Giotto
missie
'Blinde'
voltooit
Wetenschap
'Correctieseconde' optelsom
van minieme afwijkingen
Damwand
moet
toren
Pisa redden
Canadees onderzoek: 'Geen borstkanker door siliconen'
DINSDAG 7 JUL11992
5
Groot Europees rokersonderzoek
heerlen Is kortademigheid bij rokers te bestrijden met hetzelfde
medicijn (een inhalator) dat astmalijders tegen benauwdheid
gebruiken? Die vraag staat centraal in een groots opgezet onder
zoeksproject dat de Europese longartsenvereniging gaat uitvoe
ren onder 2500 sigarettenrokers. Het onderzoek gaat 3,5 jaar du
ren en er doen 12 Europese landen aan mee. De vier deelne
mende Nederlandse ziekenhuizen zijn die van Hengelo, Heer
len, Groningen en Amsterdam. Het feitelijke onderzoek begint
pas, nadat de rokers eerst gedurende drie maanden een anti
rookcursus aangeboden hebben gekregen.
Veel vallende sterren in juli
utrecht Eind juli zijn meer vallende sterren te zien dan nor
maal, zo meldt de Utrechtse sterrenwacht 'De Koepel'. In de
laatste nachten van de komende maand bereiken enkele me
teoorzwermen hun maximum. Omdat het tegen die tijd nieuwe
maan is, zijn de omstandigheden om deze vallende sterren te
bekijken volgens de stichting optimaal. De Koepel verwacht dat
vijf tot tien meteoren per uur zichtbaar zullen zijn. Wie een ver
rekijker of telescoop heeft, kan in juli de komeet Shoemaker-
Leyvy volgen. Die bevindt zich in het sterrenbeeld Giraf en
Draak en vervolgens in de Grote Beer.
Hiv-virus in begin niet zo ingewikkeld
utrecht» Het hiv-virus dat aids veroorzaakt zit vlak na de infec
tie niet zo ingewikkeld in elkaar als tot nu toe werd gedacht. Dit
betekent dat een vaccin tegen aids bij toediening vlak na de in
fectie maar een beperkt aantal virus-variaiïten onschadelijk
hoeft te maken. Dat zou het vinden van zo'n vaccin gemakkelij
ker kunnen maken. Onderzoeker T. Wolfs promoveerde vorige
week in Amsterdam op zijn onderzoek naar de variaties van het
aidsvirus. Hij ontdekte dat de infectie begint met een hele groep
gelijksortige virussen. Pas daarna ontwikkelt het virus zich tot
talloze mutanten, waarop het afweersysteem geen vat heeft.
Delfts milieuonderzoek Oost-Europa
delft Wetenschappers van de TU in Delft willen een bijdrage
leveren aan het oplossen van milieuvraagstukken waarmee lan
den in Oost-Europa worstelen. Daartoe vertrekt in september
een groep van 18 ingenieurs-geologen naar Tsjechoslowakije,
Hongarije en Polen. Hoofddoel van de reis is het maken van een
inventarisatie van de milieuproblemen in deze landen. Speciale
aandacht krijgen het storten van afval, de vervuiling van grond
en grondwater en de gevolgen van grote projecten, zoals stuw
dammen, tunels en bruggen.
De Giotto-sonde van de Europese Ruimtevaartorganisa
tie ESA, die in 1985 werd gelanceerd, zal vrijdagavond 10
juli geschiedenis schrijven. Voor de tweede keer in de
historie zal een voorwerp van menselijke makelij een be
zoek brengen aan de kern van een komeet, een brok oer
materie waarvan er vele miljoenen in en rond ons zon
nestelsel zwerven.
Maar het zal een gehavend be
zoek zijn. Gehavend omdat het
met meetapparatuur volge
propte ruimtevaartuigje het eer
ste bezoek, op 14 maart 1986
aan de kem van de beroemde
komeet van Halley, niet onge
schonden doorstond. Toen was
dan ook sprake van een echte
'kamikaze-vlucht': de snelheid
van Giotto ten opzichte van
Halley's 'hart' bedroeg niet
minder dan bijna 70 kilometer
per seconde en elk stofje of kor
reltje, afkomstig van de kwistig
met dat materiaal rondstrooien
de komeetkern, zou de sonde
treffen met de kracht van een
inslaande granaat.
En dat gebeurde dan ook
prompt. Vlak voor de dichtste
passage, tijdens het eerste uur
van 14 maart 1986 (Nederland
se tijd), werd Giotto 'bepoeierd'
met komeetstof. Het contact
met de voortijlende, slingerende
sonde werd er bijna een half
uur door onderbroken.
