatselijke strijdmacht,
Teritorijalna Odbrana, die in heel commu
nistisch Joegoslavië in kleine groepjes was
georganiseerd. Ze kregen steun van het fe
derale leger, dat genoeg en goed wapentuig
heeft. De wapenindustrie van het voormali
ge Joegoslavië was altijd gevestigd in Servië
of in door Serviërs gedomineerde delen van
Bosnië. Wapenproduktie is voor de Serviërs
dus geen probleem.
De Bosnische moslims en Kroaten hebben
samen zo'n 100.000 militairen, meer dus
dan de Serviërs. Maar zij zijn minder goed
bewapend, en hebben vooral minder zware
wapens. Ze zijn voor wapens afhankelijk
De Serviërs winnen, vooral ten koste van de
moslims. Hoewel het strijdtoneel erg chao
tisch is, kan toch wel worden vastgesteld
dat de Serviërs meer dan tweederde van
Bosnië in handen hebben en de hoofdstad
Sarajevo geheel hebben geïsoleerd. Twee
andere steden, Gorazde en Bihat, worden
ook belegerd. Intussen hebben de Kroaten
de kans gegrepen om in het westen van
Hercegovina een autonoom Kroatisch ge
bied af te bakenen, Herceg-Bosna.
Wat betekent nu eigenlijk
'etnische zuivering'?
Etnische zuivering werkt als volgt: Serviërs
nemen een voornamelijk door moslims be
het buitenland en vooral zij hebben dus woond gebied over. Ze gaan de huizen
i de Verenig-
Heeft de EG-diplomatie
de dingen erger gemaakt?
De Gemeenschap begreep voor de oorlog
niet dat Joegoslavië uiteen zou vallen, en
dat het cruciaal was hoe de mensenrechten
konden worden gegarandeerd voor de etni
sche minderheden in de nieuwe staten. In
plaats daarvan waarschuwde de EG Slove
nië en Kroatië tegen afscheiding. Daarmee
kreeg het door Serviërs geleide federale le
ger een excuus om beide aan te vallen.
De EG probeerde dat weer goed te maken
door een commissie te laten adviseren wel
ke Joegoslavische republieken erkenning
verdienen als onafhankelijke staten. De
deskundigen zeiden dat Kroatië geen deug
delijke garanties gaf voor de rechten van de
Servische minderheid en dat Kroatië dus
niet moest worden erkend. De EG deed dat
toch. En toen de deskundigen adviseerden
Macedonië wel te erkennen, dwong Grie
kenland de andere elf lidstaten ertoe om dit
juist niet te doen.
Tussen de 1.5 en 2 miljoen mensen zijn in
Joegoslavië van huis en haard verdreven.
Velen zijn in hun eigen republiek gebleven,
zwervend in gebieden die zij als veilig be
schouwen. Voor sommigen zijn er kampen,
voedsel en andere hulp. Anderen hebben
familieleden die hen helpen. Nog meer zijn
de grenzen over gevlucht. Kroatië alleen
herbergt 600.000 vluchtelingen. Die kunnen
niet allemaal worden gevoed en onderdak
worden gebracht. De republiek is gewoon
weg overweldigd.
Het vooruitzicht voor deze mensen is af
schuwelijk. Met de winter op komst win
ters in de Balkan kunnen uitzonderlijk
streng zijn zal de kou een serieus pro
bleem zijn. Gekoppeld aan het verwachte
voedseltekort zal de winter veel levens ei-
Zullen de gevechten zich
verspreiden naar andere landen?
Dat zou zeker kunnen. Serviës succes op
het slagveld maakt het land, ondanks de di
plomatieke isolatie en benarde economi
sche situatie, tot een overheersende macht
in het gebied. Dat verhoogt de spanningen
in het zuidelijke gebied Kosovo, waar voor
namelijk etnische Albanezen wonen, die
onafhankelijkheid willen en in Macedonië,
dat zich onafhankelijk heeft verklaard maar
internationaal niet is erkend.
