De vreemde
collectie van
Paul Citroen
Tussen realiteit
en verbeelding
'Het is nu te laat
voor prijzen'
Cultuur&Kunst
Europees
jeugdorkest
beter dan
dirigent
MAANDAG 17 AUGUSTUS 1992
9
redactie. cees v.
k ruygrok (CHif)
saskiastoelinga
Try-out Youp van 't Hek in Katwijk
katwijk» Youp-van 't Hek brengt op zaterdag 31 oktober een try-
out van zijn nieuwe theaterprogramma 'Ergens in de verte' op
de planken van Tripodia in Katwijk. Kaarten zijn niet meer ver
krijgbaar. Bij de VW en K&O in Katwijk waren vanmorgen bin
nen twintig minuten alle plaatsbewijzen uitverkocht.
Vierde Nationaal Orgelconcours
leiden» Van 1 tot en met 5 september wordt in Leiden weer het
Nationaal Orgelconcours voor conservatoriumstudenten gehou
den. De Stichting Orgelstad Leiden organiseert dit concours
voor de vierde maal. Er wordt gestreden in twee categorieën: re-
naissance-barok-rococo en romantiek. Voor beide categorieën
hebben zes deelnemers zich ingeschreven. De concerten wor
den gegeven in de Hooglandse Kerk, de Hartebrugkerk en de
Waalse Kerk.
Van Dick krijgt Duitse prijs
Amsterdam De in Amsterdam wonende Duitser Lutz van Dick
heeft een prijs voor jeugdliteratuur gekregen die de stad Lim
burg in de Duitse deelstaat Hessen om de twee jaar toekent. Van
Dick krijgt 6.000 mark en een schrijfstage bij een beroemde
Duitse schrijver voor zijn boeken 'Der Partisan' en 'Verdammt
starke Liebe'. In zijn boeken neemt Van Dick, die los-vast ver
bonden is aan het Anne Frank Huis in Amsterdam, het volgens
de jury op voor vervolgden, gediscrimineerden en paria's.
Gronings Cage-festival gaat door
Groningen Hoewel John Cage deze week is overleden, laat de
Groningse Dienst Kunst en Cultuur een festival rondom deze
veelzijdige kunstenaar doorgaan. Het wordt volgende maand ge
houden. Ter ere van de net niet gehaalde tachtigste verjaardag
van Cage worden een tentoonstelling van beeldende kunst en de
muzikale manifestatie 'But what about the noise' georganiseerd.
Exposities in Leiderdorp
leiderdorp» Frida de Bakker exposeert tot en met 17 september
tekeningen en schilderijen in het gemeentehuis van Leiderdorp.
Het gemeentehuis is van maandag tot en met vrijdag geopend
van 8.00 tot 17.00 en op woensdagavond van 18.30 uur tot 20.00
uur. In het verpleeghuis Leythenrode exposeert Fenny van de
Wal-Timmerman tot en met 23 september haar acrylschilderij-
en. Deze expositie is dagelijks te zien van 10.00 tot 20.00 uur.
Toen Paul Citroen in 1983 stierf, liet hij een collectie van
1200 kunstwerken na. Hij was met verzamelen begonnen
toen hij twintig was. Dat was in 1916 in zijn toenmalige
woonplaats Berlijn. Zijn collectie is sinds het midden van
de jaren zeventig voor een groot deel in het bezit geko
men van de provincie Overijssel, die er het provinciehuis
in Zwolle mee opsiert. Een deel van die collectie is nu tij
delijk ondergebracht in het Nijmeegse museum De Com-
manderie. Onder de titel 'De Kunstcollectie van Paul Ci
troen' presenteert het museum honderd 'hoogtepunten'
uit de verzameling Nederlandse kunst van Citroen.
nijmegen henk meutgeert
Niet alle werken die in Nijme
gen worden getoond zijn 'hoog
tepunten'. Dat is een logisch ge
volg van de manier van verza
melen van kunstenaar Citroen.
