'Tot onze laatste druppel bloed'
Dood Li vergroot kans
op hervorming China
Feiten &Meningen
Champs-Elysées moet 's werelds mooiste worden
IJzeren waterleidingpijpen
ZATERDAG 27 JUNI 1992
2
Armeniërs in Nagorno Kcirabach zijn helden en gijzelaars tegelijk
Een jonge Armeniër bewaakt zijn moeder en zusje (links) als het drietal Stepanakert binnenwandelt De drie voegen zich bij de tienduizenden Armeniërs die al eerder de strijd ontvlucht
ten. fOTO tSo EP A ?c SERGEI KUZNETSOV
De Armeense vluchtelin
gen negeren het lawaai van
het bombardement dat bo
ven het Leninplein rom
melt. Hun kleren zijn vuil
en stinken. Sommigen zijn
blootsvoets. Velen hebben
verschrikkelijke dingen ge
zien op hun tocht door de
bergen in het noorden. En
nu is er in de hoofdstad
van hun kleine macabere
enclave geen eten, geen
melk voor de huilende ba
by's die in de met gras be
groeide berm liggen tegen
over het oude hoofdkwar
tier van de communisti
sche partij.
STEPANAKERT?-,ROBERT FISK
THE INDEPENDENT
Voor sommigen maakt dat niks
uit. Voor Bous Gecjasjin heeft
het leven nu nog maar weinig
betekenis. Hij hangt aan mijn
arm terwijl hij spreekt en wan
neer hij zorgvuldig zijn naam
spelt, stromen de tranen uit zijn
ogen. „Ik kom uit het dorp Va-
lodya in het Chamiandistrict en
de Azeri's hebben het dorp ver
overd voordat we weg konden",
zegt hij. „Ze hebben me ge
dwongen toe te kijken hoe mijn
eigen zoon van acht jaar ver
brandde. Dat is gisteravond ge
beurd. Moge God me genadig
zijn." Vrouwen beginnen naast
hem te krijsen. De man stort in,
ontroostbaar, de keel dichtge-
^noerd van verdriet.
Lucia Marianian heeft honderd
kilometer door de bergen gelo
pen. Haar kleren zijn gescheurd
en ze houdt haar rechterhand
voor haar gezicht om haar tra
nen en door wallen van ver
moeidheid opgezwollen wan
gen te verbergen. „De hele dag
en de hele nacht hebben we ge
lopen", fluistert ze. We heb
ben zelfs nog geen bessen kun
nen vinden om te eten. Veel
kinderen zijn gestorven. Ik heb
een pasgeboren baby gezien
langs de kant van de weg. Wij
hebben het kind niet begraven,
we waren te moe. Er zijn vrou
wen in barensnood gestorven.
Wij hebben een vrouw gezien
die het opgaf. Zij pakte haar ba
by op en sprong de rivier in. Zij
kon niet verder leven. Schrijf
over haar. Haar naam was Her
mine Dalakian. Wij hebben
haar niet kunnen helpen."
Tragedie
Men hoeft niet lang rond te lo
pen tussen de tweeduizend
vluchtelingen die zich naar het
centrale plein van Stepanakert
slepen om te begrijpen dat zich
in het omstreden gebergte van
Nagorno Karabach een Ar
meense tragedie afspeelt. En die
kan nog veel pijnlijker zijn dan
de Armeniërs zich realiseren.
De menselijke ellende onder de
vluchtelingen is één kant van de
tragedie. De andere kant is de
wrede beslissing van de Ar
meense milities te voorkomen
dat burgers Karabach verlaten.
Zij hebben de illusie dat het
christelijke Westen hen zal red
den van de Azerbajdzjaanse vij
and.
Door de noodtoestand die vori
ge week door de autoriteiten in
Stepanakert is uitgeroepen,
worden 40.000 mannen van
wie velen de bedreigde enclave
zouden willen verlaten ge
dwongen zich aan te melden
voor de verdediging van hun
land. Schutters langs de door
gang bij Lachin die Nagorno
Karabach met Armenië ver
bindt, gaven burgers bevel terug
te keren naar de enclave. „Zij
moeten voor hun land vech
ten", zegt een Armeense mili
tieman wanneer drie ongelukki
ge jongemannen hem smeken
naar Armenië te mogen vluch
ten. „Zij moeten in hun eigen
land blijven, niet weglopen."
