Gericht zoeken naar geluiden uit heelal
Onderzoekers: 'Groen stikt in het menselijk falen'
Wetenschap
Moet alles wat kan?
Walrussen
hardhorend
Terponderzoek kan afgerond
WOENSDAG 5 AUGUSTUS 1992
Team op jacht naar mammoets
Norilsk Een Nederlands expeditieteam is naar Siberië vertrok
ken om in de omgeving van de mijnstad Norilsk op zoek te gaan
naar een 'mammoetkerkhof dat daar is gesignaleerd. Het team.
bestaande uit fossielexpert José Hennekam, mineralendeskundi-
ge Roy Masin en antropologe Arlette Kouwenhoven, hebben sa
men met twee Rusische geologen, aan de voet van het Taymir-
gebergte een basiskamp opgeslagen. Van daaruit worden ver
kenningstochten gemaakt. Een filmteam maakt van de expeditie
een documentaire waarin de geschiedenis van de mammoet
wordt belicht.
Vuurwerk van meteoren
utrecht Een gemakkelijke tuinstoel, een goed paar ogen en een
niet al te lichtrijke omgeving zijn voldoende om aan het Firma
ment een vuurwerk van meteoren te bewonderen, zo meldt de
Stichting De Koepel in Utrecht. In de nachten van dinsdag 11 en
woensdag 12 augustus verschijnt een zwerm van vallende ster
ren aan de hemel. Dat kunnen er tientallen per uur zijn. Dit jaar
lijkse verschijnsel zal dit keer waarschijnlijk iets minder goed
waar te nemen zijn, omdat de maan uitgerekend in deze beide
nachten vrijwel vol is. Daardoor 'verdrinken' vele vallende ster
ren in het heldere maanlicht.
Fietsen gezonder dan autorijden
Amsterdam» Fietsen in de binnensteden is gezonder dan autorij
den. De concentratie schadelijke stoffen waaraan een Fietser
wordt blootgesteld, is gemiddeld 40 tot 60 procent lager dan die
waarmee de automobilist te maken krijgt. Aldus een onderzoek
van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu en de GG
&GD's in Breda en Amsterdam. Dat komt omdat de uitstoot
wordt verdund naarmate het verder van het midden van de rij
weg drijft en omdat fietsers hoger boven de weg zitten en sneller
langs files rijden. Automobilisten bevinden zich op de plek waar
de verontreiniging maximaal is. Omdat auto's nooit luchtdicht
zijn, bieden ze onvoldoende bescherming.
Algen tegen broeikaseffect?
den haag In de zeeën rond Antarctica kan de groei van de mi
croscopische algen zo omvangrijk zijn dat ze mogelijk een rol
kunnen spelen bij de beperking van het broeikaseffect op aarde.
De algen vormen daar niet alleen de basis van de voedselketen,
maar leggen ook kooldioxide vast. Zo wordt het indirect aan de
atmosfeer onttrokken. Het Nederlands Instituut voor Onderzoek
der Zee neemt dit najaar deel aan een internationale expeditie
met het Duitse onderzoekschip de Polarstern. Tijdens de expe
ditie wordt onderzocht of het mogelijk is de algengroei bij de
Zuidpool te stimuleren om zo het gunstige milieueffect te ver
groten.
Maandag 3 augustus was het precies 500 jaar geleden dat
Christoffel Columbus vanuit Portugal zijn vaartocht over
de grote Atlantische plas begon en een 'nieuwe wereld'
ontdekte. Vijf eeuwen later heeft diezelfde mens Colum
bus' stap herhaald. Maar dan oneindig veel groter. Op
'Columbusdag' ging de mens voor het eerst echt serieus
luisteren naar mogelijke geluiden uit de Grote Verte. Ge
luiden voortgebracht door intelligente wezens ergens ver
in de ruimte.
LEIDEN BEN APELDOORN
i 30 jaar wordt op allerlei
en geluisterd naar iets
'kunstmatigs' uit het heelal. Dat
gebeurde niet echt structureel
en niet met zeer moderne elek
tronica. De Amerikaanse ruim
tevaartorganisatie NASA heeft
200 miljoen gulden uitgetrok
ken om met radiotelescopen
onafgebroken naar de geluiden
uit het heelal te luisteren.