Hij wilde met zijn collectie geen
overzicht geven van wat er in
ons land (hij woonde vanaf
1927 in Nederland) op het ge
bied van de beeldende kunst
gebeurde. „Van een werk hou
den is iets anders dan het be
wonderen. Ik houd van veel
kunstwerken die niet tot de top
klasse behoren. De hoogste ui
tingen van de kunst zijn niet al
tijd innig", zei hij eens. Boven
dien gebeurde het meer dan
eens dat Citroen een werk kocht
om de maker ervan financieel te
helpen. Zo schafte hij zich wer
ken van Cobra-kunstenaars als
Appel en Comeille aan, zonder
dat echt te waarderen, maar
„omdat die jongens het zo vre
selijk arm hadden."
Een merkwaardige verzame
laar dus, Paul Citroen, die ech
ter internationaal en nationaal
de ontwikkelingen in de beel
dende kunst van vooral voor de
Tweede Wereldoorlog van
dichtbij meemaakte. In Berlijn
leerde hij door zijn werk bij de
kunsthandel 'Der Sturm' het
werk van de avantgarde van
destijds kennen. Hij kocht werk
van kunstenaars als Chagall,
Multiplex/zand, metaal en kokosmat. Werk van Marlène Staals, zonder
titel, te zien de Waag. foto»pr
beeldende kuhst
recensie nancy stoop
Expositie: Ruimtelijk werk van Marlène
Staals. Te zien: t/m 30 augustus, di. t/m
De ruimte van de Waag vormt
een ideale omlijsting van Marlè
ne Staals' beelden. Een aange
name leegte in het midden leidt
de blik naar de galerij achter de
bogen van de arcade. Eén werk
staat vrij in de ruimte, de overi
ge vier zijn aan de wand beves
tigd. In de beperking ligt de
kracht van deze presentatie,
want tegelijk met de directe er
varing komt Staals' gedachten-
gang over de betekenis en de
werking van architectonische
vormen perfect tot uitdrukking.
Zo gaan in de Waag twee disci
plines die elkaar soms alleen
aanvullen in verschillende op
zichten in elkaar over.
De vijfde uit een reeks exposi
ties, gewijd aan relatie tussen
beeldende kunst en architec
tuur, is een goede gelegenheid
kennis te maken met het werk
van Marlène Staals. De objecten
behoren in eerste instantie tot
het domein van de sculpturale
kun§t. De schaal variërend
van tamelijk monumentale wer
ken tot een mooie serie ma-
quette-achtige stukken en
het ontbreken van een werkelij
ke functie benadrukken deze
ene kant. Maar het zijn de for
mele kwaliteiten naast de keuze
en behandeling van het materi
aal die de sterke verwantschap
met de architectuur scherper
naar voren brengen.
Een enkele schuine lijn door
breekt de strengheid van rechte
lijnen en vlakken. Bij deze con
structivistisch aandoende ele
menten past de eenvoud van de
doorgaans onbewerkte materia
len zoals hout, metaal en kar
ton. Dat de toon belangrijker is
dan kleur bewijzen de kleine re
liëfs, die door de belichting een
prachtige projectie op de wand
geven. Weliswaar zijn deze ob
jecten op een ander formaat
uitgevoerd, de eigenschappen
zijn onmiskenbaar hetzelfde.
Bijvoorbeeld de verschillen in
dikte van de platen, de afwisse
ling van rechte en schuine lij
nen en open en gesloten vór
men. Met je ogen kun je in en
om de ruimte. Alleen het grote
re vrijstaande stuk wekt de sug
gestie dat je binnen kan of kunt
schuilen, maar praktisch gezien
is dat vrijwel onmogelijk.
