De Zonnekoning wankelt op z'n troon
De nijd van deze tijd
"O
ZATERDAG 21 MAART 1992
Yves Saint Laurent,
omringd doorzijn
modellen. De Fransen
beschouwen hem als
hun nationale held.
FOTO ABC PRESS
Twee stellen passeren elkaar op straat. Eerste
vraag: wie kijkt onder het voorbijgaan naar wie?
Antwoord: het meest waarschijnlijk is dat de
vrouwen naar elkaar en de mannen naar el-
kaars vrouwen kijken. Tweede vraag: waarom is
dat zo? Antwoord: vrouwen zijn meer geïnteres
seerd in hoe andermans vrouw dan hoe ander-
vrouws man er uitziet. En mannen ook! Derde
vraag: waar komt die interesse vandaan? Het
(gedeeltelijke) antwoord: nijd.
In de jaren vijftig
kleedde hij vrouwen in
trapezium-vormen, in
de jaren zestig in bla
zers en mannen-smo
kings. Hij verhief de
anorak en de jopper
tot haute couture. Yves
Saint Laurent deed het
altijd als eerste, en
werd daardoor een le
gende. Maar bij zijn
30-jarig jubileum als
mode-ontwerper lijkt
zijn invloed te tanen.
Weet hij nog wat de
moderne vrouw wil?
Tanende invloed markeert het zesde lustrum van couturier Yves Saint Laurent
Van al ONZE psycholo-
gische drijfveren is er
vermoedelijk niet één
die zo'n grote invloed heeft op
hoe we naar andere mensen kij
ken als nijd. We kijken om te ver
gelijken. Vrouwen kijken om zich
met elkaar te vergelijken. Man
nen kijken vaak naar andermans
vrouwen en vergelijken haar (on
bewust) met hun innerlijke ide
aalbeeld van de vrouw.
Als de vergelijking naar onze
kant ongunstig uitvalt we vin
den onszelf of onze vrouw er
minder goed uitzien dan die an
der hebben we de neiging de
ander te be nijden. Valt de verge
lijking gunstig uit, dan voelen we
ons goed, iemand die te benijden
Schermutselingen tussen be-
nijders en degenen die benijd
worden, spelen zich iedere dag
weer opnieuw in allerlei relaties
af, zoals tussen broers en zussen,
mannen en vrouwen, ouderen en
jongeren, succesvollen en min
der succesvollen. Soms in alle
openheid, maar vaker in het ge
niep. Achter roddel, laster, kri
tiek, agressie gaat heel vaak nijd
schuil. Het is niet voor niks dat
nijd sinds mensenheugenis als
een potentieel zeer gevaarlijke
drijfveer wordt beschouwd.
Wat was bii voorbeeld het
motief voor de eerste moord in
de (christelijke-joodse) geschie
denis van de mensheid? Waarom
bracht Kaïn zijn broer Abel om?
Uit nijd. Een ondoorgrondelijke
God wees het offer dat Kaïn hem
bracht af en nam Abels offer wel
willend aan. Kaïn reageerde ver
bitterd, benijdde zijn broer om
het feit dat hij bij de (goddelijke)
vader hoger in de gunst stond, en
sloeg hem dood. De nijd werd
vervolgens door de kerkvaders
tot een van de zeven doodzon
den verklaard.
Een moderne rechter had in
het geval van Kaïn waarschijnlijk
tot doodslag besloten zijn nijd
was immers maar al te begrijpe
lijk, de afwijzing door de almach
tige moest hem wel als uiterst
onrechtvaardig voorkomen, zijn
daad gebeurde in een opwelling,
dus zonder voorbedachten rade.
De Kaïn uit de bijbel werd, voor
zover we weten, juridisch geen
haar gekrenkt, maar wel moest
hij als waarschuwend voorbeeld
voor anderen met het Kaïnste
ken gebrandmerkt verder door
het leven.
Dit Kaïmteken. het teken van
de gewelddadige afgunst, is door
de eeuwen heen ook altijd het.
symbool geweest van de angst
voor wat er kan gebeuren ais we
de nijd van anderen opwekken.
Die angst is ook het thema van
tal van verhalen en sprookjes.
Een klassiek voorbeeld van de
agressieve nijd onder vrouwen is
de koningin-moeder in Sneeuw
witje. Zij vraagt de spiegel: 'Spie
geltje, spiegeltje aan de wand.
wie is het schoonste in het land?'
