Schaar in Tsjecho-Slowakije
Voor Jeltsin staat barometer op storm
Tsjechen lijken splitsing
al te hebben aanvaard
Tuaregs hebben strijdbijl
nog lang niet begraven
Feiten &Meningen
MAANDAG 22 JUN11992
Tsjechen hebben Slowaakse eis voor zelfstandigheid nooit serieus genomen
De schaar gaat in Tsjecho-Slowakije. Dat is ongeveer het
enige waarover de Tsjech Vaclav Klaus en de Slowaak
Vladimir Meciar het na twee weken onderhandelen eens
zijn geworden. Ogenschijnlijk krijgt Meciar zijn zin. Hij
wilde immers een onafhankelijk Slowakije. Maar het is de
vraag of de Slowaken blij moeten zijn met de ontbinding
van de federale staat.
Een historisch moment voor Tsjecho-Slowakije: Vladimir Meciar (links) en Vaclav Klaus (rechts) vertellen de
verzamelde pers in Bratislava dat ze een akkoord hebben bereikt over de spliting van de staat. foto epa
BUDAPEST RUNA HELLINGA
CORRESPONDENT OOST-EUROPA
Het Tsjechoslowaakse parlement komt vandaag
voor het eerst sinds de verkiezingen bijeen. Maar
voor de kersvers gekozen afgevaardigden kan het
nauwelijks een heugelijke bijeenkomst worden,
nu de Tsjechische leider Klaus en zijn Slowaakse
collega Meciar het feitelijk eens zijn geworden
over de opsplitsing van de federatie per 30 sep
tember.
Natuurlijk is de opdeling met de afspraken tussen
Klaus en Meciar nog niet definitief. Beide natio
nale parlementen en het federale parlement moe
ten zich er bijvoorbeeld nog over uitspreken.
Maar veel meer dan een andere datum kan dat
haast niet meer opleveren.
De ontbinding van Tsjecho-Slowakije is sneller
gegaan dan iemand twee weken geleden, na de
verkiezingen, voor mogelijk had gehouden. Snel
ler misschien ook dan de Slowaken lief is. Want
terwijl Meciar nog steeds hoopt op enige vorm
van samenwerking tussen de twee republieken,
heeft Klaus duidelijk gemaakt dat het wat hem
betreft alles of niets is.
Ook de kranten in Praag lijken de splitsing als vol
dongen feit te aanvaarden. De Tsjechische media
houden zich al bezig met de vraag hoe hun deel
van het land moet gaan heten. Tsjechië, een term
die in Nederland nog wel eens wordt gebezigd,
klinkt in de oren van veel mensèn uiterst merk
waardig en is voor een deel van de bevolking
ronduit onaanvaardbaar.
Tsjechië slaat namelijk slechts op het Boheemse
en niet op het Moravische deel van de staat in
wording. Aangezien ook in Moravië een groeiend
nationaal bewustzijn leeft (de Moravische natio
nalisten wisten het bij de verkiezingen zelfs tot
het parlement te schoppen), is die naam eigenlijk
uitgesloten.
De naam Tsjechisch-Moravische Republiek zou
geen slechte keuze zijn. Maar een behoorlijk aan
tal Tsjechen voelt er veel meer voor gewoon de
naam Tsjecho-Slowakije te handhaven. Die naam
geniet tenminste wereldwijde bekendheid en ver
trouwen. Veertien schrijvers, onder wie Ludvik
Vaculik, een van de medeondertekenaars van
Charta 77, doen deze week in het weekblad Li-
terarany Noviny de oproep de oude naam
Tsjecho-Slowakije te handhaven. De veertien leg
gen dit uit als een signaal aan de Slowaken. Zij
zijn het immers die de federatie verlaten. Hand
having van de oude naam betekent in hun ogen
ook dat het Tsjechische deel de wettige opvolger
van de oude republiek is, die de verdragen, ver
plichtingen en internationale betrekkingen zal
overnemen. Bovendien laat handhaving van de
naam de mogelijkheid tot hereniging open.
