'Politici, je ziet
dat ze liegen'
7
Het Stockholm-syndroom
ZATERDAG 16 ME11992
In 1973 werden in Stockholm vier mensen ruim
6 dagen door bankrovers in gijzeling gehouden.
In deze periode ontwikkelden de gegijzelden een
sterke band met de misdadigers en begonnen
zelfs te denken zoals zij: de politieagenten daar
buiten waren de 'slechten'en de overvallers wa
ren de 'goeden'.
eens op de televisie staan te oreren moet je
het geluid eens uitzetten. Dat is een verdomd
leuk experiment. Dan zie je dat het leuge
naars zijn, dat ze staan te liegen. Daar maak
ik me wel kwaad om, ja. Maar ik sta niet te
trillen van woede achter mijn tekentafel. Dan
krijg je niks op papier. Ik loop ook nooit mee
in demonstraties. En ik ga ook geen kneed-
bommen aanbrengen. Daarvoor zijn andere
mensen. Ik heb het al lang verleerd om me
hier ergens echt kwaad over te maken. Want
kwaad zijn met een accent - dan ben je hier
meteen belachelijk."
Atoombom
De kunstenaar, of, zoals hij zichzelf noemt,
de 'perstekenaar', bracht zijn jeugd door in
Ermelo. Hij kenschetst die jeugd als saai, een
beetje vervelend. „Maar het meest verveeld
heb ik me in dienst. Ik was toen net van het
lyceum af en wilde moppentekenaar worden.
Maar eerst moest ik het leger in. Al die tijdro
vende, zinloze klusjes die je daar moest op
knappen. Ik was schrijfmachinesoldaat.
Moest je telegrammen versturen van de ene
kamer naar de andere: of de atoombom op
Eindhoven al gevallen was?! De officieren
gingen er helemaal in op. Kwamen schuim
bekkend de kamer binnen. Waarrrrr is god-
verdegodverrr dat telegrrmam! En altijd kwa
men de Russen er weer aan. Dat was het gro
te gevaar dat ons boven het hoofd hing. Wel
nu. ze zijn gekomen, de Russen. Met de be
delnap in de hand.
Het idee voor zijn boek 'Euromania' kreeg
Willem tijdens de val van de Berlijnse Muur.
„Dat boeide me geweldig. Ik maakte een te
kening waarop ik de Duitse eenwording sym
boliseerde door op de Brandenburger Tor
een man en een vrouw een nummer te laten
maken. Toen ik die tekening eenmaal had,
dacht ik: nu nog de elf andere landen van de
EG. En zo is het gekomen. Maar Duitsland
vind ik nog steeds het interessantste land.
Het is alsof de verhoudingen daar veel duide
lijker liggen. Ik vrees dat de zaak hier in Euro
pa uit balans zal raken nu Duitsland weer zo
groot is geworden. Ze zijn nu in het Oosten
nog heel arm, maar dat duurt niet lang meer.
Bang ben ik er niet voor. Laat ik zeggen dat ik
me er hoogst ongemakkelijk bij voel."
Ook in 'Euromania' is de hoeveelheid seks
weer opvallend. Zo wordt Denemarken niet
alleen afgebeeld als het land van smörrebröt,
maar ook als dat van de porno. Wat Engeland
betreft: Lady Di zit bloot op de rug van Prins
Charles. De testikels van de prins worden aan
het oog onttrokken door een steunverlenen-
de beha. Tja, waarom toch telkens weer die
humor van de onderbuik?
Willem: „Wat zeg je? Veel seks? Welnee, in
minder dan de helft van mijn tekeningen
komt seks voor. En dat terwijl meer dan de
helft van mijn gedachten erover gaat. Het is
dus eigenlijk nog een beetje beneden de
maat."
Grote Neuzen
De tekenaar mag over zijn verdiensten niet
klagen. Hij heeft naam gemaakt in Frankrijk,
net als Roland Topor en Siné, met wie hij
voor satrirsche bladen als 'Hara-Kiri' en
'Charlie Hebdo' heeft gewerkt. „En het is he
lemaal niet zo vanzelfsprekend hoor. dat
mijn humor hier aanslaat. Niet alle humor
reist goed. Het werk van Duitse tekenaars
zou hier bijvoorbeeld niet best vallen. Ze blij
ven maar van die figuren met grote neuzen
tekenen. Allemaal hetzelfde, het is daar net
een groot kippenhok. In Duitsland zou ik
nooit van mijn leven willen wonen. Overi
gens - ik vind het toch onzin om van een
land te houden. Ie kunt van een straat hou
den. van een wijk desnoods, maar van een
heel land, van grens tot grens, nee. dat lijkt
me onmogelijk. Dat kun je toch nooit hele
maal overzien?"