Wat later bleek dat het ruim
tevaartuigje de vlucht met ern
stige schade had moeten beko
pen. Schade vooral aan een van
de belangrijkste van de tien toe
stellen aan boord: de 'Halley
Multicolour Camera'. Het 'oog'
van Giotto.
De HMC verschafte onder
zoekers en geïnteresseerden
echter een reeks adembene
mende beelden van de kem van
de Halley-komeet. Voor het
eerst zag men hóe zo'n komeet
kern er in feite uitzag.
Giotto aanschouwde Medus
a's slangenhoofd...en die aanbik
sloeg Giotto letterlijk en figuur
lijk met blindheid. De HMC, be
staande uit een electronisch
'netvlies' dat, via een spiegelsys-
teem aan de buitenzijde van het
voertuig, om een hoekje het
heelal in keek, ziet al jaren niks
meer. Waarschijnlijk is de bui
tenbuis met de bijbehorende
spiegel ruim zes jaar geleden
verpletterd en de (eventuele)
restanten ervan bevinden zich
nu vóór de HMC-opening.
Giotto's oog mag dan onher
stelbaar zijn beschadigd, de
sonde heeft ook nog andere
'zintuigen'. Veel instrumenten
doen het nog, zoals de gevoelige
detectoren om soort en massa
van inslaande deeltjes te meten
en om aard en omvang van de
nietige komeetatmosfeer in
kaart te brengen.
Jaren geleden werd besloten
Giotto via een reeks koerswijzi
gingen in een baan te brengen
die hem uiteindelijk zou leiden
tot nabij een andere komeet
dan 'Halley': die van Grigg-
Skjellerup, zo genoemd naar
zijn ontdekkers John Grigg
(1902, Nieuw-Zeeland) en John
F. Skjellerup (1922, Australië).
Sedert 1922 is de komeet, die
nu elke (ruim) vijf jaar een el
lipsvormige baan rond de zon
beschrijft, dertien maal waarge
nomen en opgemeten. Laatste
lijk nog in 1987 toen vele tien
tallen positiemetingen werden
gedaan om een zo goed moge
lijk inzicht te krijgen in de pre
cieze baan van de komeet. Dat
is nodig om de koers van Giotto
daarop af te stemmen.
Grigg-Skjellerup is een ko
meet met een nog maar nauwe
lijks actieve (stof en gas produ
cerende) kem: heel anders dan
de komeet van Halley dus. Men
wil weten wat de verschillen
tussen beide zijn en hoe we die
moeten verwoorden in termen
van de wordingsgeschiedenis
van ons zonnestelsel.
Afgelopen woensdag had een
laatste koerswijziging plaats.
Deze moest Giotto tot op min
der dan 1.000 kilometer afstand
van de kem van 'Grigg-Skjel
lerup' brengen. De kans op een
botsing is volgens ESA-weten-
schappers 'hoogstens één op
25.000'. En dat alles gebeurt op
een afstand van 214 miljoen ki
lometer van de aarde.
De Europese ruimtesonde Giotto (hier nog in een testruimte) die na de ontmoeting met de komeet Halley nu
op weg is naar de komeet van Grigg-Gkellerup. foto cpd
Dagen worden steeds langer
Grondmechanica Delft moet er voor zorgen dat de grote toeristische at
tractie, de scheve toren van Pisa, niet uit elkaar spat. foto epa
leiden ben apeldoorn
Heel af en toe moet er even
worden gecorrigeerd. Op de
tijd. Vorige week in de nacht
van dinsdag op woensdag bij
voorbeeld, exact om midder
nacht (00.00 uur) viel zo'n 'cor
rectiemoment'. Het duurde
maar heel even: één enkele se
conde. Die ene seconde was de
'optelsom' van vele jaren minie
me afwijkingen in de draaiing
van onze aarde.
Je kunt al die minieme 'ach
teruitgangetjes' het gemakke
lijkst in één keer corrigeren
door gewoon even een seconde
extra in te lassen. Gedurende de
afgelopen 20 jaar is het de 17de
keer dat een 'correctieseconde'
werd ingevoegd: alle uiterst
nauwkeurig lopende atoom
klokken op aarde werden pre
cies één seconde stilgezet. Nie
mand die daar wakker van ligt
want er zijn maar heel weinig
huis-tuin-en-keuken-uurwer-
ken die precies op de seconde
nauwkeurig lopen.