Het zoeken gebeurt met grote
radiotelescopen. Een ervan
staat bij het plaatsje Arecibo op
Puerto Rico. De radioschotel
heeft een middellijn van ruim
300 meter heeft. De antenne is
in april van dit jaar voorzien van
een extra ontvanger. Hiermee
kunnen vijf miljoen frequenties
tegelijk worden opgevangen,
geregistreerd en geanalyseerd.
Maar er zijn meer luisteraars.
Zoals de wat minder grote ra-
dio'kijkers' in de Amerikaanse
staat West-Virginia, in het
Australische New South Wales
en een bij het Franse Nancy. De
Russen stellen hun grote radio
schotels van Evpatoria op de
Krim, Ussuriysk in Oost-Siberië
en een pas gereed gekomen
exemplaar bij het Siberische Sa-
markand beschikbaar.
In ruil voor hun medewerking
hebben de Russische onderzoe
kers de Amerikanen verzocht
ook de beschikking te mogen
hebben over super-processo
ren. Ze zijn speciaal voor dit
doel ontwikkeld. Hiermee kun
nen ruim 580 miljoen frequen
ties (golflengten) tegelijk kun
nen worden afgeluisterd en ge
registreerd. Bovendien bieden
de chips de onderzoekers de
mogelijkheid om de kosmische
radioruis te onderscheiden van
het radio- en tv-'geschetter' van
de aarde zelf.
De radiotelescopen die aan
het project meewerken om
spannen vrijwel de gehele aar
de. Dat schept de mogelijkheid
om alle signalen, uit welke rich
ting die ook komen, 24 uur ach
tereen te registreren. Alle ster
ren (ongeveer 1050) binnen 100
lichtjaar afstand worden nauw
keurig beluisterd.
Het zijn vrijwel alle sterren
die behoren tot de klasse waar
toe ook onze zon behoort. Onze
zon is, met zijn leeftijd van 5
miljard jaar, een geel dwergster
retje van middelbare leeftijd.
Juist dergelijke sterren worden
door sterrenkundigen in het al
gemeen als 'levensvriendelijk'
voor aardachtige planeten be
schouwd. Kijk maar naar onze
planeet.
Ten tweede zal de hele hemel
op merkwaardige sig
nalen worden afgetast. De ge
voeligheid waarmee dat gebeurt
is wat minder dan bij de hierbo
ven genoemde sterren. Maar
zodra er ergens iets opmerke
lijks wordt opgevangen, zal
meteen de precieze positie aan
de hemel van de bron worden
vastgesteld.
"Het zou helemaal schitte
rend zijn als zo'n signaal in de
loop van weken of maanden pe
riodiek een zeker golflengtege-
bied doorloopt", zegt projectlei
der Stuart Bowyer die staat te
springen om te beginnen. "Dat
zou een vaststaand bewijs zijn
dat het signaal van een om zo'n
zon draaiende planeet afkom
stig is." Ons melkwegstelsel telt
slordige honderd miljard
len. En er zijn miljarden
melkwegstelsels. Naar schatting
is ruwweg de helft van alle ster
ren zon van een planetenstelsel.
Alleen, hoe zijn de omstandig
heden daar? En dan die afstan
den. En die immense tijdver
schillen. Stel op een dag: een
wereldschokkende mededeling.
Ondubbelzinnig intelligente sig
nalen! Bron: een sterretje ergens
in het Andromedastelsel, het
dichtstbij gelegen, andere melk
wegstelsel. Afstand: 2,2 miljoen
lichtjaar, wat betekent dat de
intelligente signalen 2,2 miljoen
jaar onderweg waren. Toen hier
de mensheid amper was ont
waakt.
Dilemma kindergeneeskunde
leiden ben apeldoorn
Engelse onderzoekers hebben ontdekt
dat het zeer slecht gesteld is met het
groen in en bij dichtbevolkte (indus-
trie)gebieden. Onder normale (schone)
omstandigheden ziet het oppervlak
van een blad er onder de microscoop
uit als een ruig, soms harig landschap
met op regelmatige afstanden van el
kaar merkwaardige kratertjes: de huid
mondjes (of 'poriën'). Dat zijn de mi
nuscule ademhalingsorganen van het
bladgroen die een belangrijke rol spe
len in ons milieu. Via de huidmondjes
nemen bladeren kooldioxide uit de
lucht op, de koolstof wordt opgeslagen
in het plantenweefsel en zuurstof vrij
gegeven.