Het uterk iwn Willem wordt in Nederland uitgegeten
door De Harmonie in .Amsterdam.
DIT VERSCHIJNSEL,
dat zich veel vaker
tussen misdadigers
en hun slachtoffers voordoet,
biedt volgens een groep onder
zoekers aan de Universiteit van
Cincinnati in de Verenigde Sta
ten een verklaring voor het raad
selachtige gedrag van veel men
sen die door iemand uit intieme
kring wreed worden behandeld.
Veel vrouwen die door hun part
ner lichamelijk en/of psychisch
mishandeld worden, blijven on
danks alle misère toch bij hem.
Vaak verdedigen ze hen] zelfs te
genover de buitenwereld. Terwijl
het voor anderen zonneklaar is
d^t het ertige verstandige om te
doen is bij hem weg te gaan en
weg te blijven, keren weggelopen
mishandelde vrouwen dikwijls
toch weer naar hun 'mishande
laar' terug.
Hetzelfde gedrag zien we bij mis
handelde kinderen. Ook al is hun
leven thuis vaak ellendig, toch
zullen ze tegenover de buitenwe
reld vaak doen 'alsof ze goede
ouders hebben. Zelfs als ze vol
wassen zijn, blijven ze naar het
ouderlijk huis terugkomen terwijl
ze op hun vingers kunnen natel
len dat ze waarschijnlijk weer
slecht behandeld zullen worden.
Een van de traditionele verkla
ringen voor dit gedrag is dat de
vrouwen en kinderen in kwestie
masochistische neigingen heb
ben, dat wil zeggen dat ze een
zekere lust zouden beleven aan
de kwellingen die hen aangedaan
worden. Simpel gezegd: ze willen
gewoon niet anders.
Dat die verklaring zelf van
wreedheid getuigt, wisten de on
derzoekers uit Cincinnati aan te
tonen door 400 mishandelde
vrouwen een tijdlang te volgen.
Mishandelde vrouwen reageren
vaak op dezelfde manier als de
gegijzelden in Stockholm: ze pas
sen zich aan hun mishandelaars
aan, omdat dit de enige manier
is waarop ze hun angst enigszins
onder controle kunnen houden
en (denken te) kunnen overle-
Htrr Stockholm-syndroom ont
staat in situaties met de volgende
kenmerken: a) het leven van het
slachtoffer wordt bedreigd; b) het
slachtoffer kan nergens heen of
gelooft in ieder geval dat hij of zij
dat niet kan; c) het slachtoffer is
sterk geïsoleerd van anderen; d)
de dader is bij tijd en wijle vrien
delijk en aardig jegens het slacht
offer.
Onder zulke omstandigheden
ontstaat er na kortere of langere
tijd een binding tussen slachtof
fer en beul. Meer nog dan onder
normale omstandigheden heeft
een mens onder bedreigende
omstandigheden behoefte aan
geruststelling, bescherming,
menselijke warmte, een vriende
lijk woord. Als degene die je mis
handelt tegelijkertijd ook de eni
ge persoon is van wie je dat krij
gen kan, dan raak je natuurlijk in
grote innerlijke verwarring.
Vriendelijkheid of een bescher
mende arm accepteren van ie
mand die slecht voor je is, lukt
alleen maar als je hem innerlijk
minder slecht maakt dan hij ui
terlijk wel lijkt. Je moet dan stop
pen met hem persoonlijk verant
woordelijk te stellen voor zijn
slechte gedrag en er een reden
buiten hem voor gaan zoeken:
niet hij, maar de anderen, de sa
menleving is de echte boosdoe
ner; 'mijn vader kon het eigenlijk
ook niet helpen als je kijkt wat
voor jeugd hij zelf heeft gehad'.
Niet zelden heeft het slachtoffer
de neiging zichzelf als oorzaak
van het slechte gedrag van de an
der te gaan beschouwen: 'Had ik
me anders gedragen, dan had hij
vast niet zo uitgehaald'. In ruil
voor een kleine vriendelijkheid,
een aardig gebaar, begint ze haar
houding te veranderen, wordt
steeds meer bereid om wreedhe
den te vergeven en vergeten en
voornamelijk nog positieve kan
ten aan de mishandelaar te zien.
Ze gaat zich steeds meer identifi
ceren met de dader. Ze gaat de
wereld door zijn ogen zien.
