Geschikt proefdier
voor aids ontdekt
Spinrag is veel sterker dan staaldraad
It
Hoogvlakte Nazca in Peru nog altijd groot raadsel
Wetenschap
Uitklapbaar zonnepaneel
Speurtocht naar protonen
DINSDAG 21 JUL11992
5
bram van leeuwen
Hoge bloeddruk
verhoogt kans
op dementie
leeuwarden henk hellema
Mensen met een verhoogde
bloeddruk lopen een grotere
kans later dement te worden.
Dat blijkt uit onderzoek van
de neuroloog drs. J. C. van
Swieten, waarop hij onlangs
aan de Utrechtse universiteit
promoveerde. In hersen
weefsel van pas overleden
mensen ontdekte Van Swie
ten een afwijkende structuur.
Die plekken zagen er wat
verbleekt uit. Het blijkt op
die plaatsen de wanden van
de bloedvaatjes sterk zijn
verdikt. Zuurstof en voe
dingsstoffen kunnen de her
sencellen daardoor onvol
doende bereiken. Gevolg is
dat de omringende hersen
cellen dood gaan.
Met speciale apparatuur,
waarmee hersenweefsel
zichtbaar kan worden ge
maakt, heeft Van Swieten
ook bij nog levende mensen
naar verbleking gekeken. Hij
deed dat onder meer bij 40
bejaarde mensen met en bij
40 bejaarden zonder ver
hoogde bloeddruk. Bij 10 van
de 40 bejaarde mensen met
verhoogde bloeddruk vond
hij verbleking in de herse
nen.
Deze tien bleken ook aan
zienlijk lager te scoren in
tests waarin hun redeneer
vermogen, hun concentratie
en geheugen werd getest.
Ook heeft de promovendus
111 bewoners tussen de 65
en 85 jaar van de Rotterdam
se wijk Ommoord onder
zocht. Deze mensen waren
door onderzoekers van de
Erasmus Universiteit al eer
der op verhoogde bloeddruk
gescreend. Bij een kwart
vond Van Swieten verble
king. Ook deze mensen
scoorden minder goed in
psychologische tests.
Sommige structuren op de vlakte van Nazca hebben, bezien vanaf grote hoogte, veel weg
van reusachtige landingsbanen. Toch zijn ze allemaal ontstaan door het verplaatsen van
miljoenen stenen. foto ap
n apeldoorn
De wereld herbergt nog altijd vele
raadselen. Eén daarvan bevindt zich in
Peru. Het beslaat bijna 200 vierkante
kilometer van de dorre pampa's tussen
de Grote Oceaan en de voet van het
Andesgebergte: de uitgestrekte lijnen-
patronen en dierenafbeeldingen op de
hoogvlakte van Nazca.
Tot ver in deze eeuw schreef men ze
toe aan overblijfselen van oude irriga
tiekanalen, maar van dat idee moest
men afstappen toen bleek dat het ook
om reusachtige dierenfiguren ging die
alleen vanuit de lucht als zodanig te
herkennen waren.
Misschien waren de honderden me
ters grote afbeeldingen en kilometers
lange, kaarsrechte lijnen al lang door
horden geïnteresseerden uitgewist als
ze niet door een Duitse wiskundige,
Maria Reiche, decennialang waren ge
koesterd en bewaakt.
Reiche ontvluchtte in 1932, na aan
de universiteit van Hamburg haar doc
torsgraad in de wiskunde te hebben
behaald, op 28-jarige leeftijd nazi-
Duitsland. Ze streek, min of meer bij
toeval, in Peru neer. In Nazca waren,
zover als het oog reikte, de stenige
pampa's doorsneden met kaarsrechte
lijnen, griezelig precieze vierkanten en
andere, geometrische figuren. En alsof
dat allemaal nog niet raadselachtig ge
noeg was, soms honderden meters
grote afbeeldingen van dieren als or-
ca's, spinnen, vogels, honden, katach-
tigen en andere viervoeters.
In 1946 begon Reiche met het mon
nikenwerk om alles in kaart te bren
gen. Zij verbaasde zich over de onge
looflijke precisie waarmee de lijnen en
figuren waren gevormd simpelweg
door stenen te verplaatsen waarmee de
Peruviaanse hoogvlakten bezaaid zijn.