De zintuigelijke ervaring van
een object brengt ook een ver
plaatsing in de gedachtenwe-
reld van Marlène Staals met
zich mee. Evenals de vorm staat
de betekenis in het teken van
tegengestelde begrippen. Een
constructie van hout en glas be
staat uit een soort kozijn met
een corresponderende vorm die
vrij op de grond staat. Het witte
matglas geeft een soort afslui-
schijn doet een ruimte daarach
ter vermoeden. Tegelijk herin
nert de vorm aan een altaarstuk
met een koorbank.
Een zandgeel object heeft
overeenkomsten met een ka
theder, terwijl enkele kleine ma
quette-vormen aan tempelach
tige constructies doen denken.'
Aards maar ook verheven zijn
de op een urinoir lijkende hok
jes die associaties met een
biechtstoel oproepen. Marlène
Staals laat, door elementen uit
onze directe omgeving te ver
smelten met een eigen beeld
taal, een nieuwe imaginaire we
reld ontstaan.
Klee en Kandinsky, maar ver
kocht het weer net zo gemakke
lijk. Net als in zijn eigen werk is
Citroen bij zijn verzamelwoede
de Figuratie, het herkenbare, al
tijd trouw gebleven. In Nijme
gen hangen ook enkele werken
van zijn eigen hand en het is op
zijn zachtst gezegd wonderlijk
dat de man die in de jaren twin
tig een beroemde moderne fo
tocollage als 'Metropolis' maak
te (een versie uit 1971 is op de
expositie te zien) bijna tegelij
kertijd ook de maker was van
een zoetsappige versie van het
beroemde 'Déjeuner sur l'her-
be' van Manet. Die tweeslach
tigheid komt ook naar voren in
zijn verzameling. Aan de ene
kant hangen daar enkele wer
ken bestaande uit zwart/witte
patronen van Peter Struycken
(één van zijn leerlingen), aan de
andere kant werken van Weste-
rik en Berserik.
Die diversiteit aan stijlen en
kwaliteiten heeft alles te maken
met die vreemde manier van
verzamelen van Citroen. Struyc
ken was zijn leerling in Den
Haag, vandaar dat hij in de col
lectie terecht kwam: Berserik
was een vriend. En Jan Cremer,
van wie enkele werken in
Nijmegen te zien zijn, eigenlijk
had Citroen niets met hem en
zijn werk. „Zo'n jongen zit daar
maar in zo'n hok, met die vrese
lijk harde muziek." Zo'n hou-
Schrijvers over Jan G. Elburg:
LEIDEN» CEESV
In de slagschaduw van andere
Vijftigers als Lucebert en Kou-
wenaar ging Jan Elburg, die af
gelopen donderdag is overle
den, rustig zijn eigen gang.
Bzzletin heeft nog eens een heel
nummer aan hem gewijd en in
1989, bij zijn zeventigste ver
jaardag, verscheen het boek 'Al
les voor niets. Hommages aan
Jan G. Elburg', maar Elburgs
'moeilijke' werk bleef toch altijd
iets voor de literaire fijnproever.
Een groot publiek heeft hij he
laas nooit bereikt.
Anton Korteweg, dichter en
daarnaast directeur van het Let
terkundig Museum in Den
Haag, heeft het gevoel dat El
burg zich de laatste jaren nogal
ondergewaardeerd voelde.
„Vijftigers als Kouwenaar en Lu
cebert zijn behoorlijk in de prij
zen gevallen. Elburg niet, terwijl
zijn werk toch wel degelijk kwa
liteiten had. Boeken als 'Geen
letterheren' en 'Praatjes kijken'
getuigen van een grote mate
van originaliteit. Maar ja, het is
nu te laat voor prijzen. Ik geloof
overigens niet dat hij zich door
dit soort zaken uit het veld heeft
laten slaan. Dat niet".
Grote rol
Schrijver Louis Ferron is het
eens met Anton Korteweg.