En prompt komt het antwoord:
U. koningin bent de schoonste
hier, maar Sneeuwwitje achter
de zeven bergen bij de zeven
dwergen is nog duizendmaal
mooier dan u bent'
De giftige appel is het symbool
van hoe de destructieve nijd tot
een dodelijke beet voor iedere
schonere concurrente in de slag
om de gunst van de man kan
worden. Dat deze nijd nog steeds
levend is. werd me weer eens
duidelijk toen ik onlangs een ge
sprek hoorde onder studentes
over de (mooie) Duitse atlete Ka
rin Krabbe, die beschuldigd
wordt van dopingfraude en daar
door het risico loopt op een
voortijdig einde van haar glan
zende carrière. „Nou en", hoorde
ik een van de gespreksdeelneem
sters zich min of meer giftig laten
ontvallen, „dan réékt ze haar li
centie kwijt, het hoeft haar toch
niet allemaal mee te zitten?"
en 'alles wat boven het maaiveld
komt, kop er af zijn in dit op
zicht symptomatisch.
Toen de kunstenaar Kees Ver-f
kade in een deze week uitgezon
den televisie-interview door Har
ry Vermeegen werd gevraagd wat
hij zou maken als hem gevraagd
werd een typisch Hollands beeld
te maken, beeldde hij heel type
rend de figuur uit van een mens
die zowel met zijn linker- als met
zijn rechterhand iemand naar
beneden in het maaiveld te
rugdrukt.
Hoe psychologisch ingrijpend
de Nederlandse nijdcultuur wel
is, beschreef een van mijn oude
re patiënten (afkomstig uit een
typisch Hollands dorp) eens op
de volgende manier .Afgunst
speelde in onze familie een zeer
sterke rol. zij het vooral onbe
wust Ik was vaak heel erg afgun
stig op mijn zuster als zij iets
kreeg of als zij iets mocht dat mij
verboden werd. Ik voelde me dan
ontzettend achtergesteld Maar
omgekeerd was het bij haar ten
opzichte van mij ook zo. Afgunst
was een belangrijk punt tussen
ons, ook al werd het nooit uitge
sproken. In ons dorp speelde
overigens precies hetzelfde.
Wanneer iemand een nieuwe
tractor of een nieuwe machine
aanschafte, was iedereen afgun
stig, maar niemand die dat open
lijk zou toegeven. De nijd uitte
zich vooral in de vorm van erger
nis: 'Waarom moeten die lui dat
nou zo nodig kopen? Die hebben
het opeens ook hoog in de bol'.
Geen wonder dat alle dorpsbe
woners en ook wij in ons gezin
een soon nijdvermijdingstaktiek
ontwikkelden. De mensen pro
beerden zo aangepast, zo ge
woon mogelijk te leven en niet in
het middelpunt van de aandacht
te staan. Dat beschouwden ze als
gevaarlijk."
Inmiddels zijn we in een tijd
beland waarin afgunst en nijd de
psychologische brandstof zijn
geworden waarop onze econo
mie voor een belangrijk deel
draait. Om het consumptie-
kapitalismc draaiende tc houden
hebben we nijd minstens zo hard
nodig als investeringen Zonder
het gevoel met de anderen
medescholieren, collega's, buren
Op z'n minst grli|kr trad
moeten houden bij de aanschaf
van consumptiegoederen en het
bij plamuren van ons uiterlijk,
zou er vermoedelijk al lang geen
kapitalistisch markt systeem
meer beslaan.
De Amerikanen drukken dit
psychologische sleutelmechanis
me van onze hedendaagse sa
menleving heel treffend uit met
de formule keeping up with the
Joneses (zoiets als: van z'n leven
niet bij de Janssens achterblij
ven). De economische en cultu
rele catastrofe zou eenvoudigweg
niet te overzien zijn als wij op
eens zouden besluiten niet meer
met de mode mee te doen. niet
meer naar films en tv-program
ma's te kijken omdat 'iedereen'
er naar kijkt, niet meer naar de
ander zouden kijken om tc ver
gelijken of die soms geavanceer
dere spullen heeft of 'mooier' is
dan wij zijn.
ALs we ons zouden kunnen be
vrijden van het destnictieve 'lie
ver niemand gelukkig (of succes
vol of...) dan dat het de buurman
zou zijn'. Als we dus tegen de
nijd van onze tijd 'nee' zouden
zeggen.