Daardoor kwam de onderliggende, veel
lichtere bodem tevoorschijn die sterk
afstak tegen de door zon, wind en ero
sie geblakerde steendeken van de
pampa's.
De lijnen van Nazca trokken in de ja
ren zestig ook de aandacht van ama-
teurarcheoloog Erich von Daniken die
alle niet geheel verklaarbare verschijn
selen van over de gehele wereld er met
de haren bij sleepte ter bevestiging van
zijn 'theorie' dat de aarde vroeger be
zocht was door buitenaardse wezens.
Peru's gigantische lijnen- en figuren-
netwerk paste schitterend in Von Dani-
ken's ideeën: het waren overblijfselen
van start- en landingsbanen! Zijn wilde
verhalen leidden tot een stroom toeris
ten die met van alles wat maar kon rij
den over de door Maria Reiche zorg
vuldig gekoesterde pampa's kwamen
aanzetten.
In 1986 stopte Reiche, op 82-jarige
leeftijd, haar arbeid. Ze was vrijwel ge
heel blind en kon niet meer lopen. Ze
heeft geweldig veel maar lang niet alles
opgemeten en in kaart gebracht. Maar
ook zij heeft geen antwoord gevonden
op de vraag waarom en, vooral, wan
neer.
In en nabij de lijnen gevonden pot
scherven en restanten van hout date
ren van voor de 5de eeuw na Christus,
maar dat zegt weinig over de leeftijd
van de lijnen en tekeningen zelf. Twee
Amerikaanse onderzoekers, de archeo
loog Persis Clarkson en de geomorfo-
loog Ronald Dom onderzochten on
langs de buitenlagen van deze stenen
en wel speciaal een door het heersen
de, gortdroge klimaat op stenen en rot
sen in de loop der eeuwen gevormd
'laklaagje'. Dat is donker van tint en
bestaat voornamelijk uit klei-deeltjes
en geoxideerd ijzer en mangaan. Mi
croscopisch onderzoek had in dat laag
je al sporen van schimmels, mos en
bacteriën aangetoond en met een heel
nieuwe techniek kan van de door de
laklaag opgenomen afvalstoffen van
deze organismen de ouderdom wor
den bepaald.
Uiteraard richtten de onderzoekers
zich op dat deel van de stenen dat bij
het verplaatsen 'vers' werd blootge
steld aan de natuurelementen en waar
op zich dan, zo hoopte men, voldoen
de sporen zouden afzetten alvorens
sprake begon te worden van de 'lak
laag'. Dom en Clarkson vonden op die
manier voor een paar dozijn stenen dat
ze tussen 190 voor en 600 na Christus
moeten zijn verplaatst. De ouderdoms-
bepalingen suggereren dat met het
aanbrengen van lijnen en tekeningen
inderdaad (vele) honderden jaren was
gemoeid en dat het bijna 200 vierkante
kilometer grote, stenen 'doek' dus niet
het werk is geweest van één enkele ge
neratie. Blijft de vraag wie 'ze' waren
die de kunstwerken schiepen, wie of
wat hen daarbij bewogen heeft en
waarom ze van die unieke manier van
tekenen gebruik maakten.
Alcoholisme
wel of niet
erfelijk?
leiden ben apeldoorn
Sedert enkele maanden woedt
er in de wereld van erfelijk
heidsdeskundigen (genetici)
een verbitterde strijd over de
vraag of alcoholisme erfelijk is.
Met andere woorden: betekent
het spreekwoord 'zo vader zo
zoon' dat als vader niet van de
fles af kan blijven, de zoon dan
een verhoogde kans loopt om
ook te drinken?
Betrouwbare statistieken zijn
moeilijk te krijgen. Ga er als we
tenschapper maar aan staan om
de gevoeligste zwakheden van
mensen in kaan te brengen. In
Amerika heeft alcoholisme kan
ker inmiddels als volksvijand
nummer één van de bovenste
plaats verdrongen.
Miljard
Sommige onderzoekers denken
dat in de gehele wereld ruim
een miljard mensen aan alcohol
verslaafd zijn. Het aantal doden
door jarenlang drankmisbruik,
aan levercirrose, hartstoomis-
sen en ontstekingen aan het
maag-darmkanaal kan wel eens
tientallen malen hoger liggen
dan men denkt.