De brief van de veertien is typerend voor de at
mosfeer in Praag. De Tsjechen leggen zich neer
bij de splitsing, maar ze vinden de Slowaken bela
chelijk en ze morren. Slowakije is niemand in
Praag een oorlog waard, maar het thema beheerst
ieder gesprek. De termen waarmee Meciar de af
gelopen week in commentaren werd omschre
ven, liegen er niet om: van cryptocommunist tot
Saddam Hussein en Ceaucescu.
Aan de andere kant zien sommige krantecom
mentatoren ook een positieve kant aan de zaak:
straks hoeft Praag geen geld meer uit te trekken
voor steun aan het arme broertje Slowakije. De
Tsjechen dragen acht keer zoveel bij aan het
huishoudbudget van de federale staat dan de Slo
waken. Bij de verdeling van de gelden gaat echter
haast een kwart naar Bratislava, 41,5 procent
Praag en 35 procent naar de federatie.
De Slowaakse politici willen de financiële kant
van de onafhankelijkheid liefst zo lang mogelijk
vertragen. Meciar heeft er al voor gepleit dat de
huidige budgetverdeling.tot eind 1993 gehand
haafd moet blijven. Een overgangsregering, waar
in Tsjechen en Slowaken evenredig vertegen
woordigd zijn, moet dit soort praktische proble
men gaan oplossen.
Een van de eerste vraagstukken wordt de kwestie
van het presidentschap. President Havel zal w«
schijnlijk vandaag of morgen zijn aftreden be
kendmaken.
AMSTERDAM ONNO HAVERMANS
Na zijn overwinning bij de ver
kiezingen van 5 en 6 juni speel
de Meciar hoog spel. De ex-
bokser, ex-communist en naar
boze tongen beweren ook ex-
informant van de geheime
dienst wees voortzetting van de
federatie categorisch af. Zijn
Tsjechische tegenhanger lGaus
ging zaterdagochtend akkoord.
De federatie verdwijnt. Wat er
voor terug komt, blijft nog even
een verrassing.
De twee nieuwe republieken
zullen zeker de eerste jaren erg
op elkaar aangewezen blijven,
vooral op economisch terrein.
Maar Klaus maakte duidelijk
dat er van een losser staatsver
band (een confederatie) zoals
Meciar wil, geen sprake kan
zijn. Klaus, aanhanger van de
ijzervreters Thatcher en Reagan,
weet dat een groeiende schare
Tsjechen die zeurende Slowa
ken uiteindelijk liever kwijt dan
rijk is.
De Tsjechen hebben de Slo
waakse eis voor meer zelfstan
digheid de afgelopen jaren
nooit echt serieus genomen. Al
leen president Vaclav Havel
vroeg bij herhaling om begrip
voor de frustraties die leven in
Bratislava.
Na Esdand, Letland, Litouwen,
Slovenië, Kroatië, Bosnië-Her-
cegovina, Macedonië, Oekraïne,
Witrusland, Moldova, Georgië
en Armenië, mogen we dus nu
Slowakije (4 miljoen inwoners,
hoofdstad: Bratislava) toevoe
gen aan het lijstje van nieuwe
landen in Europa.
Helemaal nieuw is Slowakije
trouwens niet. Tijdens de Twee
de Wereldoorlog stelden de na
zi's de toenmalige Slowaakse
leider, de priester Jozef Tiso,
voor de keus: aansluiting bij het
Derde Rijk, net als de Tsjechi
sche landen Bohemen en Mora
vië die als uitvloeisel van het
Verdrag van München (1938)
door de Duitsers werden inge
lijfd; of een zelfstandige repu
bliek, die natuurlijk slaafs de
Duitse lijn zou volgen. Tiso koos
voor het laatste. Sindsdien
koesteren Slowaakse nationalis
ten zijn nagedachtenis, wat
voor veel Tsjechen reden is hen
tot fascisten te bestempelen.