Maar zoals Kurt Tucholskl zei:
„Niets is moeilijker en niets ver
eist meer karakter dan in openlij
ke oppositie tegen je eigen tijd
hardop te zeggen Nee."
Ix denx wel eens dat nijd
en ook de angst om de nijd van
anderen op zich te vestigen er
bij geen volk ter wereld zo diep
in zit als bij Nederlanders. Uit
drukkingen als 'doe maar ge
woon. dan doe je al gek genoeg"
RENE DiEKSTRA
hoogleraar klinische en gezond
heidspsychologie
ger, genaamd Karl Lagerfeld, veroverde de
tweede plaats).
Korte tijd later werkte Saint Laurent voor
Dior, toen de meest prestigieuze naam in de
modewereld. In 1957 stierf Dior, en het dode
lijk verlegen wonderkind Yves Saint Laurent
werd hoofdcouturier. Zijn eerste trapezium-
collectie van 1958 was een doorslaand succes,
maar de volgende waren meer omstreden.
Toen Saint Laurent in dienst moest, was de
leiding van het huis Dior zelfs opgelucht. Toen
hij na korte tijd op medische gronden (een ze
nuwinzinking) uit het leger werd ontslagen,
beëindigde Dior zijn contract.
En dit had Laurents einde kunnen beteke
nen, als Bergé niet op het toneel was versche
nen. Bergé was een artiestenmakelaar die on
der de indruk was geraakt van Laurents werk
voor Dior. Hij spoedde zich naar het militaire
psychiatrische ziekenhuis, verzorgde hem en
bracht hem weer op de been. Hij hielp Lau
rent een aanklacht in te dienen tegen Dior
wegens contractbreuk. Met de ruim anderhal
ve ton schadeloosstelling die hij kreeg toege-
Zijn modeshows
waren vroeger een
haast religieuze
ervaring
wezen, richtte Laurent zijn eigen modehuis
op.
ledereen is het erover eens dat Bergé een
zakelijk genie is. Van het prille begin af bouw
de hij een complexe hiërarchie op. In de jaren
zeventig liet Bergé zich in een Rolls Royce met
chauffeur naar het werk brengen, terwijl Saint
Laurent in een Volkswagen reed. Bergé zorgt
ervoor dat maar weinig mensen tot Laurent
doordringen.
Toeverlaat
De meningen over Bergé's rol en karakter lo
pen sterk uiteen. Leon Talley, creatief-direc
teur van de Amerikaanse Vogue en een per
soonlijke vriend van Laurent, beschouwt Ber
gé als „Saint Laurents steun en toeverlaat. Ze
inspireren elkaar en samen blijven ze aan de
top."
Een voormalige medewerker beschrijft Ber
gé echter als een intrigant met een Napoleon
tische grootheidswaan. In ieder geval vormen
Laurent en Bergé het meest succesvolle en het
THE INDEPENDENT
W udolf Nurejev was er, evenals Jack
JÊ Lang (de Franse minister van cul-
JL ^htuur), Danielle Mitterrand (de
vrouw van de Franse president), Inès de la
Fressange (voormalig topmodel van Karl La
gerfeld), Paloma Picasso (de dochter van Pa-
blo) en een paar Rothschilds. In totaal maak
ten onlangs zo'n 2.800 genodigden hun op
wachting in de Parijse Opéra-Bastille om de
viering bij te wonen van Yves Saint Laurents
zesde lustrum als zakenman.
De mode-ontwerper zelf arriveerde samen
met de president van YSL zijn oude vriend
Pierre Bergé. Toen hij zijn eregast Catherine
Deneuve (uiteraard gekleed in een YSL-crea-
tie) de hand schudde, explodeerde er een bat
terij fotoflitsers. Yves Saint Laurent straalde
geluk en gezondheid uit: En toen hij plaats
nam om het legertje mannequins in klassieke
YSL-ontwerpen over het toneel te zien mar
cheren, ging er een zucht van verlichting door
de zaal. Vier dagen eerder moest een ge
desoriënteerde Saint Laurent nog met een op
geblazen gezicht van een podium af worden
geholpen - het zoveelste incident in de treuri
ge geschiedenis van zijn wankele emotionele
en lichamelijke gezondheid.