Ergens in het moleculaire
boek. waarin van ieder individu
elke bijzonderheid tot in de fi
nesses staat beschreven, moet
zoiets als een 'alcohol-gen'
schuil gaan. Bij zeventig pro
cent van aan alcohol overlede
nen kwam het voor: bij niet aan
alcohol gestorven mensen veel
minder.
Fervente tegenstanders willen
best geloven dat aan alcoholis
me genetische oorzaken ten
grondslag liggen alleen, zeggen
zij, ligt het anders dan de Ame
rikaanse wetenschappers bewe-
Mysterieus nieuw zoogdier gevonden
londen In de oerwouden van Vietnam hebben wetenschappers
tijdens een expeditie een groot, nog onbekend zoogdier gevon
den. Dit heeft het 'World wide fund for Nature' in Londen mee
gedeeld. Teamleider dr. John Mckinnon: ,,De plaatselijke bevol
king noemt het een jungle-geit maar zijn hooms zijn heel anders
dan die van andere geiten". Gevonden resten huid en haar wor
den naar de VS gestuurd voor dna-onderzoek. Nieuwe grote
zoogdieren worden maar zeer zelden gevonden. De afgelopen
100 jaar maar een paar. Mckinnons ploeg vond ook een nieuwe
soort van de gele doosschildpad en een nieuwe variëteit van de
honingvogel. Ze ontdekten 62 nieuwe vissoorten, 20 variëteiten
amfibische dieren en 37 soorten reptielen.
AMSTERDAM
Fokker Space Systems in Amsterdam heeft voor
de onbemande satelliet Eureca, die vandaag is-
/wordt gelanceerd, een stel bijzondere zonnepa
nelen gebouwd.
Zij zijn niet alleen uitvouwbaar, maar ook auto
matisch inklapbaar. Het systeem werd ontwik
keld, omdat Eureca na een aantal maanden weer
door een ruimteveer wordt opgehaald.
Een andere bijzonderheid is dat zij de grootste
zijn die ooit in Europa werden gebouwd. De twee
vleugels hebben een totale oppervlakte van meer
dan 50 vierkante meter. Zo n groot oppervlak is
nodig, omdat de satelliet veel elektriciteit nodig
heeft voor experimenten en instrumenten aan
boord.
Er is tot nu toe één dier ontdekt dat bij besmetting met
het aidsvirus hiv dezelfde symptomen als de mens ver
toont: de varkensstaart makaak (Macaca nemistrina). Bij
andere makaken (rhesusaapjes, langstaart makaak),
chimpansees, katten en konijnen wordt het virus alleen
vermenigvuldigd. De varkensstaart makaak is dus een
diermodel waarop vaccins en geneesmiddelen aids kun
nen worden getest.
Binnenkort zijn ze er
leiden ben apeldoorn
Wonderlijke dieren eigenlijk,
die spinnen. Je ziet ze nu al hier
en daar bezig met hun zijde
spinnerij maar binnenkort, als
de herfst nadert, is het pas goed
raak. Dan kun je bijna nergens
meer tussen begroeiing doorlo
pen zonder flarden spinrag mee
te nemen en soms ook de
maaksters daarvan.
En dat is jammer omdat spin
nen op deze planeet tot de nut
tigste dieren gerekend worden.
Ze ruimen jaarlijks een hoeveel
heid insecten op dje het totale
landoppervlak met een 10 cen
timeter dikke laag zou kunnen
bedekken.
In feite zou elk huisgezin een
paar spinnen huisvesting moe
ten toestaan; de diertjes zullen
u van meer vliegen verlossen
dan de 'beste' insecticiden.
Voorzichtig met de stofzuiger
dus, want waar webben hangen
wordt mede aan uw welzijn ge
werkt.
Helaas vinden veel mensen
spinnen vies, griezelig en soms
zelfs 'afgrijselijk'. Goed, de ont
moeting met een uit de kluiten
gewassen huisspin (zo'n zwart
behaarde 'hardloper') is nu een
maal niet vertederend. Trou
wens, spinnen zijn geen insec
ten. De laatste hebben zes po
ten en spinnen acht terwijl het
spinnelichaam uit twee delen
(kop en achterlijf) bestaat en
dat van een insect uit drie.
Kleine hondjes
Spinnen bestaan trouwens al
minstens 300 miljoen jaar. Er
waren al spinachtigen in het
steenkooltijdperk, het Carboon.