De koolstof-opslag heeft plaats on
der invloed van een ingewikkeld pro
ces, 'foto-synthese', dat in feite de ba
sis vormt voor al het leven op aarde. Bij
foto-synthese spelen zonlicht, blad
groen (chlorofyl) en water de hoofdrol
len. Deze cyclus is al honderden mil
joenen jaren aan de gang en verant
woordelijk voor vrijwel de hele zuur-
stofvoorraad van onze dampkring.
De Engelse biologen ontdekten in
hun microscoop dat er bij bladeren
van flora, dat zich al enkele jaren in erg
vuile lucht bevindt, nauwelijks meer
sprake is van foto-synthese. De blad
mondjes zijn grotendeels verstopt door
roet- en looddeeltjes uit schoorstenen
en uitlaten. Als gevolg van het afgezette
vuil doen grote delen van de bladeren
gewoon niet meer mee aan het foto
syntheseproces. Daarnaast vangen de
roetdeeltjes moleculen zwaveldioxide
en stikstofoxiden in waardoor het
weerstandsvermogen van gewassen te
gen ziekten nog extra vermindert.
De onderzoekers verwachten daar
om dat er van de zuiverende werking
van groenvoorzieningen in en om gro
te bevolkings- en industriecentra hoe
genaamd niets uit zal gaan. Dat is met
name voor mensen met aandoeningen
aan de luchtwegen tijdens langdurige
perioden van (zomer)hitte of, tijdens
de winter, van mist en windstilte waar
bij industrie- en verkeersvuil zich bij
het aardoppervlak ophopen, een zeer
onaangenaam vooruitzicht.
Belabberd
Het ziet er dus naar uit dat we voor on
ze frisse, zuurstofrijke lucht zijn aange
wezen op aanvoer van 'elders'. Bijvoor
beeld vanuit de grote wouden, waar
mee de aarde, zij het in steeds mindere
mate, overdekt is.
En ook daarmee is het allerbelab
berdst gesteld. Niet alleen gaat de
houtkap in tropische wouden, de 'lon
gen der aarde', onverminderd door,
maar ook van de door regeringen en
grote houtindustriëlen beloofde jonge
aanplant komt weinig tot niets terecht,
aldus het blad 'New Scientist'. "World
Wide Fund for Nature'-inspecteur Mi
ke Read heeft namelijk een rapport op
gesteld aan de hand van een onder
zoek dat hij bij 600 grote, tropisch
hardhout verwerkende industrieën had
gehouden.
Slechts één tot twee procent van de
ze maatschappijen, die stuk voor stuk
hun afnemers voorhouden dat ze
'groen hout' (jonge aanplant in ruil
voor kap) leveren, houdt zich tot dus
verre min of meer aan hun belofte.
harderwijk carel wiemers/anp
De walrusdeskundige Ron Kas
telein, die met unieke onder
zoeken in het Dolfinarium in
Harderwijk wereldnaam maak
te, had nog nooit walrussen in
het wild gezien. Zijri jarenlange
wens ging in vervulling, toen
lan Gjertz van het Noorse Pool-
instituut hem uitnodigde deel
uit te maken van een expeditie
naar Spitsbergen.
In juli voer Ron langs de ei-
landkusten van het onherberg
zame Svalbard, waarvan Spits
bergen het grootste deel uit
maakt, op zoek naar een kolo
nie walrussen om hun een unie
ke gehoortest af te nemen. Na
vier dagen speuren trof hij een
groepje walrussen aan dat zich
de gehoortesten liet welgeval
len. „Op een na", zegt Ron, „die
gaf een klap tegen de luidspre
ker die ik op hem richtte." Een
van de dieren vond de test zelfs
zo interessant dat hij een soort
genoot opzij duwde om zo dicht
mogelijk bij het apparaat te ko
men.
Wat de bioloog met zijn tocht
had beoogd, er achter zien te
komen hoe gevoelig het oor van
een walrus is, heeft hij bereikt.