Geruchten
Saint Laurent kwakkelt al tientallen jaren met
z'n gezondheid, wat voortdurend aanleiding
geeft tot de wildste geruchten. Bergé zag zich
twee jaar geleden genoodzaakt publiekelijk te
verklaren dat Saint Laurent geen aids had.
Maar nu leek de 'Zonnekoning' weer terug in
het land der levenden. De enige treurige no
ten waren de melancholieke opera-aria's die
de show begeleidden.
Saint Laurent heeft veel om trots op te zijn.
„Hij hoort tot de allergrootsten, samen met
Chanel en Balenciaga (beiden inmiddels over
leden - red.)", zegt John Fairchild, uitgever en
redacteur van de bijbel van de Amerikaanse
modewereld, Women's Wear Daily. „Hij wordt
niet alleen door alle elegante vrouwen gedra
gen, hij wordt ook gekopieerd."
Laurent is niet alleen een briljant couturier
en een tovenaar met kleuren, hij heeft boven
dien zijn vinger aan de pols van de tijd. Tel
kens wanneer hij een nieuwe trend introdu
ceerde, gold die als tekenend voor de tijd
Vertaling Margrvtt Hcslmga
geest. Toen vrouwen in de jaren zestig de toe
gang tot restaurants werd geweigerd omdat ze
YSL-broekpakken droegen, was dit voorpagi
na-nieuws. Toen één van hen haar broek uit
trok en brutaal het Savoy-hotel binnenliep,
maakte ze geschiedenis.
Dertig jaar later regeert de 'Zonnekoning'
over een financieel imperium dat in 1990 een
omzet had van ruim 1 miljard gulden. Hij is
pas 55 jaar en ziet er momenteel beter uit dan
sinds tijden. Maar toch blijft bij zijn medewer
kers de onuitgesproken angst bestaan dat zijn
hart het opeens zal begeven, dat hij op een
kwade dag de kluts kwijt zal raken, of dat hij
het gewoon voor gezien zal houden en ver
dwijnt. Ook groeit de twijfel of deze man, die
in afzondering leeft en slechts met een hand
jevol vrienden contacten onderhoudt, nog wel
in staat is aan te voelen wat de moderne
vrouw wil.
Legende
Toch is Saint Laurent een levende legende. In
de jaren vijftig kleedde.hij vrouwen in trapezi
um-vormen, in de jaren zestig in blazers en
mannen-smokings. Hij had het lef om arbei-
derskleding zoals de anorak en de jopper tot
haute couture te verheffen. Tien jaar later ver
zon hij folkoristische prints en voorzag hij jas
jes van schoudervullingen. Hij deed het altijd
als eerste en hij deed het elegant.
In de jaren zeventig waren er zelfs geen mo
de-ontwerpers die in zijn schaduw konden
staan. De schoenen-ontwerper Manoio Blah-
nik herinnert zich een bezoek aan Laurents
hoofdkwartier. „Het was een zinderend broei
nest. De grootste vrouwelijke beroemdheden
liepen in en uit. En de modeshows waren een
haast religieuze ervaring. Er hing een Sfeer
van: eerst Laurent zien en dan sterven!"
Bianca Jagger, de hogepriesteres van de
modieuze 'chic', droeg een witte YSL-creatie
toen ze in 1971 met Mick trouwde. Lauren Ba-
call verkondigde: „Als ik een broek draag, is
het een YSL" En in Frankrijk, Groot-Brittan-
nië en Amerika wilden alle tienermeiden een
fles YSL Rive Gauche parfum.
De Fransen hebben Laurent vanaf het begin
op handen gedragen, toen hij zijn carrière be
gon in dat andere Franse mode-instituut, het
huis van Christian Dior. Saint Laurent roept
bij de Fransen een soort genegenheid op die
de Duitser Karl Lagerfeld (die on
der meer collecties voor Chanel
ontwerpt) nooit ten deel zal val
len. De Fransen beschouwen
Laurent gewoon als hun nationa
le held.
De Franse pers is dan ook mild
geweest in haar oordeel over zijn
meest recente collecties, die vol
gens de meeste commentatoren
niet erg glansrijk warea De mo
de-industrie is in Frankrijk goed
voor een jaaromzet van ruim 40
miljard gulden. Janie Samet, mo
de-redactrice van de Franse
krant Le Figaro, legt uit: „In
Frankrijk is het niet onze taak
om kritiek te leveren. De grote
modehuizen hebben honderden
mensen in dienst, indirect zelfs
duizenden."