De positie van Macedonië is met name
kwetsbaar omdat Servië een stilzwijgende
afspraak heeft met Griekenland om het
land zwak te houden. Griekenland heeft een
diep wantrouwen tegen Macedonië, dat bo
ze plannen zou hebben op haar grondge
bied. Andere landen kunnen daarin meege
trokken worden als, bij voorbeeld, de Alba-
niërs van Kosovo in opstand zouden komen
en de Serviërs de opstand zouden neer
slaan. Dat zou ertoe kunnen leiden dat Al
banië en de Albanese minderheid in Mace-
zijn geen aanwijzingen donië de Kosovanen te hulp schieten.
Ook als een blijvende westerse weigering
om Macedonië te erkennen dat land verder
langs en eisen van ieder gezin dat
eed van trouw tekenen en wapens inleve
ren. Bij een weigering worden de mannen
verzameld en in gevangenkampen gezet,
waar zij worden gedwongen met een hand
tekening hun bezittingen weg te geven en
te beloven dat zij nooit meer terug zullen
keren. Dan worden zij gedeporteerd naar
Kroatië of vluchten zij gewoon naar het bui
tenland.
Vrouwen en kinderen vertrekken in het al
gemeen afzonderlijk, onder pesterijen.
Wanneer zij de eed ondertekenen, worden
zij toch geterroriseerd hun huizen wor
den gebombardeerd en in brand gestoken,
zij worden van hun baan beroofd. Vaak la
ten de Serviërs de moslims een papier on
dertekenen waarin staat dat zij in Duitsland
of Oostenrijk of zo willen wonen. Dan ne
men de Serviërs contact op met de mensen
van de Verenigde Naties en zeggen: wij
hebben hier islamieten die naar het buiten
land willen, bereid jullie voor op hun
komst. Op deze manier zijn hele gebieden
gezuiverd. De Serviërs zeggen dat de
ICroaten en moslims met hun mensen het
zelfde doen,
voor een dergelijk systematisch of formeel
beleid.
Een andere mogelijkheid voor militaire in
terventie is te proberen een grens of gren
zen binnen Bosnië veilig te stellen, waarbij
bepaalde voornamelijk moslim-gebieden
worden aangemerkt als 'veilig'. Daarvoor
zouden waarschijnlijk minder troepen no
dig zijn misschien ongeveer 100.000
maar dat ligt politiek gevoelig. Het bevrie
zen van feitelijke grenzen binnen Bosnië is
ook een manier om ze te erkennen en dat
kan betekenen dat de 'etnische zuivering'
door de vingers wordt gezien.
Nu worden kleinere stappen overwogen.
Dat zijn: het veiligstellen van het vliegveld
van Sarajevo, het begeleiden van hulpkon
vooien naar belegerde steden zoals Sarajevo
en het toezicht houden op de inzameling
van zware wapens. Daarvoor zouden waar
schijnlijk 20.000 tot 25.000 troepen nodig
zijn 12.000 om het vliegveld te beveiligen
en nog 12.000 voor de andere taken.
Is er nog hoop dat
Bosnië gered kan worden?
Heel weinig. Bosnië is feitelijk al verdeeld
tussen Servië en Kroatië. Of dat zo blijft
hangt af van of het Westen besluit dat dat
onaanvaardbaar is en actie onderneemt om
de situatie terug te draaien. Als Bosnië en
Hercegovina als onafhankelijke staat op
nieuw opgebouwd moet worden, dan is
daarbij essentieel dat de etnische rechten
worden gerespecteerd en worden vastge
legd in een regeringsvorm waarin alle natio
naliteiten op centraal, regionaal en plaatse
lijk niveau zijn vertegenwoordigd.
Het is zeer onwaarschijnlijk dat dit zal ge
beuren zolang de huidige leiders aan de
macht zijn, met name Radovan Karadzic,
de Serviër, en Mate Boban, de Kroaat. Op
een lager niveau is een hele nieuwe genera
tie ondergedompeld in gruwelen en ver
driet. Het zal een hele tijd duren voordat
het vertrouwen tussen de gemeenschappen
kan worden hersteld.
VERTALING: LUUTJE NIEMANTSVERDRIET