De milities, de 'verdedigings
troepen', de rechtse Armeense
nationalisten en de guerrilla
strijders bedekken de radeloze
vluchtelingen onder het stof
wanneer zij in hun vrachwagens
en pantservoertuigen over het
Leninplein draaien. Voor hen is
dit een heldhaftig conflict, van
christendom dat strijd levert in
het aangezicht van een islami
tische aanval. Azeri's, Russen,
Turken, Oezbeken, Iraniërs, Li-
biërs er komt geen einde aan
de echte en denkbeeldige vijan
den die hun enclave bedreigen.
Ook niet aan de resolute en
bloedige verklaringen waarin zij
zeggen hun vijanden tegemoet
te zullen treden. „Tot onze
laatste druppel bloed", blijft een
oude man tegen me zeggen in
de buurt van de ruïnes van de
kraamkliniek van Stepanakert,
een refrein dat wordt herhaald
door een tiental andere man-
Honger
Maar zij geven allemaal toe dat
ze geen eten hadden. Slechts
een van hen heeft die dag gege
ten een korst brood, zegt hij
en drie zeggen thee te heb
ben gedronken. Als woorden
magen konden vullen, zou er
geen honger zijn in Stepana
kert. „Wij staan op het punt het
slachtoffer te worden van dé
volgende massamoord", zegt
een man die oorspronkelijk uit
het Armeense gebied Bakoe is
gevlucht. „Weten jullie in het
Westen wel wat er in 1915 met
ons is gebeurd?" In 1915 richt
ten de Turken een massale
slachting aan onder de Arme-
Een jonge vluchteling uit Soem-
gait in het geruïneerde Ste
panakert bivakkeren naar schat
ting 40.000 Armeniërs uit ande
re delen van Azerbajdzjan
noemt de Azeri's 'wilde hon
den', die misbruik maken van
de veronderstelde desinteresse
van het Westen. Als ik hem
voorzichtig vertel dat het Wes
ten zijn handen misschien vol
heeft aan de slachting in Saraje
vo, de gevechten in Georgië, het
uiteenvallen van Tsjecho-Slo-
wakije, de economische crisis in
Rusland, is hij even stil en ant
woordt dan: „Maar wij zijn
christenen. Wij zijn omsingeld
door onze islamitische vijan
den. Jullie hebben de plicht ons
te helpen. Jullie kunnen ons
niet laten sterven."
Verdenking
De afschuwelijke waarheid is
natuurlijk dat het Westen dat
wel kan. En wel vanwege de
wijdverbreide en groeiende ver
denking dat de Armeniërs veel
van deze ellende over zichzelf
hebben uitgeroepen. De vluch
telingen uit het noorden van
Karabach meer dan 14.000
zijn de echte onschuldigen in
deze oorlog. Net als de Azerba
jdzjaanse burgers die na aanval
len door Armeense milities zijn
gedwongen hun huis te ont
vluchten. Een paar van hen vat
ten de aard van hun noodlot sa-
„De regering is een stelletje rot
zakken dat niks om ons geeft",
gilt een witharige vrouw met
een bemodderde sjaal vanaf de
trappen van het parlementsge
bouw van Karabach. „Wij zijn
door de Azeri's uit onze huizen
gedreven. We worden ver
moord. Ik heb niets dan de kle
ren die ik nu draag. Ik heb da
genlang gelopen. Jullie hebben
ons voedsel en hulp beloofd,
maar waar is het eten? Waarom
zijn we hier gekomen, terwijl er
geen melk is voor de baby's en
niemand zich om ons bekom
mert?"
Als een vrouw van middelbare
leeftijd haar woede begint te
luchten over de 'corruptie' on
der de Armeense autoriteiten,
wordt haar de mond gesnoerd
door een groep jonge mannen.
Een groezelige, vermoeide man
leidt zijn snikkende vrouw naar
een geparkeerde auto zodat ze
tegen de moterkap kan leunen.
„Mijn lief, mijn lief', blijft hij te
gen haar zeggen, terwijl hij met
de rug van zijn hand haar krul
len streelt. „Praat u alstublieft
niet met ons", zegt hij scherp
tegen mij, „Wij hebben alles
verloren wat we hadden."
Gijzelaars
De Armeniërs krijgen graag
aandacht voor de tragedie en
buiten die volgens cynici zelfs
uit. Het is onmogelijk om niet
de verdenking te koesteren dat
de bevolking van Karabach
moet lijden om westerse steun
te krijgen voor de Armeense
zaak.