Dubbelmonarchie
De federatieve staat Tsjecho-
Slowakije bestaat pas sedert
1918, toen na de Eerste Wereld
oorlog de resten van het
Habsburgse Rijk werden ver
deeld. Bohemen en Moravië
waren tijdens de dubbelmonar
chie geregeerd door de Oosten
rijkers, terwijl in Slowakije de
Hongaren de dienst hadden uit
gemaakt. Nog altijd voelen veel
Slowaken een haat jegens de
Hongaren die sterk doet denken
aan de Nederlandse averse van
de Duitsers. Het is daarom niet
vreemd dat de grote Hongaarse
minderheid in Slowakije niets
voelt voor de plannen van Me-
De Tsjechen hebben veel min
der last van het verleden; Praag
bleef immers altijd een belang
rijk middelpunt van weten
schap en (Duitse) cultuur: denk
aan de oudste universiteit van
Midden-Europa (de Karelsuni-
versiteit), schrijver Frans Kafka
en (tijdelijk) Wolfgang Amadeus
Mozart.
Misschien moeten we achteraf
vaststellen dat het nooit zo
heeft geboterd nissen de
Tsjechen en de Slowaken. De
eerste president, Tomas
Masaryk, staat te boek als een
geniale kruising tussen staats
man en filosoof, maar niet als
een groot strateeg. Hij concen
treerde het hele staatsbestel in
Praag en liet Bratislava niet
meer over dan de rol van pro
vinciehoofdstad. Na de Tweede
Wereldoorlog bouwden de
communisten die structuur ver
der uit. Pas na de Praagse
Lente, in 1968, werden afspra
ken gemaakt over een meer
evenredige verdeling van de
staatstaken, maar veel kwam
daar in de praktijk niet van te
recht. En ook na de Fluwelen
Revolutie bleef het bij mooie
woorden, vooral van president
Vaclav Havel, die wel een kan
toor liet inrichten in Bratislava,
maar daar slechts sporadisch
verblijft.
Armoede
De Slowaken voelen zich dus
miskend. De Tsjechen, ruim
twee keer zoveel in getal, maken
de dienst uit in de federatie.
Maar de belangrijkste overwe
ging voor de Slowaken om aan
te sturen op zelfbeschikking is
het saneringsbeleid dat Praag
voert. Minister van financiën
Klaus is er in amper twee jaar
tijd in geslaagd beweging te
krijgen in de economische
puinhoop die de communisten
achterlieten. Van de landen van
het vroegere Oostblok staat
Tsjecho-Slowakije er inmiddels
het best voor. Maar dat gaat ten
koste van grote armoede, vooral
voor de Slowaken. De werkloos
heid in Slowakije is drie keer zo
hoog als in de Tsjechische lan
den; vooral de wapenindustrie,
toevallig geconcentreerd in Slo
wakije, is zwaar getroffen door
Havels besluit dat Tsjecho-Slo
wakije zich voortaan houdt aan
internationale verdragen over
de wapenhandel met landen als
Libië, Irak en Sudan. Bovendien
profiteert Slowakije nauwelijks
van westerse investeringen, die
in negen van de tien gevallen
naar de Tsjechische landen
gaan.
Vladimir Meciar wil daarom het
tempo van de hervormingen
flink terugschroeven. Buiten
landse en Tsjechische econo
men voorspellen dat dit alleen
maar tot nog grotere misère zal
leiden. Slowakije moet nu een
maal door de zure appel heen
bijten. Maar Meciar verwijst en
kel naar het oude communisti
sche recept: meer staatsbe
moeienis. Tegelijk wil hij de
geldstroom van Praag naar Bra
tislava niet verliezen, dus be
pleit hij een losser staatsver
band: wel internationale zelf
standigheid (bv een eigen zetel
in de Verenigde Naties), maar
nauwe economische samen
werking.
Klaus wijst dat rigoreus af. On
afhankelijk is onafhankelijk.
Ondanks een twee maanden
geleden ondertekende wapen
stilstand tussen de regering van
Mali en de Tuaregs gaat de
strijd gewoon door. Enkele we
ken geleden nog vielen Tuareg-
strijders een legerpost in de
zuidoostelijke stad Gossi aan.
