Het verleden als inspiratiebron
Inspraak
T
ZATERDAG 30 MEI 1992
ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Onze
taal
David Byrne (New York, 1946)
behoort tot de invloedrijkste
musici van onze tijd.
De Amerikaan leidde tussen
1973 en 1988 de vooruitstre
vende rock- en funkband Tal
king Heads, schreef muziek
voor operaregisseur Bob Wilson
en choreografe Twyla Tharp en
bracht veel muziek uit de Derde
Wereld (hernieuwd) onder de
aandacht van het westen. En
hij schreef een compositie, The
Forest, gebaseerd op het Gilga-
mesj-epos.
En ja, David Byrne, globetrotter
pur sang, maakt ook nog pop
muziek. Binnenkort op Pink
pop en het Amsterdam Rhythm
Festival.
john oomkes
Het is volop zomer in Holland en
prachtig fietsweer. Tot de fijn
ste geneugten behoort het rit
misch trappen op een via de walkman afge
speelde soundtrack, liefst van de hand van
David Byrne. Uh-Oh bijvoorbeeld, een plaat
vol zonnige muziek, waarop slechts een en
kele keer een overdrachtelijk wolkje voor de
koperen ploert schuift.
Byrne kan prachtige en luchtige songs
schrijven en ze toch een ondertoon van drei
ging meegeven, of ze bijkleuren met de me
lancholie die Carmiggelt zo fantastisch be
heerste. Voor je het weet ben je op zo'n
bandje om de Haarlemmermeer heenge-
fietst.
Byrne kan schateren om zo'n beschrijving
van zijn meest recente muziek, wa
gen zwarte baslijnen funk samenvoegen r
luchtige latin blazers en mooie koortjes. „Ik
was helemaal niets van plan, hoor. De mu-
'Ik wil me
onderdompelen,
niet verzuipen'
Het is een slijtageproces waarbij oude ge
bruiken minder opgelegd pandoer gorden
David Byrne: 'Reizen r
i innerlijke speurtocht'
David zegt dat zijn reis naar andere werel
den. zijn gedrag als globetrotter, natuurlijk
ook een innerlijke speurtocht heeft opgele
verd. „Maar in veel gevallen word je daarbij
geholpen door een \Tienden- en kennissen
kring. Je doet geen research in je eentje zoals
een wetenschapper dat zou doen, maar meer
als een reiziger. Ie doet overal navraag of je
wel goed zit."
..Je gaat ook op de kennis en ervaring van
anderen af en test die aan je eigen belevenis
sen. Ie bent op zo n reis dan ook nooit hele
maal eenzaam. Ie hebt gidsen om je heen.
Zeker als je je verdiept in de religieuze bele
ving van een ander volk is het verstandig om
mensen in je buurt te hebben die meer we
ten dan jij. Ik wil me onderdompelen, niet
verzuipen."
..Toen ik op mijn album The Forest me liet
leiden door het Gilgamesj Epos, lag mijn in
spiratiebron heel ergens anders dan in de
Derde Wereld. De Oudheid, het is een oude
liefde. Ik denk dat het een restant is van de
jaren dat ik studeerde eri ik destijds in mijn
drift om muzikant te worden, al het andere
maar half in me opnam. Veel later word je
dan gewaar wat je hebt laten liggen aan
schoons. Opeens heeft zo'n oud epos. zo'n
doorleefd verhaal zeggingskracht voor je om
dat je zelf ook een loutering doormaakte. Op
eens zie je hoe dat epos het verhaal van onze
ondergang, van de dreigende apocalyps al
duizenden jaren geleden vertelde."
„Sommige vocaltracks op The Forest heb ik
in een opwelling opgenomen. Als ik emotio
neel ben. zing ik anders. Dan kan ik ideeën
ophoesten met een intensiteit die ik op ande
re momenten niet zelf weet op te roepen. Ik
kan mezelf nooit dupliceren. Het epos had
dat effect op mij. Ia, het epos verwijst naar
Mesopotamié, Urt der Chaldeëen. Het huidi
ge Irak. Wat ik ervan weet is al genoeg om te
denken dat het gebied helemaal plat gegooid
is tijdens de Golfoorlog, of anders in de we
ken van rebellie die daarop volgden Er kan
niet veel meer overeind staan En dat is dan
de wieg van ons leven, onze cultuur."
„De opnamen hadden overigens niets met
de oorlogshandelingen zelf van doen. Ik was
de plaat aan het voltooien, aan het afmixen.
toen de eerste bommen vielen. Het hoesje
maakte ik wèl toen de olievelden brandden
en je helemaal dat beeld van die diabolische
afrekening zag."