„Hoewel ook een Vijftiger, is El
burg lang niet zo vaak op de
voorgrond getreden als Kouwe
naar en Lucebert. En dat terwijl
hij in die beweging toch een he
le grote rol heeft gespeeld. Ik
denk dat dat uitblijven van echt
groot succes wel iets te maken
heeft gehad met zijn politieke
achtergrond. Tot de Hongaarse
opstand is hij communist geble
ven. De Vijftigers waren ook wel
marxistisch georiënteerd, maar
dat had toch iets modieus. El
burg was serieuzer.
Daarnaast heeft hij meer dan
enige andere Nederlandse
schrijver het surrealisme toege
laten in zijn werk en dat maakt
misschien dat men zijn boeken
nogal moeilijk vindt om te le
zen. Maar ik vind het echt een
groot dichter".
'Boeren in de herberg', een schilderij van Charley Toorop,
ding van een verzamelaar kan
wel voor verrassingen zorgen.
Museum
De collectie kent ook toppers,
zoals twee vroege wat geabstra
heerde stillevens van Charley
Toorop en twee latere werken
van haar hand, de 'Kinderen
Raedecker' en 'Boeren in Her
berg', beide uit de jaren twintig.
Ze hangen dichtbij een mooi
bosgezicht van Jacoba van
Heemskerk uit 1918, verderop
hangt het portret van Fie Carel-
sen van Jan Sluyters uit 1914.
Van Willink kocht Citroen onder
meer het portret van Wilma en
Roland Horst.
Er zouden in Zwolle plannen
bestaan om de collectie van
Paul Citroen als kern te kiezen
van een nieuw provinciaal mu
seum, zo weet conservator
Frank van der Schoor van het
De Commanderie te vertellen.
De komst van een museum
voor naïeve kunst naar Zwolle
maakt dat weer onzeker. Jam
mer, want een deel van het nu
geëxposeerde werk verdient een
grotere toegankelijkheid dan de
huidige.
De Kunstcollectie van Paul Ci
troen. Tot 6 september in De
Commanderie, Nijmegen.
Open: dagelijks van 10.00 tot
17.00 uur, op zondag van 13.00
tot 17.00 uur.
Dichter en criticus Tom van
Deel vindt dat het nogal mee
valt met die onderwaardering
van Elburg. „Vooral de laatste
tijd is er bij Meulenhoff toch
nog wel het een en ander ver
schenen. Maar prijzen heeft hij
inderdaad niet veel gekregen. Ik
vind zijn werk wel goed, ja.
Maar hij is, vind ik, niet ten on
rechte in de schaduw gebleven
van dichters als Kouwenaar en
Lucebert. Het werk van Elburg
is speels, waardoor het af en toe
ook misschien iets vrijblijvends
krijgt. Hij hield van taalspelle
tjes. Soms is het een beetje re
derijkerij".
Prachtig
De schrijver K. Schippers: „Jan
Elburg heeft prachtige regels ge
schreven. 'Ik neem mijn buik op
en wandel' is er zo een. Hij
heeft niet genoeg aandacht ge
had? Is dat echt zo? Ik zou het
niet weten, hoor. Ik vind zijn
werk in elk geval mooi. Vooral
die prozastukjes in 'Praatjes kij
ken'. Hij had wel iets geks. Hij
heeft in een van die stukjes nog
eens geschreven over de Stier
van Potter. Iedereen staart zich
natuurlijk blind op die stier,
maar Elburg zag dat er kikkers
in het gras zaten. Zijn grote ver
dienste is natuurlijk geweest dat
hij een brug heeft geslagen tus
sen het Franse surrealisme en
de Nederlandse literatuur".
recensie rob van der hilst
Concert Jeugdorkest van de Europese
Gemeenschap. Philharmonia Chorus en
solisten o I v Carlo Mana GUM met de
9e symfonie van Ludwig van Beethoven
Gehoord: 14/8. Concertgebouw Amster-
Mijn antracietgriize kostuum
had ik er speciaal voor aange
trokken en reeds dagen tevoren
speelden de belangrijkste the
ma's van het meesterwerk door
mijn hoofd (voorpret is heel
leuke pret). Ludwig van Beetho-
vens grootse negende symfonie
in d, op. 125 gespeeld door het
Jeugdorkest van de Europese
Gemeenschap onder leiding
van Carlo Maria Giulini in het
Amsterdamse Concertgebouw:
een prima combinatie, dit kan
niet stuk gaan.