Er is nu een 'noodtoestand' in
Karabach, de algemene mobili
satie van alle mannen tussen de
18 en 45 jaar. De schutters die
de zestien kilometer lange door
gang tussen Armenië en de en
clave open houden, hebben in
structie gekregen de weg dicht
te houden voor Armeniërs die
in Karabach wonen. Dat maakt
hen allemaal tot helden. Of gij
zelaars.
VERTALING LUUTJE NIEMANTSVERDRIET
HONG KONG YVONNE V.D. HEUPEN
CORRESPONDENT
Het Chinese regeringscentrum
is deze week opgeschrikt door
het overlijden van voormalig
president Li Xiannian. De 83-ja-
rige aartsconservatief was niet
zomaar een partijveteraan, hij
zat in de machtige raad van ou
deren die bestond uit acht poli
tiek onverslijtbare overlevenden
van de strijd tegen de nationa
listen in de jaren dertig. Deze
ouderen zijn achter de scher
men tot op de dag van vandaag
de werkelijke machthebbers in
China.
Westerse waarnemers in Peking
verwachten niet dat de dood
van een lid van wat ook wel de
'Raad van Onsterfelijken' wordt
genoemd, onmiddellijk zichtba
re gevolgen zal hebben. Toch is
het machtsevenwicht in de Chi
nese leiding nu onmiskenbaar
veranderd ten gunste van de
voorstanders van economische
hervormingen. Li was zó be
houdzuchtig dat hij niet eens
lippendienst wilde bewijzen aan
de hervormingen, die zijn net
iets machtiger collega Deng
Xiaoping begin dit jaar opnieuw
heeft aangezwengeld. De mees
te andere invloedrijke conserva
tieven hebben in de afgelopen
maanden minstens de schijn
opgehouden dat ze niet tegen
de plannen van Deng zijn.
Communistische aartsvader
Deng moet zijn overgebleven
strijdmakkers in de raad, die
hun zegen moeten geven aan
alle belangrijke beslissingen, nu
met meer gemak de baas kun
nen. Vijf van hen verkeren in
een belabberde gezondheids
toestand. Slechts de 87-jarige
Deng en zijn hervormingsgezin
de medestander en beoogd op
volger als China's machtigste
man, president Yang Shangkun
(84), gelden als 'gezond voor
hun leeftijd'. Met de dood van
Li heeft Deng nog maar van één
oudere politicus, Chen Yun (89),
iéts te vrezen. Door het wegval
len van een conservatieve me
destander is diens positie nu
echter ook aanzienlijk verzwakt.
Benoemingen
Deng, die op het ogenblik in het
noordoosten van China aan zijn
derde ronde bedrijfsbezoeken
van dit jaar bezig is, had zich
geen beter tijdstip kunnen wen
sen voor het verscheiden van Li.
De voorbereidingen van het
Grote Veertiende Partijcongres
in november zijn in volle gang.
De nestor van de Chinese poli
tiek lijkt nu niet alleen zijn han
den vrij te hebben voor veran
deringen in de economie, maar
ook zijn wil te kunnen opleggen
bij belangrijke benoemingen in
de partij.
Het jaarlijkse politieke conclaaf
in de badplaats Beidaihe zal
door Deng worden vervroegd
naar half juli. Hij wil dan de be
houdzuchtige vleugel in de par
tij een beslissende slag toebren
gen. Allereerst zal hij instem
ming afdwingen voor een lijst
vol hervormingsgezinde kandi
daten voor de hoogste organen
in de partij, het Politburo en het
Centraal Comité. De kandida
ten onder wie de voormalige
burgemeester van Sjanghai,
vice-premier Zhu Rongji
moeten op het partijcongres of
ficieel worden benoemd. Bo
vendien zal hij de toezegging ei
sen dat de extreem-linkse vete
ranen met maoïstische denk
beelden met pensioen gaan.
Kou
Door het overlijden van Li Xian
nian komen enkele jongere po
litici in Peking in de kou te
staan. Een van hen is de conser
vatieve premier Li Peng. Een
ander is partijleider Jang Zemin,
die zonodig met alle winden
meewaait. Deng is over beiden
niet tevreden en het is vooral
onzeker of Li Peng die ver
antwoordelijk wordt gehouden
voor het bloedige neerslaan van
de demonstraties op het Plein
van de Hemelse Vrede drie jaar
geleden aan een tweede ter
mijn als regeringsleider mag be
ginnen. Jang lijkt er iets beter
voor te staan, maar moet wel uit
volle borst hervormingen gaan
belijden om zijn overlevings
kansen overeind te houden.