„De muziek is gebaseerd op de romantici
van de vorige eeuw. althans mijn idee daar
over ik luisterde naar Brahms. Wagner,
Bruckner, wie nog meer? De jongens van be
gin deze eeujv: Sibelius. Het gekke is dat je de
veranderingen die je in de laat negentiende-
David Byrne. Globetrotter en invloedrijk musicus
ziek die ik schrijf komt er in de regel zo uit als
ze op de plaat verschijnt. In dit geval was het
voor mijn doen nogal popachtig. Ik denk dat
ik die kant van mijn natuur dan te lang heb
verwaarloosd."
„De plaat Uh-Oh is eigenlijk het indirecte
resultaat van mijn terugkeer in de VS na
twee. drie jaar Brazilië. In sommige van mijn
nieuwe liedjes kijk ik daarom misschien wat
scheef aan tegen de rare manier waarop de
Amerikaanse samenleving zich ontwikkelt.
Zo zing ik bijvoorbeeld over jeugd die in
shopping malls, van die overdekte winkelcen
tra, rondhangt. Nou zou je kunnen zeggen
dat die jeugd in niets verschilt van de jonge
ren uit de jaren vijftig die de plaatselijke
hamburgerbakker of de pier opzochten, maar
ik weet het niet helemaal..."
„Ik heb een nichtje dat nu een beetje te
oud is om in een mail rond te hangen, maar
die dat een paar jaar terug wel deed. Ik weet
niet of het iets te maken had met drugs, maar
ze jatte wel verschrikkelijk uit winkels. Waar
om? Ik weet het niet. Als ik met haar praat
krijg ik het idee dat ze dat deed om de dag
door te komen, de verveling te breken. Het
zal ook wel cultuur zijn. hahaha. Nee, serieus,
dat is hoe Amerika er nu in een provincie
stadje uitziet."
„Misschien word ik wel een ouwe zak als ik
me er zorgen over maak. Ik bedoel, je kunt
van opgroeiende kinderen niet verwachten
dat ze altijd maar keurig hun huiswerk ma
ken en thuis rondhangen. Ze moeten ook op
elkaar reageren, met leeftijdgenoten die mys
tieke band opbouwen die later doorgaat voor
je jeugd. Ze moeten hun omgang, hun ge
sprekken uitproberen. Maar nu kunnen ze
dat alleen nog maar in een winkelcentrum
doen."
..Zoals zo vaak als je reist...als je terugkomt
ziet je eigen achtertuin er heel vreemd uit
Een lijd lang tenminste. Dat heb jij toch ook?
Ie gaat op vakantie in een verre uithoek en
dan zie je je eigen omgeving en je eigen cul
tuurtje als een serie rituelen die je nog niet
eerder is opgevallen; gewoon omdat je er
normaliter midden in zit. Het is best grappig
om een tijdje zo gedesoriënteerd rond te lo
pen voordat je terugglijdt in je gewone le
ventje en je de gebruikelijke dagelijkse routi
ne weer aanvaardt."
„Brazilië is een mengeling van de Eerste en
de Derde Wereld. Je hebt er stedelijke gebie
den als Saö Paolo, Porto Alegre en zoveel an
dere grote steden in het zuiden, die behoor
lijk geïndustrialiseerd zijn. Ie voelt er je geen
moment in de tropen; ze doen aan als grote
westerseindustriegebieden."
„Hahaha. Ik hoorde dat in Sao Paulo de
een na meest toegepaste operatie geen fa
celift. maar een lift van de billen is. De eerste
zal dan wel hartoperatie zijn geweest, niet?
Ja. de Brazilianen zijn nogal geobsedeerd
door het achterwerk. Butt-obsessed. Dat zie
je daar als nergens anders, Hahaha..."
„Hoe het ook zij, andere, grote delen van
Brazilië zijn wel degelijk Derde Wereld. Maar
dat zou je met evenveel recht tegenwoordig
kunnen zeggen over grote delen van mijn
land. de Verenigde Staten. Het enige dat je
daar soms aan beschaving doet denken is de
strakke snelweg die door een afvalhoop
loopt, van het ene zakencentrum naar het
andere."
„Ik heb gelukkig de tijd gehad om echt in
Brazilië te kunnen wonen, of
moet ik zeggen, het echte Brazi
lië. Ik heb maanden in Salvador
Bahia (in het noord-westen) ge
zeten en daar de volkscultuur Ie
ren kennen, ik kon dat combine
ren met een opdracht van een tv
station om een documentaire te
maken over de afro-amerikaanse
oer-religie, de cultus Om de an
dere nacht bracht ik door in ach
terkamertjes en gewijde ruimtes
om die rites vast te leggen. Over
dag sprak ik uitgebreid met pries
ters en het gewone volk, leerde ik
hun muziek kennen. Ie kunt zon
der twijfel zeggen dat ik er kopje
onderging."