Langer
Omdat de aardrotatie bepalend
is voor de lengte van ons etmaal
(dag nacht) nopen kleine
schommelingen in die draai
ingsbeweging ons geregeld tot
correcties. Met andere woor
den: ons etmaal duurt nooit
exact 24 uur, of 86400 secon
den. Sterker nog: men heeft via
metingen kunnen aantonen dat
onze dagen langer worden.
Waarschijnlijk is dit vertra
gingsproces al aan de gang se
dert het ontstaan van de aarde
(4,7 miljard jaar geleden). We
moeten dus aannemen dat de
dag, zeg een miljard jaar gele
den, aanzienlijk korter duurde,
simpelweg omdat onze planeet
toen veel sneller om haar as
draaide. Sommige geofysici lei
den daar zelfs uit af dat de aar
de toen belangrijk kleiner was
dan ze nu is.
Men weet ook wéarom onze
dagen successievelijk langer
yvorden. Zou onze aarde een
prachtig ronde, homogene bol
zijn die, zonder de storende
aanwezigheid van de maan en
andere planeten, elk jaar haar
zuiver cirkelvormige baan rond
de zon voltooide, dan zouden
de dagen tot in lengte van da
gen dezelfde dagen zijn, niet
korter en niet langer. Niks aan
de hand dus.
Maar de aarde is allerminst
mooi homogeen, ze is zelfs niet
eens precies rond, de aardbaan
om de zon is ook niet zuiver
rond en bovendien draait er om
de aarde ook nog eens een forse
maan die van alle kanten trekt
en duwt. Datzelfde geldt, zij het
in veel mindere mate, voor een
achttal verder weg staande pla
neten.
Krachten
Alsof dat alles niet genoeg is
klotsen op onze planeet grote
hoeveelheden zeewater tegen
tienduizenden kilometers kust-
grond, schuren overal op het
land luchtmassa's over allesbe
halve gladde oppervlakken, ver
schuiven reusachtige landschol-
len ten opzichte van en soms
onder elkaar en oefent zelfs het
vloeibare binnenste der aarde
geweldige krachten uit op de
binnenzijde van de aardmantel.
Al deze invloeden bij elkaar
zorgen er voor dat een dag stuk
je bij beetje langer wordt.
Tegenwoordig kan er zö grie
zelig nauwkeurig gemeten wor
den dat de vertraging, dus hoe
veel de dag gemiddeld langer
wordt, vrijwel elke dag direct is
vast te stellen. Elk etmaal duurt
gemiddeld 0,00000005 seconde
(vijfmaal éénhonderdmiljoenste
van een seconde) langer dan de
voorgaande.
Dat is verschrikkellijk weinig
maar over perioden van eeuwen
treden beduidende verschillen
(bijvoorbeeld bij het voorspel
len van verduisteringen) op die
de astronomen tot ver in de vo
rige eeuw vooreerst niet konden
verklaren.
Bovendien is de afwijking cu
mulatief: elke dag bedraagt de
afwijking 0,00000005 seconde
meer dan de voorgaande. Dit
betekent dat wanneer we in het
jaar Nul een atoomklok hadden
gestart en die verder aan zijn,
overigens bijzonder nauwkeuri
ge, lot hadden overgelaten, dan
zou die klok tijdens de komen
de eeuwwisseling 11.688 secon
den, oftewel 3 uur 14 minuten
en 48 seconden voorlopen op
onze huidige uurwerken. En dat
kan natuurlijk niet. Daarom
wordt er geregeld ergens een se
conde tussen geflanst.
heerlen «jan diederen
Wetenschappers zijn bang dat
de scheve toren van Pisa zal 'ex
ploderen' als hij nog verder
wegzakt. Omvallen is niet het
eerste probleem. „De druk op
de buitenwanden en vooral op
de pilaren van de galerijen
wordt groter dan de sterkte van
het bouwmateriaal", zegt Ruud
Wesseling van Grondmechanica
Delft. „Als de spanning te hoog
oploopt spatten de pilaren en
muren uit elkaar. Zo is in 1988
de ongeveer even oude toren
van Pavia als het ware geëxplo
deerd door een te hoog opgelo
pen spanning in het metsel
werk."
Grondmechanica Delft is vo
rig jaar september ingeschakeld
door de Associazone Geotecni-
ca Italiana, de instantie die spe
ciaal in het leven is geroepen
om voor de toren van Pisa naar
methoden te zoeken om de
constructie te stabiliseren. Het
bedrijf is gespecialiseerd in
grondboringen en speurt rond
de toren naar bewegingen in de
ondergrond.