Dior
Laurents wortels liggen overigens
niet in Frankrijk. Hij werd in
Marokko geboren en bracht een
ongelukkige jeugd door in het Al
gerijnse Oran, waar hij op school
door zijn klasgenoten in elkaar
werd geslagen omdat hij homo
seksueel was. Hij trok zich terug
in een wereld van papieren aan-
kleedpoppen, en toen hij 18 was
won hij met zijn ontwerp voor
een cocktail-jurk een modewed
strijd in Frankrijk (een mededin
langst standhoudende partnerschap van de
modewereld.
Bergé heeft grootse visioenen, waarin hij
zichzelf ziet als staatsman en ideoloog. Hij di
neert met internationale politici en de Opéra-
Bastille, waarvan hij directeur is, is meer zijn
geesteskind dan dat van president Mitterrand.
Maar Bergé's overheersende opstelling maakt
het Saint Laurent mogelijk het kwetsbare, ge
wonde kind te blijven dat de buitenwereld zo
onweerstaanbaar lijkt te vinden.
Saint Laurent vlucht vaak in het schrijven
van verhalen over zijn verdriet, zijn vroegere
verslaving aan cocaïne en alcohol, en zijn
neurose over het recente verlies van zijn posi
tie als 'Zonnekoning' van de Franse mode.
Twee jaar geleden stortte hij in een mentale
crisis, waardoor hij voor het eerst een van zijn
eigen shows moest missen. „Ik ging door een
hel. Ik heb zelfs overwogen de zwaarste bron
zen ornamenten uit mijn collectie om de nek
te binden en mezelf in de Seine te werpen."
Laurents naaste omgeving is inmiddels al
gewend aan zijn regelmatig terugkerende in
zinkingen, die deel uitmaken van zijn karak
ter. Bergé heeft zelfs eens op de van hem be
kende sarcastische toon gezegd: „Hij is met
een mentale depressie geboren."
Afgeschermd
Hoewel YSL-medewerkers naar buiten toe
weinig ophef maken over Laurents broze
geestelijke en lichamelijke ge
zondheid, maken ze zich wel de
gelijk grote zorgen, ledereen
weet maar al te goed hoe lang
het heeft geduurd voordat er een
goede vervanger werd gevonden
voor Coco Chanel. Bergé heeft
herhaaldelijk verklaard: „Er is
geen opvolger voor Yves. Als hij
weggaat, gaat het modehuis
dicht."
Maar zo gemakkelijk zal dat
niet gaan. YSL is een bedrijf
waarin vele miljoenen dollars
omgaan. Bergé heeft ten opzich
te van de aandeelhouders de ver
plichting te zorgen voor de
voortgang van het bedrijf. En
Bergé lijkt zich al te hebben ver
zoend met een YSL zonder Yves.
Enkele weken geleden lanceerde
hij een nieuwe lijn huidverzor-
gingsprodukten die niet onder
Laurents naam op de markt is
gebracht, maar onder de naam
Deneuve. Bovendien heeft Bergé
een nieuwe protégé: Robert Merlioz, die al een
bontcollectie heeft mogen ontwerpen en die
nu aan een nieuwe lijn werkt.
Ondertussen wordt Saint Laurent steeds
meer van de buitenwereld afgeschermd. Criti
ci beweren dat hij totaal wereldvreemd is ge
worden. De man die ooit Andy Warhol en
Fran<;oise Sagan tot zijn vrienden rekende, die
in de jaren zeventig de wildste feesten bij
woonde en zelfs naald poseerde voor een ad
vertentie van zijn eerste parfum voor mannen,
gaat tegenwoordig nooit meer uit.
Negatieve kritieken op zijn collecties krijgt
hij zelden te zien. Hij weet wel dat hij niet
meer zo invloedrijk is als vroeger, maar hij is
van mening dat de mode de verkeerde kant
op is gegaan en weigen pertinent zich aan te
passen aan de heersende 'wansmaak'.
Grappig genoeg lijkt de wind in de mode
wereld weer zijn kant op te draaien. De man
nelijk gestileerde broekpakken komen weer
terug, evenals de op de jaren veertig geïnspi
reerde kleding die Saint Laurent twintig jaar
geleden al perfectioneerde. Maar het blijft nog
maar de vraag of hij weer echt invloedrijk zal
kunnen worden. De viering van zijn zesde lus
trum had in elk geval'meer weg van een punt
dan van een komma.