„Deze dieren horen slechter
dan de gemiddelde mens. We
kunnen de walrus vergelijken
met iemand die doof aan het
worden is. Hardhorend is mis
schien het juiste woord".
Het resultaat van de expeditie
heeft ook een praktisch nut.
Met het oog op een goed na
tuurbeheer en de bescherming
van dieren die in het wild leven
willen Canada, Groenland en de
VS bij het leggen van transport-
routes over zee en het bepalen
van plekken voor mijnbouw, re
kening houden met factoren die
dieren in hun dagelijks bestaan
kunnen storen. Daarom is het
van groot belang te weten in
hoever walrussen geluiden van
schepen en boorplatforms nog
kunnen horen.
Kastelein kon de resultaten
van zijn onderzoek in het ijs
koude hoge noorden goed ver-,
gelijken met de testen die hij
eerder in Harderwijk uitvoerde
met een van de drie daar aan
wezige walrussen, het negen
jaar tellende mannetje Igor. Hij
werkte daarbij samen met ir. C.
van Ligtenberg van het Audiolo-
gisch Centrum in Amersfoort.
De trainer van Igor, Piet Mos
terd, zorgdé er telkens voor dat
de walrus zijn beloning in de
vorm van een visje kreeg als hij
met een draai van zijn kop naar
achteren reageerde op een
pieptoon die hem via de kopte
lefoon bereikte.
„Op grond van deze testen
hadden we het idee dat het met
het gehoor van walrussen niet
bijster goed gesteld was. Maar
voor je een uitspraak doet, kun
je niet op één dier en zeker niet
een die zich in een dierentuin
bevindt, afgaan. Daarvoor heb
je meèrdere testen in de natuur
nodig", aldus Ron.
„Om een dergelijk onderzoek
uit te voeren, kun je niet met
een koptelefoon op stap. Wal
russen in het wild zijn dikwijls
schrikachtig, maar ze kunnen
ook agressief worden. Met hun
lange slagtanden kunnen ze be
hoorlijk uithalen. Een klap daar
mee zal je niet overleven".
Daarom kreeg Ron van het
Audiologisch Centrum een ap-
fjaraat met een langgerekte
uidspreker waarmee hij zijn
proeven in Svalbard op afstand
kon uitvoeren. Het centrum had
een dergelijk apparaat ontwik
keld voor gehoortesten bij ba
by's. Speciaal voor het onder
zoek maakte het instituut een
tweede exemplaar.
Aan de reacties van de wal
russen - het openen van een
slapend oog, het draaien van de
kop, het opheffen daarvan en
zelfs het zich richten naar de
luidspreker - kon de bioloog
zien in hoeverre zij de verschil
lende door hem geproduceerde
geluiden konden horen. De re
sultaten van deze gehoortesten
komen goed overeen met de
proeven in Harderwijk.
utrecht/leiden «anp
Moet en mag altijd alles wat
kan? Dat is de grote vraag waar
mee de moderne kindergenees
kunde lijkt te worstelen. Want
er kan tegenwoordig zovéél:
zelfs kinderen na een zwanger-
schapsduur van 24 weken blij
ven soms in leven, terwijl nog
geen 30 jaar geleden de absolu
te grens op 28 weken lag. Maar
hoe ziet dat leven er uit als het
kind volwassen is geworden?
Meer onderzoek en dan vooral
op de lange termijn is noodza
kelijk. Registratie van aangebo
ren afwijkingen ook, want dat
ontbreekt er nog steeds aan.
Het grote ethische dilemma
kwam in Utrecht aan bod tij
dens het eeuwfeest-congres van
de Nederlandse Vereniging voor
Kindergeneeskunde. De ko
mende jaren zullen er steeds
meer kinderen te vroeg worden
geboren uit steeds oudere moe
ders, verwachten hoogleraar
neonatologie prof.dr. A. Okken
en hoogleraar verloskunde aan
de Rijksuniversiteit Leiden
prof.dr. M. Keirse. Ongeveer 5
tot 7 procent van alle kinderen
wordt voor het einde van de
37ste zwangerschapsweek ge
boren: dit jaar zijn er dat tussen
de 10.000 en 15.000. Van alle
zuigelingen die jaarlijks het le
venslicht zien hebben er 4.500
één of andere ernstige aangebo
ren afwijking.