De scheefstand van de toren
van Pisa wordt vaak aangeduid
met '4 tot 4,5 meter', een aan
duiding die onzinnig is, zonder
de vergelijking met de hoogte
van de toren. Immers, voordat
de gevel van een oude, 10 meter
hoge schuur 4 meter zou over
hellen is deze al lang omgeval
len. Als echter de top van de 300
meter hoge Eifeltoren 4 meter
heen en weer zwiept, valt dat
nauwelijks op.
In het geval van de toren van
Pisa is er een afwijking van 4,55
meter aan de bovenste rand van
de zevende verdieping, die
48,55 meter boven de begane
grond uitsteekt. De afwijking
aan de top de maximale
hoogte is 56,71 meter is on
bruikbaar aangezien de boven
ste verdieping, het klokkenhuis,
een stuk smaller is dan de rest
van de toren.
De enige, secure en niet tot
verwarring leidende graadmeter
voor de scheefstand van de to
ren is de hoekafwijking tussen
de as van de toren en een denk
beeldige as die de toren zou
groningen henk hellema
Met siliconen gevulde borstpro-
theses geven geen verhoogd ri
sico op borstkanker. Dat blijkt
uit een groot Canadees onder
zoek onder 'meer dan 11.000
vrouwen bij wie in de jaren
1973-1986 met siliconen-gel ge
vulde protheses zijn geïmplan
teerd ter vergroting van hun
borsten. De resultaten van deze
hebben als hij precies recht zou
staan.
Die hoek is nu 5 graden, 33
minuten en 27 seconden. Zo'n
25 jaar geleden was de afwij-
kingshoek bijna 3 hoekminuten
en in 1930 zelfs 6 hoekminuten
minder. Het is dit groter worden
van deze 'declinatie' die al die
genen, die met het lot. van de
meest besproken toren ter we
reld begaan zijn, grote zorgen
baart.
Grondmechanica Delft is spe-
studie staan in het jongste
nummer van het New England
Journal of Medicine.
Uit het onderzoek blijkt dat
het aantal gevallen van borst
kanker bij deze groep vrouwen
zelfs minder is dan bij een zelf
de groep vrouwen zonder pro
these kon worden verwacht.
Dat geldt ook wanneer alleen
de resultaten van die vrouwen
in het onderzoek werden be-
cialist in het zogenoemde Bege-
mann-boorsysteem. Dit in Delft
ontwikkelde systeem is, aldus
Ruud Wesseling, als enige in
staat om onberoerde grond
monsters van grote diepten
naar boven te halen. Bij de
meeste boringen worden de
grondmonsters tijdens het bo
ren in elkaar gedrukt. Men weet
dan wel wat voor soorten ge
steenten er in de bodem voor
komen, maar niet hoe de ver
schillende grondlagen zijn op
trokken (bijna 7000) bij wie al
langer dan 10 jaar geleden een
dergelijke prothese was geïm
planteerd. De resultaten beves
tigen een al eerder uitgevoerd
Amerikaans onderzoek bij meer
dan 3000 vrouwen met een in
wendige borstprothese.
Deze uitkomsten komen bij
na een half jaar nadat de Ameri
kaanse Food and Drugs Admi
nistration (FDA) artsen het ad-
gebouwd. Grondmechanica
Delft haalt de grond in elkaar
opvolgende stalen van een me
ter lengte naar boven. De op
bouw der lagen blijft onveran
derd.
Verspreid over de hele Piazza
dei Miracoli rondom de toren
werden door het Delftse bedrijf
acht boringen tot 40 m diepte
uitgevoerd. Tevens werden nog
een aantal onderzoekingen met
geluidsgolven en zogenoemde
dissipatietesten gedaan. Met die
laatste testen werden de grond
waterstromingen in kaart ge
bracht. „Wij komen er lang
zaam maar zeker achter dat die
stromingen de oorzaak zijn van
het verzakken van de toren. In
de tijd dat Pisa pal aan zee lag
was hier een delta van de rivier
de Arno."
Blijkbaar zit het ondergronds
nog allemaal een beetje 'delta
achtig' in elkaar. Opmerkelijk is
dat de toren niet in een bepaal
de richting pal naar het zui
den zakt, maar bij dat zakken
enigszins draait. Dat blijkt uit
een geringe afwijking in ooste
lijke richting, die afneemt: van
23 hoekminuten en 9 hoek-
seconden in 1930 naar 22 hoek
minuten en 11 hoekseconden
thans.