„Voor iemand uit de midden
klasse is de religie er - net als de
rk godsdienst in dit land - het
milieu waaruit je voortkomt. Ie
gaat nog eens per jaar naar een
eredienst. En je doet misschien een enkele
keer een beroep op een gewijde als je op het
punt zou staan om je eigen zaak te beginnen.
Bij uitermate moeilijke periodes laat je je rei
nigen. of als je een ziekte met je meedraagt
die je niet kent, roep je de hulp in van een
kruidenspecialist."
„De armen leggen hun hele ziel in de riten
Ze hebben niks anders, ze raken zich er zelf
helemaal in kwijt. De meeste riten worden
gekenmerkt door werkeli|k fantastische mu
ziek. De performance is bijna altijd geweldig,
en de bezieling is werkelijk een bezieling. Ze
Ochtends vroeg
een gezamenlij
dansen urenlang in tran
wordt de rite beëindigd
ke maaltijd
„De mfeste gewijden zijn een beetje bui
ten de maatschappij komen te staan. Zo is
het gewone volk zich ook gaan concentreren
op typisch westerse geneugten: rockmuziek,
disco's, tv-soap-opera's, house muziek. Maar
hun eigen muzikale beleving vormt nog
steeds een link met het Afrikaanse verleden
eeuwse maatschappij ziet, pas kunt terugho
ren in de muziek die iets later werd geschre
ven. De tweede Weense school. Schftnbcrg,
Webem."
„De mensen doen nu hetzelfde als destijds
aan het eind van de eeuw. Ze kijken om. pro
beren vast te stellen waar ze zich bevinden.
Ze denken dat het verleden een beter per
spectief is dan de toekomst. De toekomst ziet
er niet meer uit zoals we gewend waren.
Vroeger had de toekomst grote mogelijkhe
den, verre horizonten, nieuwe kansen Tech
nologie, de vooruitgang, nieuw, beter, mooi
er. schitterender. De kunst weerspiegelde dat
beeld. De hele avant-garde kunst is door
drenkt van het besef in een mooie, uitdagen
de toekomst De avant-garde is optimistisch
over de toekomst Maar in een tijd waarin de
mensen Invorgd zijn over wat morgen
brengt, hebben ze minder haast om er te ko
„Zelfs in de jaren dertig durfden we meer
dan nu kijk naar de gebouwen. d«* wol
kekrabbers uit die tijd («estroomlijnd. op
waarts. hemelbestormend, een duikplank
naar de toekomst Ie kijkt er nu nog naar en
denkt: die mensen hadden ondanks de moei
lijke tijden het idee dat het morgen beter zou
gaan (>eloof in de vooruitgang. Het idee:
even doorbijten, en dan beter
en de religie die daar mee samenhangt."
„Wij kennen hetzelfde fenomeen, maar bij
ons is de achtergrond van onze rituelen veel
meer naar de achtergrond gedrongen. Wij
feesten als beesten met carnaval of met oud
en nieuw, worden dronken of op zijn minst
aangeschoten en kleden ons desnoods zo
compleet anders dan normaal dat je over een
verkleedpartij kunt spreken. Maar ook die ri
te had ooit een sacrale functie en is nu een
seculier gebeuren Die versaging zie je op
brede schaal ook in Brazilië, en in het alge
meen in de hele Derde Wereld, gebeuren.
„Mijn leven lijkt te zijn samengebald op een
een stuk of twintig zilveren schijfjes. Dat is
een rare gedachte, niet? In september komt
er een speciale verzameling uil die een beeld
geeft van de Talking Heads jaren. Er zitten
wat extra demo s bij. opnieuw ingezongen,
maar nooit eerder uitgebracht materiaal Je
verpakt dan eigenh|k je eigen verleden
Vreemd."
„Mijn toekomst? Gewoon, verder gaan.
Van hier en dan maar door Let's go on."
Wie over een paar jaar het
boekje Turbotaal' van Jan Kui-
tenbrouwer uit 1987 weer eens
leest, zal zich lerbazen dat er
bijna niets meer van oter is.
Het is nu al voor de helft niet
actueel meer. Wie het 'Signale
ment van nieuwe woorden
(Riemer Reinsma) uit 1975 op
nieuw leest, verbaast zich ook.