Toch ging het wel stuk vrij
dagavond. daar in die 19e
eeuwse muziektempel aan de
Van Baerlestraat. Aan het orkest
lag het niet: het puik van Eu
ropese conservatoria was op de
plankieren van het Concertge
bouw samengebracht. Ook wat
het Philharmonia Chorus uit
Londen betreft, geen kwaad
woord. De circa honderd koor
zangers leverden zeer goede
prestaties. Gelet op het feit dat
in Beethovens tijd de gefixeerde
toonhoogte van orkesten onge
veer een halve tot een hele toon
lager was dan tegenwoordig,
liggen vocale partijen uit de fi
nale vaak te hoog. Een kracht
toer wordt het dan om noten
die Beethoven vooral in hogere
regionen plaatste, zuiver tot
klinken te brengen. Het Philhar
monia Chorus liet wat dit be
treft geen steek vallen, waarvoor
hulde.
Het valt echter dirigent Carlo
Maria Giulini te verwijten dat in
deze Beethoven-uitvoering
meer Wagner klonk dan gezond
is voor een oer-klassieker als
LvB. Ten eerste vanwege de
enorme omvang van het orkest,
circa honderdtien instrumenta
listen, dat alleen al daardoor
meer met de hoog-romantische
klankwereld van Wagner,
Bruckner en Mahler van doen
heeft. Ten tweede omdat zijn
tempobenadering op gespan-
voet stond met de aanwij
zingen van de componist: de
78-jarige maestro neemt tegen
woordig vele fracties rustiger
dan de bedoeling is. Ten derde
omdat de dramatische felheid
van Beethovens muzikaal en fi
losofische testimonium, met
zijn grote variëteit aan themati
sche doorwerkingen en expres
sieve en dynamische schakerin
gen, door Giulini met een soort
van mystieke sluier wordt om
hangen. De aanwijzingen van
de dirigent bleken zo buitenge
woon vaag, het optreden van de
man bleek vooral 'sfeer' te moe
ten uitstralen, dat inzetten door
het orkest herhaaldelijk ongelijk
klonken.
Stuitend was het gebruik van
zo veel vibrato, op het ordinaire
af soms. In de slotsectie van de
finale klonken daardoor meer
dan eens akkoorden onzuiver.
In hetzelfde licht staan de pres
taties van het solistenkwartet,
Sharon Sweet, lard van Nes,
Keith Lewis, Jan Hendrik Roote-
ring. Onder deze omstandighe
den was het slecht gestileerd ge
brul dat de zangers en zange
ressen ten gehore brachten.
Achteraf gezien, toch een merk
waardige gebeurtenis: hoe Lud
wig van Beethoven zijn uitvoer
ders overleeft, want de noten
van deze oude revolutionair
bleken sterker dan de tonen die
Giulini ermee liet maken.
Tienduizend
trouwe fans
bij graf Elvis
Duizenden trouwe fans van
Elvis Presley hebben zater
dagavond deelgenomen aan
een wake bij diens graf op
het landgoed (.raieland Ier
nagedachtenis van zijn 15de
sterfdag. De wake is het
hoogtepunt van de jaarlijkse
'Internationale Week van
Eerbetoon aan Elvis'. die op
16 augustus 1977 op Grace-
land in Memphis overleed.
De politie schatte dat tien
duizend mensen uit alle
delen van de Verenigde Sta
ten zich op Graceland ver
zameld hadden.