Als een mishandelende man dan
tegen zijn mishandelde vtouw
zegt dat zij slecht is en daarom
een aframmeling verdiende, is ze
In 1968, na een geruchtmakende carrière en een aanklacht we
gens majesteitsschennis - hij had koningin Juliana afgebeeld als
raamprostituée vertrok de Nederlandse tekenaar Willem, alias
Bernard Holtrop, naar Parijs, waar hij ging werken voor bijtend
satirische bladen. Tegenwoordig stelt hij zijn duivelse talent in
dienst van de Franse krant 'Libérationen de Nederlandse 'Krant
op Zondag'. Cees van Hoore ontmoette hem in zijn stamkroeg.
geneigd daarmee in te stemmen.
En als een mishandelende ouder
tegen een mishandeld kind zegt
dat het slecht is en dat het daar
om gestraft moest worden, gaat
het kind dat geloven.
Een jonge vrouw vertelde me
ooit dat haar vader haar vroeger
voor het minste of geringste
sloeg, waarbij hij de slagen hard
op telde. Hij gebruikte daarvoor
een kostbare, antieke wandelstok
die hij van zijn vader had
geërfd. Als hij klaar was met de
afranseling en zij haar tranen bij
na niet meer kon inhouden, ge
lastte hij haar bij zich te komen,
zodat hij haar kon vasthouden
en troosten. Zij onderging dat,
maar voelde zich er iedere keer
weer schuldig over dat ze dat ei
genlijk niet wilde.
Toen ze me dit vertelde, had ze
nog altijd het gevoel dat ze de
straffen misschien wel verdiend
had en voelde ze zich nog altijd
schuldig over het feit dat ze 'niet
genoeg van haar vader gehouden
had'. Ze bezocht hem nog altijd,
hoewel hun ontmoetingen voor
namelijk onaangenaam waren.
Ze voelde zich ook schuldig over
het feit dat ze mij dit allemaal
vertelde.
Waarom blijven slachtoffers, ook
als ze al lang de mogelijkheid
hebben om te gaan en staan
waar ze willen, toch terugkeren
naar de persoon van de mis
daad? Het antwoord moeten we
vermoedelijk zoeken in hetzelfde
leerproces dat (medeverant
woordelijk is voor het feit dat een
gokverslaafde steeds weer naar
de gokbak terugkeert. Als je wilt
dat iemand met een spel bezig
blijft, dan moet je ervoor zorgen
dat hij niet altijd wint. Hij moet
vaker niet dan wel winnen, maar
wel zo vaak dat hij niet ontmoe
digd raakt, dat hij kan blijven
denken: dadelijk is het misschien
toch 'bingo'.
In de psychologie wordt dat
'intermittent' (met onvoorspel
bare tussenpozen) conditioneren
genoemd. Op dezelfde manier
geldt dat, als je iemand aan je
wilt binden, je hem of haar maar
af en toe moet geven wat hij of
zij wil. Hoe meer je een partner
of kind ertoe kan krijgen zich in
te spannen om een vriendelijk of
liefdevol gebaar aan je te ontlok
ken, hoe meer je hem of haar aan
je bindt.
Die binding kan op den duur zo
sterk worden dat het van de kant
van het slachtoffer op een heuse
verslaving gaat lijken. Zo kan een
volwassen kind regelmatig naar
het ouderlijk huis blijven terug
keren in de hoop ooit weer eens
een liefdevol moment met de ou
der te kunnen hebben, zoals dat
in het verleden ook af en toe het
geval is geweest.
Een vrouw kan steeds bij haar li
chamelijk of emotioneel mishan
delende man terugkeren in de
hoop dat de 'goedheid' in hem,
dë te hebben opgevangen, voor
goed doorbreek!. Zulke kinderen
of zulke vrouwen zijn emotionele
gijzelaars, die zonder hulp van
buiten niet gemakkelijk op vrije
voeten komen.
Je kan het ook anders zeggen. In
feite reageren ze niet anders dan
andere mensen onder soortgelij
ke omstandigheden zouden
doen. Ze zijn geen afwijkende
persoonlijkheden met meer ma
sochistische of zelfbeStraffings-
neigingen dan anderen. Wat ze
doen is: reageren zoals de mees
te mensen zouden doen als ze
langere tijd met emotioneel of fy
siek geweld worden geconfron
teerd en geen uitweg (meer)
De genadeloze tekeningen van Willem,
alias Bernard Holtrop
es grenspalen links, zes grenspalen
j rechts. Omhoog wijzend, als een
haag van blindenstokken. Nergens
douane te zien. Het arme, vermoeide Europa
wordt één groot jachtterrein voor de multi
nationals. En grijnzend, de linkerhand aan de
rcver, de rechter aan de stengun, schrijdt de
maffia binnen.