Er zullen overigens geen massa
bijeenkomsten worden gehou
den om de overleden ex-presr-
dent te gedenken, alhoewel dit
een traditioneel onderdeel is in
de communistische heldenvere
ring. De partij heeft vorig jaar
besloten voortaan af te zien van
uitgebreide rituelen bij begrafe
nissen van partij veteranen. In
het voorjaar van 1989 hebben
de dood en begrafenis van de li
berale partijleider Hu Yaobang
de beweging
voor democra
tie versterkt.
De leiders in
Peking willen
geen nieuwe
demonstraties
riskeren. Dat
risico lijkt op
dit moment
uiterst be
perkt. Dissi
denten wach
ten af tot nog
meer 'onster
felijken' ge
woon sterfelijk
blijken te zijn.
Li Xiannian.
FOTO %oAFP
Parijs geeft avenue facelift van 70 miljoen gulden
Champs-Elysées moet weer de mooiste worden.
STANDPLAATS BUDAPEST
PARUS?- HANS GERTSEN
CORRESPONDENT
De Avenue des Champs-Elysées
krijgt de komende twee jaar een
ingrijpende facelift. Parijs steekt
maar liefst zeventig miljoen gul
den in de 'restyling' van de be
roemdste laan ter wereld. Eind
1994, als de laatste bouwvakker
zijn gereedschap heeft ingepakt,
moet de 'Laan van de Elyseese
Velden' weer het visitekaartje
van Parijs zijn.
Ooit, nog niet zo heel lang gele
den, was de Avenue des
Champs-Elysées een van de
mooiste straten ter wereld. Een
gewild decor voor«ro'te Holly-
woodfllms, het onderwerp van
talloze chansons. De prestigieu
ze avenue was het symbool
voor alle fraais en luxe die in de
Franse hoofdstad zijn te vinden.
Maai de Avenue des Champs-
Elysées onderging in de jaren
tachtig hetzelfde lot als menig
andere beroemde straat, het zo
geheten 'Kalverstraateffect'.
I-angzaam maar zeker maakten
dure winkels en gerenommerde
restaurants plaats voor dump
zaken en hamburger- en pizza
tenten. Het genot van een wan
deling onder de schaduwrijke
platanen werd verder aangetast
door slordig en fout geparkeerd
blik. En door toedoen van het
snel groeiende leger zakkenrol
lers en tasjesdieven eindigde
een wandeling voor menige toe
rist in een nachtmerrie.
De stad Parijs heeft onlangs be
sloten een rigoureus einde te
maken aan de neerwaartse spi
raal. De Champs-Elysées moet
weer worden wat zij ooit was:
een paradijs voor wandelaars en
slenteraars. Voor rijke wereld
burgers of arme toeristen die
zich even rijk willen wanen.
Het Parijse gemeentebestuur
steekt maar liefst 200 miljoen
franc (bijna zeventig miljoen
grilden) in de 'restyling' van de
beroemde avenue. Een groot
deel van dat geld gaat naar het
aanleggen van een ondergrond
se parkeerplaats voor zo'n ne
genhonderd auto's. Tegelijker
tijd verdwijnen de twee ventwe-
gen en enkele honderden bo
vengrondse parkeerplaatsen. De
daarmee vrijkomende ruimte,
vier hectare, komt geheel ten
goede aan de voetganger. Die
hoeft zich straks bovendien niet
meer te ergeren aan het ratjetoe
aan kiosken, toiletten en over
dekte terrassen. Aan die 'visuele
vervuiling' wordt drastisch een
eind gemaakt.
Struikelen over de vele drem
pels, stoepranden, losliggende
tegels en niveauverschillen is er
na 1994 ook niet meer bij. De
ruim 21 meter brede trottoirs
die aan beide zijden van de
avenue ontstaan, worden over
de volle lengte op hetzelfde ni
veau gebracht en geplaveid met
graniet in de kleuren van de
stad (lichtgrijs en blauw). En de
karakteristieke rij platanen
wordt verdubbeld.
Alle terrassen moeten straks aan
dezelfde strenge welstandseisen
voldoen en voor het straatmeu-
bilair is een wereldberoemde
ontwerper aangetrokken. Van
kiosk tot lantaarnpaal en van
prullenbak tot openbaar toilet,
vanaf 1994 is alles in dezelfde
stijl. Een 'lijn Champs-Elysées'
die wereldwijd furore gaat ma
ken, zo beloofde burgemeester
Chirac tijdens een persconfe
rentie. Strenger politietoezicht
moet er bovendien voor zorgen
dat de zakkenrollers en tasjes
dieven hun activiteiten naar el
ders te verplaatsen.