Daarbij kwamen vijf soldaten
en een burger om het leven. Het
jeger sloeg hard terug: tien
mensen werden opgepakt en
vermoord.
Onlangs werd in de hoofdstad
Bamako een nieuw parlement
beëdigd. De angst van de Tua
regs dat zij opnieuw zonder
parlementaire vertegenwoordi
ging zitten, is uitgekomen. Zoals
het er nu uitziet zit er in het
parlement geen enkele politicus
die bereid is zich in te zetten
voor de belangen van het
nomadische volk.
Al jaren strijden de Tuaregs
voor het behoud van hun cul-
iiiiu i'ii bestaansrecht De ge
vechten bereikten in 1963 een
bloedig hoogtepunt toen de Tu-
aregs in het oostelijke Kidal in
opstand kwamen tegen de des
potische heerschappij van het
leger. Bij de strijd kwamen hon
derden mensen om. Sindsdien
wordt Kidal door de militairen
gecontroleerd. De toenmalige
regering van Moussa Traore
maakte handig gebruik van de
etnische spanningen in het
land. In een poging de Tuarag
het zwijgen op te leggen, werd
hun het recht op onderwijs,
werk, posities in het leger en ze
tels in de volksvertegenwoordi
ging ontzegd.
Met plan van de regering mis
lukte. In 1990 barstten ophieuw
gevechten los die heel 1991-
aanhielden. Het aantal doden
Ongeveer 300 Slowaken demonstreerden zaterdag in Bratislava voor het behoud van de federatie Tsjecho-Slowakiji
wordt geschat op 700 tot 800.
Duizenden Tuaregs zijn naar de
buurlanden Mauretanië en Al
gerije gevlucht. Maar daar wa
ren ze ook niet veilig. In de op
vangkampen stierven honder
den aan een mazelen-epidemie.
In Nigeria, waar de macht door
verschillende etnische groepe
ringen wordt gedeeld, is het de
Tuaregs niet veel beter vergaan.
Vorig jaar raakte hun geduld op
toen ze in weerwil van gedane
beloften geen werk kregen. Er
braken gevechten uit. waarbij
een politieagent werd gedood.
Het leger sloeg bijzonder wreed
terug en vermoordde honder
den Tuaregs.
De Tuaregs in Mali naar
schatting 500.000 op een bevol
king van in totaal acht miljoen
hebben tegen beter weten in
al hun hoop gevestigd op het
nieuwe parlement, dat volgens
hen aandacht moet besteden
aan de etnische problemen in
Mali en de bloedige excessen
van het leger aan banden moet
r meer zeggenschap in
foto ap
leggen. De Tuaregs geloven dat
de weinige concessies die hen
in het verleden zijn gedaan
voornamelijk het gevolg zijn
van het ontbreken van interna
tionale druk. Als het Westen in
de komende maanden geen in
teresse toont in de politieke ma
noeuvres van het nieuwe parle
ment, zo waarschuwen ze, dan
zal het moeilijk zijn een nieuwe
opstand te voorkomen.
Dit keer bestaat de kans dat een
dergelijke opstand zich ver over
de grenzen van Mali en Nigeria
zal uitbreiden. Als dit daadwer
kelijk gebeurt, zal de hele Tua-
regwereld ongeveer een mil
joen mensen bij de strijd be
trokken raken. Voor het eerst
zien de Tuaregs nu de mogelijk
heid van een enkele sociale, po
litieke en economische Tuareg-
gemeenschap in het westen en
noorden van Afrika, ongeacht
het feit dat ze in zes verschillen
de landen wonen. Wellicht dat
die eenheid hen zeggenschap
zal geven.
HANS GELEIJNSE
CORRESPONDENT
President Boris Jeltsin moet na
het warme onthaal dat hij kreeg
in de Verenigde Staten en Cana
da de terugkeer in Moedertje
Rusland als een koude douche
ervaren. Het rommelt in zijn re
gering. Het parlement loopt te
hoop tegen het kernwapenak
koord dat hij met Bush sloot, te
gen zijn economische hervor
mingen en mogelijk ook nog te
gen zijn benoeming van vice-
premier Gaidar tot regeringslei
der. En bovendien is tijdens zijn
afwezigheid het conflict met de
voormalige Sovjetrepublieken
Moldova en Georgië duchtig
aangescherpt.