Sommige soorten waren zo
groot als kleine hondjes en de
ontmoeting met diè monsters
moet echt wel een nachtmerrie
zijn geweest.
De meeste webben dienen
om te vangen. Lang niet altijd
zijn het statische vangnetten.
Wat te denken van spinnen die
echte vangnetten construeren
om die in koele berekening over
hun prooi te gooien als mini-
cowboys met een lasso? Of
spinnen die gebruik maken van
een enkele draad met aan het
eind een kleverig kloddertje en
die met één poot rondzwaaien
om er kleine vlinders mee uit de
lucht te slaan?
Sommige soorten spinnen,
zoals de ons bekende kruisspin,
hebben de merkwaardige ei
genschap dat ze hun vangweb
elke dag niet alleen opbouwen
maar ook opeten. Met name dat
laatste baart onderzoekers al ve
le jaren zorgen: waarom eten
spinnen hun 'huis' eigenlijk op?
Waarom al dat werk om prooi te
vangen en waarom dezelfde
kunstwerken elk etmaal consu
meren?
Britse biologen van de Ox-
ford-universiteit denken het
antwoord op die vraag gevon
den te hebben: het voorziet
deels in de vochtbehoefte van
de spin en ook blijft de kleverig
heid van nieuwe webben opti
maal.
Staaldraad
Wielweb-spinnen ademen door
longen die veel vocht nodig
hebben. Normaliter wordt in
die vochtbehoefte voorzien als
de spin een insect vangt, het
harde weefsel met enzymen
vloeibaar maakt en vervolgens
leegzuigt. Maar bij een tekort
aan vocht neemt de spin haar
toevlucht tot het web waarvan
de draden zijn overdekt met
water-aantrekkende (hygrosco-
pische) moleculen. En dat ge
beurt vooral tijdens het och
tendgloren wanneer het vocht-
percentage van de lucht (dauw!)
maximaal is en het web als het
ware verzadigd met water. In
minder dan een uur is er niets
meer van het oorspronkelijke
web over en als de oostelijke ge
zichtseinder echt licht begint te
worden begint ook de spin, na
een korte pauze, aan de bouw
De Oxford-onderzoekers heb
ben twee soorten webben ook
op sterkte en samenstelling on
derzocht: het constructie-web
en het vang(wiel)web. De mole
culaire samenstelling van het
constructie-web is simpelweg
sterk, sterker nog dan een stuk
staaldraad van dezelfde dikte!
De opbouw van een vangweb is
anders: het moet.immers rek
baar genoeg zijn om zelfs rela
tief grote insecten in volle
vlucht te vangen en vast te hou
den. De biologen van Oxford
vonden dat de draden van een
vangweb tot viermaal hun oor
spronkelijke lengte kunnen
worden uitgerekt zonder noe
menswaardige spanningsverho
ging. Dat kan alleen door een
uitgekiende molecuulstructuur:
of het zijn moleculen die 'uit
vouwen' bij een bepaalde
kracht of moleculen die als har
monica's naast elkaar gerang
schikt zijn en, bij een zekere
kracht, in eikaars verlengde ko
men te liggen.
AMSTERDAM «ANP/CPD
De Amerikaanse microbioloog
Michael Agy van het regionale
primatencentrum in Seattle van
de University of Washington
deelde mee dat een van de 15
nu beschikbare kandidaatvac-
cins (dat van Larry Arthur van
het Amerikaanse National Can
cer Institute) al op de varkens
staart makaak wordt uitgepro
beerd. Anders dan chimpansees
is de varkensstaart makaak niet
zeldzaam. Hij komt vooral in
Indonesië (Sumatra en Kali-
mantan) veel in het wild voor.
In Indonesië geldt een ex
portquotum van 500 dieren per
jaar.
Maar maJcaken in het wild
zijn nog geen laboratoriumdie-
ren. Het primatencentrum in
Seattle heeft samen met enkele
andere Amerikaanse instituten
het plan opgezet een kolonie la-
boratoriumdieren te kweken in
Bogor, maar het duurt zeker
twee jaar voor die kolonie
bruikbare proefdieren levert.
Het primatencentrum in Seattle
heeft 450 varkensstaart maka
ken (waarvan 400 vrouwelijke).