Met dat beeld opent 'Euromania', een
boek met keiharde, cynische tekeningen van
de Nederlandse tekenaar Willem, alias Ber
nard Holtrop. 'Euromania' verschijnt dezer
dagen in Nederland bij uitgeverij De Harrrio-
nie, tegelijk met de Franse uitgave.
Een concentratiekamp. Enkele uitgemer
gelde gevangenen zijn in brand gestoken. De
vlammen slaan uit hun gestreepte kampkle
ding. Boven dat vuur, aan een spit, roosteren
Duitse soldaten een moddervet varken. Een
zwangere kampbewaakster zit wijdbeens op
een stoel, terwijl ze zich probeert te aborte
ren. In haar vagina steekt een slang. Aan die
slang zit een gascilinder vast met daarop de
tekst: "Vorsicht! Gas! Lebensgefahr!'.
Opnieuw gruwelijke tekeningen, uitge
voerd in zoete, prachtige kleuren. Deze zijn
te vinden in het album 'Lust en Strijd', dat bij
publicatie in 1985 woedende reacties opriep.
I)e Bijenkorf stuurde z'n voorraad terug aan
uitgeverij De Harmonie met de vermelding
'Kwetsend'. De publicist en schrijver Rudy
Kousbroek was een van de weinigen die het
boek destijds verdedigden. Hij schreef: 'Het
opslaan van 'Lust en Strijd' is alsof je een
deur opent op een orkaan Ook ik ben er
nauwelijks tegen bestand, maar de kracht
van de visie op de oorlog is onontkoombaar'.
Willem tekende volgens Kousbroek dat wat
vele mensen denken, maar nooit durven uit
spreken. En - erg genoeg - je moest er nog
om lachen ook. al keerde die lach ter hoogte
van de huig soms plotseling om.
Dolken
Philips en Muiden Chemie.
Willem woont met zijn vrouw en kinderen in
een buitenwijk van Parijs. Maar zijn atelier
bevindt zich in het hartje van de stad, vlak bij
Pigalle. Omdat hij daar „liever niemand wil
ontvangen" wordt er afgesproken in Café St.
Jean op de Place des Abbesses.
Het is één uur in de middag en de portiers,
nachtclubeigenaren, souteneurs en travestie
ten staan met grauwe, verkreukelde gezich
ten aan de zinc. Willem moet hier een be
kend figuur zijn, maar de klanten laten elkaar
in deze gelegenheid met rust. Bijkomen van
een kater is een serieuze zaak.
Het was een jongensdroom van Willem om
hier te gaan wonen, en nu zit hij er al weer
zo'n vierentwintig jaar. „Als ze me zouden
vragen waar ik op vakantie zou willen, zou ik
antwoorden: hier. Ie raakt in deze wijk nooit
uitgekeken. Het is een beetje viezig, een
beetje raar. Ik kom uit Ermelo en de natuur,
de bossen ken ik nu onderhand wel. En je
hoort hier ook wel gekke dingen. Laatst ston
den er twee vrouwen met elkaar ruzie te ma
ken over etensluchtjes. 'Het lijkt wel alsof jij
stront eet tussen de middag', zegt de ene
vrouw. 'Nee. hoor, tussen de middag eet ik
nooit stront', zegt de ander. Dan vraag ik me
af: zou ze 's avonds wel stront eten?"
De tekenaar ziet er keurig uit. Niets in zijn
uiterlijk of gedrag verwijst naar zijn grimmig-
cynische werk. of het moet zijn geamuseerde,
licht uitdagende oogopslag zijn. Wie hem in
terviewt moet het geduld hebben van een
visser. Hij geeft kort en zakelijk antwoord op
vragen. Lacht veel. Een kwajongenslach.
„Zo hard vind ik mijn werk niet", zegt hij,
na een voorzichtig slokje van zijn espresso te
hebben genomen. „Wat hier dagelijks in de
kranten staat is veel harder. Tien dagen gele
den las ik in Libération een klein berichtje: de
Franse douane had een smokkelaar aange
houden. De man verborg 49 gedroogde tij-
Het nazisme is een voortdurende bron van'
inspiratie voor Willem. En wel omdat binnen
die beweging „mensen dingen blootgeven
die normaal niet getoond of gezegd worden."