Okken en Keirse vinden lang
durig onderzoek hoognodig
naar hoe het die kinderen op la
tere leeftijd vergaat. Wel is al
duidelijk dat niet alleen (levens
lange) motorische handicaps
kunnen ontstaan, maar ook sto
ringen in andere normale, es
sentiële functies. Niet alleen
zuurstofgebrek en hersenbloed
ingen resulteren in een ver
stoorde ontwikkeling maar ook
een verkeerde of onvoldoende
voeding in de eerste levenswe
ken lijkt daarbij een rol te spe
len. Emeritus-hoogleraar kin
dergeneeskunde prof.dr. J. Fer-
nandes waarschuwde voor een
tekort aan ijzer in het eerste le
vensjaar. Verder zijn vetten uit
moedermelk belangrijk voor de
hersenontwikkeling van zeer
kleine pasgeborenen, aldus Fer-
nandes.
Prof.dr. H. Heymans, hoogle
raar kindergeneeskunde, becij
ferde ruw dat er in Nederland
maar liefst tussen de 250.000 en
500.000 chronisch zieke jonge
ren zijn tussen de 12 en 25 jaar.
Eenzelfde aantal moet gelden
voor 0- tot 14-jarigen. Ruwe
schattingen, omdat er maar
weinig gegevens over zijn. On
derzoek naar de gevolgen van
die vroege aandoeningen heeft
een scala aan psychische pro
blemen opgeleverd, waarvan
een achterblijvende intellectue
le ontwikkeling het meest op
valt.
Berekening van kosten en het
daardoor kunnen vergelijken
met eventuele andere behande
lingen is alleen mogelijk als be
kend is wat de kwaliteit van het
leven van zo'n kind is, aldus
kinderarts D. Tibboel die hier
'een grote lacune' zag. Ook hij
pleitte voor meer registratie van
aangeboren afwijkingen, omdat
dat de preventie ervan ten goe
de kan komen. Volgens Tibboel
is in 95 procent van de gevallen
de oorzaak van de aangeboren
afwijking onduidelijk. Hoogle
raar kindergeneeskunde prof.dr.
J. van den Brande wilde in we
tenschappelijk onderzoek meer
aandacht voor een volgens hem
onderbelicht aspect: de be
vruchting van de overrijpe eicel
zou een belangrijke oorzaak zijn
van aangeboren afwijkingen.
wunaldum «cpd
Het archeologisch onderzoek op de terp van het Friese Wijnaldum.
waaraan onder meer wordt gewerkt door wetenschappers van de
Groningse universiteit, wordt voortgezet. De provincie Friesland
stelt zich garant voor een tekort van 100.000 gulden op de begro
ting. Daarmee is het grootste archeologische terponderzoek in
Noordwest-Europa gered.
Aangenomen wordt dat er zich in de terp bij Wijnaldum een ko
ningsgraf bevindt. Dit wordt afgeleid uit de vondst in de jaren van
Trainer Piet Mosterd heeft de koptelefoon op de oren van de 9-jarige walrus Igor gezet foto»anp vijftig van de zogenaamde Spang van Wijnaldum De spang Is c€n
(onderdeel van een) sierspeld die opvallende overeenkomsten ver
toont met sieraden die zijn gevonden in een Engels koningsgraf.
Verder zijn er sporen van brons, zilver en goudbewerking gevon
den, iets dat ook duidt op rijke terpbewoners.
De archeologen en de ruim veertig vrijwilligers uit binnen- en
buitenland voeren de opgravingen op een bij dit soort onderzoek
ongebruikelijk nauwkeurige manier uit. AJIe vondsten worden di
reet gecatalogiseerd en opgeslagen in de computer, waardoor de
gegevens veel sneller weer gebruikt kunnen worden. Verder wor
den bijvoorbeeld de grondsporen uitgezeefd, waardoor naast grote
re vondsten ook heel kleine zaken worden opgespoord. Aan de op
gravingen wordt sinds vorig jaar gewerkt. Na een winterstop is het
werk in mei opnieuw begonnen. In totaal kost het project dat tot 1
oktober loopt 600.000 gulden.