T-cellen
Het Centraal Laboratorium voor
de Bloedtransfusiedienst in Am
sterdam heeft een methode
ontwikkeld waarmee 1,5 jaar
van te voren voorspeld kan wor
den wanneer aids zich bij een
besmet persoon manifesteert.
Volgens directeur prof. dr. E.
Ruitenberg gebeurt dat door het
meten van de verslechterende
toestand van de zogenoemde T-
cellen in het menselijk afweer
systeem. Op grond van het tem
po waarin deze cellen worden
afgebroken, kan worden aange
ven wanneer de symptomen
van de ziekte zelf zichtbaar wor
den.
T-cellen, die in het lichaam
binnendringende infecties te lijf
gaan, worden ten gronde ge
richt als het hiv-virus toeslaat.
Tijdens de besmetting worden
steeds meer van deze helpercel
len uitgeschakeld, zodat het na
tuurlijke afweersysteem ver
zwakt en uiteindelijk geheel in
stort.
Immunoglobine
Maandelijkse toediening van
immunoglobine, een stof ver
vaardigd uit bloedserum waarin
antistoffen voorkomen, blijkt bij
met aids besmette kinderen een
aantal infecties tegen te gaan.
Dit maakte de Amerikaanse ver
eniging van artsen AMA be
kend.
Het onderzoek van het Ame
rikaanse gezondheidsinstituut
voor kinderen en de ontwikke
ling van de mens in Bethesda
werd verricht onder 313 kinde
ren van 13 jaar en jonger, die
met het aids-virus waren be
smet. Zij kregen elke maand
een bepaalde hoeveelheid im
munoglobine toegediend.
De behandeling blijkt in ster
ke mate werkzaam is tegen ern
stige virale en bacteriële infec
ties. Het aantal aandoeningen
daalde bij de behandelde pa
tiëntjes aanzienlijk.
Het algemeen gebruikte sper-
madodend middel nonoxynol 9,
ter voorkoming van zwanger
schap, biedt geen bescherming
tegen aidsinfectie en andere
seksueel overdraagbare ziekten.
Dit blijkt uit een onderzoek van
de universiteit van Washington
in de Amerikaans stad Seattle.
Eerdere laboratoriumproeven
hadden aangetoond dat het
middel wel infectie door het
aidsvirus kon voorkomen. In de
praktijk blijkt dit echter niet te
werken. De Amerikaanse epide
miologen verrichtten hun on
derzoek onder prostituées in
Nairobi. Bij 45 procent van de
onderzochte Afrikaanse prosti
tuées. die het anti-conceptie
middel toepasten, troffen de
onderzoekers aidsbesmetting
aan. Dit is zelfs meer dan bij de
andere vrouwen, die het middel
niet gebruiken.
Mensen die besmet raken
met het eerste aids virus (hiv-
1), hebben een tien keer grotere
kans dat zich bij hen de ziekte
ontwikkelt, dan bij een infectie
met het hiv-2. Dit blijkt uit een
onderzoek van de universiteit
van Harvard (VS) en van Dakar
(Senegal).
Beide typen virussen lijken
erg op elkaar en wetenschap
pers hebben er nog geen verkla
ring voor. Bij de in Afrika onder
zochte vrouwen, die met het
tweede virus waren besmet,
ontwikkelde zich in de periode
van de studie slechts bij 1 op de
112 aids. Bij de vrouwen die ge
ïnfecteerd waren met het HIV-1,
waren dat er 3 op de 41. De on
derzoekers zagen dat de ver
spreiding van net HIV-2 onder
de 2000 prostituées die aan de
studie deelnamen, vrij constant
bleef. Nieuwe infecties met het
eerste aids-virus lagen acht keer
zo hoog.
AMSTERDAM A
Onderzoekers van het Nationaal Instituut voor
Kernfysica en Hoge-Energiefysica (NIKHEF) in
Amsterdam zijn begonnen met een speurtocht
laar protonen in een atoomkern.
Daarbij wordt speciaal ontworpen apparatuur
gebruikt met een omtrek van 212 meter die ach
ter cru 180 meter l.ingr rlrktnmemersneller is
geplaatst. Met het apparaat behoort het Amster
damse onderzoekinstituut tot de drie centra in
de wereld waar met grote nauwkeurigheid
atoomkernen kunnen worden onderzocht. Het
ministerie van onderwijs en wetenschappen gaf
een speciale subsidie van 23 miljoen gulden.