Zaterdag verscheen onverwacht
vice-president Roetskoi op het
beeldscherm met een onverho
len 'oorlogsverklaring' aan het
adres van de Georgische en
Moldavische autoriteiten. Vol
gens Roetskoi wordt het voor
malige Rode Leger in Georgië
en Moldova (dat nu onder Rus
sisch bevel staat) door Georgi
sche en Moldavische eenheden
aangevallen.
Iri Georgië gebeurt dat in de op
standige provincie Zuid-Oss-
etië, die zich van Georgië wil af
scheiden en zich bij het in Rus
land gelegen Noord-Ossetië wil
aansluiten. In Moldova woedt
een hevige strijd tussen de op
standelingen van de voorname
lijk door Russen en Oekraïners
bewoonde provincie Trans-Dn-
jestrië en het Moldavische leger.
In gevechten om de grensstad
Bendery zijn de afgelopen da
gen volgens uiteenlopende
schattingen 60 tot 200 doden
gevallen.
Jeltsin sloot zich gisteren bij
Roetskoi's woorden aan. Hij
noemde de Georgische leider
Sjevardnadze niet, maar waar
schuwde wel de Moldavische
president Snegur, dat Rusland
niet werkloos zou toekijken
wanneer het bloedvergieten in
de Dnjestr-provincie zou door
gaan.
Intussen neemt binnen Rusland
zelf de kritiek op Jeltsin toe.
Conservatieve leiders in het
Russische parlement, zoals Ser-
gej Baborin en Nicolai Pavlov,
beschuldigen Jeltsin van 'land
verraad' omdat hij Ruslands
machtigste kernwapens, de SS-
18 met tien kernkoppen, wil
ontmantelen. „Hij heeft be
scherming gezocht onder de
Amerikaanse atoomparaplu en
onze defensie vernietigd", aldus
Pavlov. Hij voorspelde dat de
(communistische) oppositie
'Rode Brigades' zal oprichten
als het parlement er niet in
slaagt het kernwapenakkoord
op democratische wijze onge
daan te maken. De oppositie
heeft bovendien Jeltsins faillis-
sementswet, die bedrijven ver
plicht hun schulden binnen drie
maanden af te lossen, op straffe
van faillissement, fel aangeval
len. Jeltsins minister van indu
strie Titkin sloot zich voorzich
tig bij deze kritiek aan. Tegen
over het persagentschap Inter
fax noemde hij Jeltsins decreet
„voorbarig" omdat het, indien
naar de letter uitgevoerd, vol
gens deskundigen de sluiting
van 80 procent van alle Russi
sche bedrijven zou betekenen.
Een deel van het parlement wil
het decreet (door Jeltsin in
Amerika gepresenteerd als be
wijs dat zijn markthervormin-
gen onverdroten doorgaan) aan
de commissie voor naleving van
de Grondwet voorleggen. Het
argument van de oppositie is
dat Jeltsin zijn presidentiële vol
machten met deze verordening
ruim heeft overschreden.
En tenslotte heeft Jeltsin ook
nog problemen met de buiten
landse gemeenschap in Rusland
en potentiële buitenlandse in
vesteerders. Het Russische par
lement discussieert deze week
over een belastingwet die 60
procent inkomstenbelasting
voorschrijft aan buitenlanders
in Rusland die meer dan 7500
dollar per jaar verdienen. Bui
tenlandse ondernemers hebben
Boris Jeltsin.
al gedreigd zich uit Rusland te
rug te trekken als deze 'knevel-
wet' er door komt.
Kortom, de politieke barometer
in het toch al instabiele Rusland
staat op storm. Het Boris Bo
ris'-gejuich in het Amerikaanse
Congres is verstomd. De 'verra
der'Jeltsin moet alle zeilen bij
zetten om een ernstige politieke
crisis te voorkomen.