Een mogelijk definitieve op
lossing tegen het verder verzak
ken is het aanbrengen van dam-
wanden in de bodem rondom
het hele plein en daarna het be
ïnvloeden van de grondwater
stromen met behulp van elek
trische spanningen. Men wil de
uiteindelijke oplossing voor het
einde van dit jaar gevonden
hebben. Grondmechanica Delft
heeft daarbij een adviserende
stem.
Om tijdelijk enige druk weg te
nemen worden er op dit mo
ment zes stalen kabels rondom
de zuilengalerijen gespannen,
maar het is geenszins de bedoe
ling om de toren recht te zetten.
De toren dankt immers zijn ver
maardheid over de hele wereld
aan zijn scheefstand, die bijna
zo oud is als de toren zelf. Met
de bouw werd in 1173 begon
nen door Bonanno Pisano. Na
vijf jaar, toen men tot halverwe
ge de vierde etage was gevor
derd, kwam de bouw stop te lig
gen. Door oorlogen en politieke
verwikkelingen duurde het bij
na een eeuw eer de werkzaam
heden werden hervat. Intussen
was er al een verzakking gecon
stateerd.
Het klokkenhuis werd er pas
in 1350 aan toegevoegd. Er zit
een knik tussen dat klokkenhuis
en de rest van de toren. Daar
aan is te zien hoe scheef de to
ren toen al stond.
vies gaf voorlopig geen silico-
nen-borstprotheses meer te im
planteren anders dan om medi
sche redenen, zoals na een
borstamputatie.
Dit ondanks het feit dat der
gelijke implantaties in de VS al
bijna 30 jaar en bij meer dan
een miljoen vrouwen zijn uitge
voerd. De oproep van de FDA
zorgde in de VS voor de nodige
beroering. Volgens diverse
Wondverband vaak
oorzaak ontsteking
groningen anp
Bij de universiteit van Gronin
gen is een betere methode ont
wikkeld om schadelijke stoffen
in wondverband op te sporen.
Veel verband blijkt ontstekingen
en littekens te veroorzaken. Me
vrouw M. van Luyn die dezer
dagen tot doctor in de genees
kunde promoveert, ontwikkelde
de methode. Het bleek dat
slechts 5 van de 16 door haar
onderzochte wondbedekkers
geen schadelijke uitwerking
hadden.
Juist veelgebruikte soorten in
ziekenhuizen, die zijn gemaakt
van biomaterialen. blijken te
behoren tot de schadelijkste
groep. Ze waren allemaal uitge
breid getest volgens de eisen
van de International Standards
Organization. Van Luyn zegt dat
haar methode de ISO-tests kan
vervangen en dat door haar vin
ding ook het gebruik van proef
dieren kan verminderen.
Onvruchtbaarheid
te behandelen?
rotterdam gpd
Het Academisch Ziekenhuis
Dijkzigt in Rotterdam lijkt suc
ces te boeken met de behande
ling van vrouwen die onvrucht
baar zijn door het ontbreken
van de eisprong (ovulatie) of
door cyclusstoornissen. Het on
derzoek richt zich op de wer
king van een nieuw hormoon-
preparaat dat is verkregen door
recombinant DNA-techniek. Dit
middèl, het door Organon in
Oss ontwikkelde recombinant
FSH, bevordert de groei en
functie van zowel eierstok als
teelbal.
Het middel zou een vervan
ging kunnen zijn van gonado-
trofinen, hormonen waarvan de
grondstoffen nu nog worden
verkregen uit de urine van vrou
wen die zwanger zijn en vrou
wen die de menopauze achter
de rug hebben. In Dijkzigt is het
nieuwe hormoonpreparaat on
langs toegediend bij vrouwen
en mannen die een tekort aan
gonadotrofincn hebben. Daar
uit bleek dat het middel veilig is.
De leider van het onderzoek, de
gynaecoloog dr. B. Fauser, heeft
verklaard bij de behandeling
van sommige patiënten meer te
verwachten van FSH dan van
reageerbuisbevruchting.
Amerikaanse artsenorganisaties
bestaat er geen enkele medi
sche grond om van dergelijke
kosmetische implantaties af te
In Nederland, en ook in ande
re Europese landen, heeft men
in de Amerikaanse oproep voor
alsnog geen aanleiding gezien
vrouwen af te raden om borst-
protheses met siliconen te im
planteren.