Maar ook de seks scoort hoog. Na het lezen
van stripboeken als 'Daan van Daalen doet
domme dingen' en 'Fred Fallo staat op sprin
gen' trillen de erecties op je netvlies na als
dolken. Willem heeft een voorkeur voor het
rauwe, het banale. Hij laat ons de gehavende
voering van de menselijke geest zien. Niets
blijft de toeschouwer bespaard.
In Willems album 'Per abuis' verlost een
tandarts een vrouw van een rotte kies. Niet
met de tang, nee, maar met zijn mond. Hij
zuigt de kies er gewoon uit. Wat een harts
tochtelijke omhelzing lijkt, is dus eigenlijk
een medische ingreep. Als het karwei ge
klaard is, zegt de vrouw verlekkerd: 'Ik wist
het wel. U bent de beste tandarts van de
stad'. En wat te denken van de man die zijn
neus snuit in een plak ham? Is er iets viezers
denkbaar?
In zijn boek 'Euromania' gedraagt Willem
zich voor zijn doen nog netjes. Maar ook hier
spatten bloed en sperma van de pagina's af.
De vreemdelingenhaat in Frankrijk wordt
weergegeven op een tekening die ons een
klassieke Parijse brug laat zien. Op de brug
leuning staat de tekst: 'Hier verdrinkt men Al
gerijnen'. In een bloedvlek zien we een tot
moes geslagen gezicht. Unksboven dat ge
zicht ontwaren we een flic die met de handen
op de mg loopt, handen waarmee hij een
gummiknuppel vasthoudt.
Duitsland wordt getypeerd door de inkt
zwarte. grimmig oprijzende schaduw van de
Duitse adelaar. Een adelaar met een Merce
des als kop. Bovenop de Brandenburger Tor
bedrijven een man en een vtouw geslachts
gemeenschap. Zo. druipend van wellust,
symboliseren zij de Duitse eenwording
En Holland? Holland heeft natuurlijk zijn
kaasmeisje. Ze flankeert Ruud Lubbers die als
een Dracula staat temidden van tanks, gifgas
en ander wapentuig van Holland Signaal,
Willem, alias Bernard
Holtrop: „Zo hard
vind ik mijn werk
niet." foto» ap
'Ik heb het
al lang
verleerd
me ergens
kwaad
over te
maken'
gerlullen in zijn koffer. Daar is hier kennelijk
een markt voor. Het schijnt goed te zijn voor
de potentie. Moet je je voorstellen dat die
beesten daarvoor allemaal zijn doodgemaakt.
Nee, het is geen kunst voor mij om hard te
blijven. Dit soort voorvallen - daar kun je met
je onschuldige tekeningetjes toch niet tegen
op. Als je iets gruwelijks bedenkt, wordt het
later door de werkelijkheid ingehaald."
Proces
Met het talent van Willem zou je ook ontroe
rende tekeningen kunnen maken. Waarom
toch altijd zo cynisch? Hij trekt een vies ge
zicht. „De ontroering van een tekening
schuilt voor mij toch vooral in de uitvoering.
Als een tekening onmiddellijk leesbaar is,
grafisch gezien mooi op papier staat en niet
verveelt - dan ontroert mij dat. Maar ik ga
geen ontroerende tafereeltjes tekenen. Dat
wordt al heel snel kitsch."
De Franse pers is volgens de tekenaar min
der moralistisch dan de Nederlandse als het
gaat om harde tekeningen. Maar ook in
Frankrijk heeft hij wel eens een proces aan
zijn broek gekregen. Van Le Pen bijvoor
beeld. Maar, zo zegt hij, het Front National
mag dan veel terrein hebben gewonnen, de
grote rechtse partijen zijn veel schadelijker.
„Ik heb de minister van binnenlandse zaken
op de voorpagina van Libération eens afge
beeld met zijn lui in zijn mond. Dat vond ik
toch zo n ongelooflijke klootzak. Op mijn
laatste tekening in Libération zie je Mitter
rand, Giscard en dat hele zootje staan als in
elkaar geperste dwergen. Ik heb die tekening
gemaakt na de verkiezingen hier, toen de
grote partijen zo'n klap hebben gekregen.
Ónder de tekening laat ik Mitterand zeggen:
In het begin doet het misschien een beetje
pijn, maar in zakformaat bereiken we wel een
veel groter publiek."
„Politici - het is een apart slag. Als ze weer
Bovenop de Brandenburger Tor bedrijven een man en een vrouw geslachtsgemeenschap. Drui
pend van wellust symboliseren zij de Duitse eenwording.
1