Maar dan omdat bijna alles
wat daarin staat, ondertussen
doodnormaal geworden is.
I och gaf Reinsma evenzeer een
I tijdsbeeld van de jaren zestig als
mJÊL kuitenbrouwer van de jaren tach
tig. Ik weet niet waar het verschil door komt.
Reinsma is een taalkundige en kuitenbrou
wer een amateur, maar dat verklaart me niet
genoeg. Hun opzet was verschillend: het 'Sig
nalement beschreef nieuwe woorden en in
Turbotaal' ging het speciaal om modieus
taalgebruik. Maar ik denk dat de echte oor
zaak van het verschil dieper zit: ik denk dat
de jaren zestig gewoon v eel meer nieuwe
woorden opgeleverd hebben dan de penode
van de Turbotaal. We zullen intussen nog
een hele tijd moeten wachten om dat met ze
kerheid te kunnen zeggen.
In hft 'signalemfnt' uit 1975 zien we bij
voorbeeld 'het voor gezien houden', 'hard
maken', klikken' ihet klikt tussen ons), graf
tak' (als scheldwoord), 'flipperen', 'miskleun',
'kick' en 'vangrail'. Ie moet er echt zoeken
naar een paar woorden die destijds in ge
bruik waren en nu al weer verdwenen zijn. Ze
zijn er wel. al zijn er niet veel. Bijvoorbeeld
'streaken een woord voor iets dat nu nooit
meer gedaan schijnt te worden, namelijk het
ineens naakt over straat gaan hollen, bij
voorkeur in groepjes van twee of drie Een
ander voorbeeld is 'wiebeltax'. dat omschre
ven staat als 'tijdelijke verhoging of verlaging
van een aantal belastingen
Een van de woorden uit de jaren zestig die
ondertussen heel gewoon zijn, is 'inspraak
Het komt voor in een officieel regeringsstuk
uit 1959, de 'tweede nota inzake voorzienin
gen ten behoeve van studenten' Daarin
stond in 1959 te lezen Reeds de omstandig
heid. dat rijksgdden voor deze voorzieningen
worden toegekend, maakt voorts een zekere
inspraak van de Overheid, die op de beste
ding van deze gelden heeft toe te zien. onver
mijdelijk'. Het is zeker dat het woord in
spraak toen voor de meeste mensen nog niet
bekend was er ontstond in een taalkundig
tijdschrift. De Nieuwe Taalgids, in 196! en
1962 een discussie over de herkomst van het
toen nieuwe woord Of eigenlijk over de
nieuwe betekenis, want er was al heel veel
langer een woord 'inspraak' met als beteke
nis 'het spreken dat tot ons inkomt, hetzij als
uiting van een godheid of als stem van bin
nen. innerlijke aansporing' Maar zo was het
niet gebruikt in die regeringsnota van 1959
In dat regeringsstuk had het al de betekenis
die nu gewoon is namelijk 'medezeggen
schap' Pas in 1970 kreeg deze betekenis een
plaats in de dikke Van Dale.
Tooi bij fx uit die discussie in De Nieuwe
Taalgids duidelijk, dat 'inspraak' ook in deze
toepassing feitelijk veel ouder was Het is al
zo tr vinden in c«-n !><mT |f uil I'M. I.in lbo
massen, *Vrijheid als levensgevoel' En de
draad gaat verder terug. Via onder andere de
geschriften van P.Gerbrandy. mirustrr presi
dent t ijdens de T«vrede ereldoorlog. kwam
men bij de vermoedelijke bedenker van de
nieuwe betekenis van 'inspraak', namelijk Jo
hannes Cornells Sikkel, die leefde van 1R55
tot 1920. Sikkel was rond de eeuwwisseling
een der voormannen van de anti-revolutio
naire beweging en een volgeling van
Abraham Kuyper Sikkel publiceerde ver
schillende boeken over wat toen het sociale
vraagstuk' heette, waaronder 'Vakorganisatie
naar Christelijke beginselen' (1901) en 'De al-
gemeene taak der .ikvereeniging'( 19051 Hij
maakte daarbi| onderv heid tussen 'mede
zeggenschap' (waar hij tegen was) en 'in
spraak' (waar hij voor was). Door deze Sikkel,
die je nu in bijna geen enkele encyclopedie
meer kunt vinden, is het woord inspraak'
een vakterm geworden in anti revolutionaire
kringen Dat is zo gebleven totdat het rond
1960 ineens veel algemener gebruikt ging
worden Voor de meeste mensen was het
Mn m« mv ooft al bestond het dus al zo n
halve eeuw