Hoewel de werkzaamheden nog
maar amper zijn begonnen, is
Jacques Chirac nu al zeker van
de uitkomst. „Vanaf eind 1994
is de Avenue des Champs-Ely
sées weer de mooiste straat van
de wereld", aldus de zelfverze
kerde burgemeester van Parijs.
Fifth Avenue en de Kurfürsten-
damm kunnen de borst alvast
natmaken.
„Wat ik nou weer heb meege
maakt." Piet, een goede Neder
landse vriend, had de duivelse
grijns op zijn gezicht die hij
meestal krijgt als de Hongaren
in zijn ogen weer eens iets heel
erg fout hebben gedaan. Vaak,
en ook in dit geval, gaat het dan
over de bouwkundige kwalitei
ten van zijn woning.
Hij woont riant, oppervlakkig
bekeken. Een ruime nieuw
bouwwoning in de heuvels van
Buda, met vloerverwarming en
een terras met een weids uit
zicht over de bossen en de stad.
Zijn huis, door de eigenaar ge
meubileerd verhuurd, is de ty
pische Hongaarse uitvoering
van de Amerikaanse droom:
diepvries, inbouwkeuken, af
wasmachine, wasdroger. Geluk
kig konden ze de verhuurder
overhalen het absolute pronk
stuk, een spuuglelijk wit wand-
meubel met gouden krulletjes,
elders op te slaan.
Buda, het rijke gedeelte van de
Hongaarse hoofdstad, staat vol
met dit soort huizen. Aan de
buitenkant ogen ze als de dege
lijkheid zelve: dikke, witgepleis
terde muren, donkere balken,
dubbel glas en een paar zeer
onwaarschijnlijke uitstulpingen
die door de architect artistiek
werden gevonden.
Ook binnen hebben ze een aan
tal gezamenlijke kenmerken. De
traditionele parketvloer is, tot
groot verdriet van de meeste
buitenlandse huurders, meestal
vervangen door beige tegels.
Daaronder verschuilt zich een
vloerverwarming, gewoonlijk
aangesloten op een ketel die het
elke winter meerdere keren be
geeft.
Er is dubbel glas, zeker, maar
meestal kieren de raamkozijnen
zozeer dat de barre Hongaarse
winter toch wel naar binnen
blaast. Het oogt allemaal fraai,
maar als je de massief eiken
houten keukenkastjes beter be
kijkt, blijken ze gefineerd te zijn
en als je een beetje aan het gor
dijn trekt, valt het naar bene
den.
Zonder uitzondering hebben dit
soort woningen een fors aantal
badkamers. Twee is het mini
mum, drie tot vier heel gewoon.
En meestal zijn er dan ook nog
meerdere aparte we's.
Voor Piet is het wel prettig dat
er twee badkamers zijn, want
regelmatig is een van beiden
buiten gebruik. Ook nu weer.
Dit keer hadden de benedenbu
ren geklaagd: een lekkage. De
loodgieter stelde vast dat de af
voer van de wc in de badkamer
omhoog liep in plaats van om
laag en dat net eigenlijk een
wonder was dat het nu pas mis
ging-
Toen Piet bij de buren de scha
de ging opnemen, kwam hij tot
een nieuwe ontdekking. De wa
terleidingen in het hele huis zijn
van ijzer gemaakt en in het be
ton weggewerkt. Gevolg: roest
aan de binnen- en buitenkant
van de leiding. „Drie, hooguit
vier jaar, dan spuit het water
hier uit alle muren", zei hij op
gewekt.
Zijn buurman trok wat bleek
weg toen hij de roestige pijpen
zag. Hij kende het euvel maar al
te goed: als manager bij het
Budapester Hilton-hotel had hij
kort daarvoor de nodige water
balletten meegemaakt. Het ho
tel is pas een paar jaar oud,
maar heeft inmiddels alle bui
zen moeten vervangen.
Piet zit er niet mee. Die gaat
binnenkort toch naar Neder
land. Hij kijkt al reikhalzend uit
naar al die uren die hij dan be
spaart omdat hij niet voor de
vierde keer in een winter hoeft
te gaan zitten wachten op de
verwarmingsmonteur die bij het
zien van de ketel een gezicht
trekt alsof hij van dit apparaat
geen enkel verstand heeft.
RUNA HELLINGA
CORRESPONDENT OOST-EUROPA
