'Het was een
duidelijke
hinderlaag'
Verkeershinder
ZATERDAG 14 MAART 1992
'Op 17 maart 1982 stierven hier de Nederlandse journalisten Koos
Koster, Jan Kuiper, Hans ter Laag en Joop Willemsen/in het uitoe
fenen van hun beroep/op zoek naar de waarheid'. Een IKON-tele-
visieploeg hing de sobere gedenkplaat enkele weken geleden op
aan een boom op De Plek, een landweg bij het dorpje Santa Rita
in El Salvador. Werden de Nederlanders destijds doelbewust
doodgeschoten door het leger of was er sprake van een misver
stand? Ondanks de vele onderzoeken en getuigenissen blijft de
toedracht van het gebeuren raadselachtig. Een terugblik, tien jaar
na de schietpartij.
Maar vehkeukiiinder? H»i
zoiets verkeershinder? Op het
eerste gezicht leek het me
een raar woord. Geluidshinder is hinder ten
gevolge van geluid, hinderlijk geluid. Zou dan
niet verkeershinder eigenlijk hinder moeien
zijn ten gevolge van het verkeer, hinderlijk
verkeer?
Toch werd met dat bord in de berm wel de
gelijk bedoeld dal hei verkeer hinder zou on
dervinden. Dus niet hinder door hel verkeer
maar hinder voor het verkeer. Eigenlijk zo
gek nog niet. als je denki aan verkeerscontro
le, wat toch ook controle is die het verkeer
ondergaat. Naast verkeerscontrole is ver
keershinder wel begrijpelijk.
Maar laten we dan eens verkeerscontrole,
paspoortencontrole en snelheidscontrole
vergelijken met politiecontrole. Dan is het in
eens niet de politie die gecontroleerd wordt
maar juist de instantie die controleert. Ik be
doel: zo simpel is het allemaal niet. Om nog
maar te zwijgen van grenscontrole, waarbij
het niet de grens is die gecontroleerd wordt
en al evenmin de instantie die controleert,
maar de plaats waar de controle plaatsvindt.
Dood IKON-ploeg in El Salvador
blijft ook na 10 jaar raadselachtig
nalisten aansluitend om geen risico te nemen
door streken te bezoeken waar de 'terroris
ten' opereerden.
De leger-versie van het gebeurde bleek
sterk af te wijken van andere getuigenissen.
Journalisten die onmiddellijk naar de plek
des onheils gingen, hoorden bijvoorbeeld
van plaatselijke boeren dat de schietpartij
niet langer dan tien minuten had geduurd.
En, belangrijker, dat het leger de streek niet
regelmatig bezocht, zoals het had beweerd.
Het zou in het gebied de afgelopen maanden
juist zeer rustig zijn geweest.
Een functionaris van het mortuarium waar
journalisten de lichamen vonden, zei dat
Koster en Willemsen volgens hem van dicht
bij door het hoofd waren geschoten. Verder
bleek dat de kleding van de vier was uitge
trokken en verwisseld, wat in een spontaan
vuurgevecht een niet erg logische handeling
lijkt.
Schok
De schok in Nederland was groot. El Sal
vador, tot dan een ver weg gelegen bananen
republiek vol geweld, lag ineens om de hoek.
Minister Van der Stoel van buitenlandse za
ken beloofde een grondig onderzoek en
stuurde de Nederlandse ambassadeur in
Mexico-Stad, baron J.C.P. Speyart-van
Woerden, naar El Salvador.
Van Woerdens missie haalde nauwelijks
iets uit. Tijdens zijn bezoek werd hij voortdu
rend begeleid door vertegenwoordigers van
president Napoleon Duarte, sprak hij alleen
met Duarte-getrouwen en verplaatste hij zich
per luchtmachthelikopter. Ook bleek hij vol
gens Schmeitz nauwelijks op de hoogte van
de situatie in El Salvador. „Hij had weinig in
zicht in de zo cruciale rol van het leger, en
dat mag je van een ambassadeur toch wel
verwachten."
De Nederlandse regering, gealarmeerd
door berichten dat het onderzoek dreigde
mis te lopen, deed een tweede poging en
stuurde de diplomaat en woordvoerder van
Van der Stoel, Jan Willem Bertens, voor een
geheime missie. Zijn komst lekte echter uit
door onhandig manoeuveren van nota bene
het ministerie van buitenlandse zaken zelf.
Bertens kreeg ondanks aandringen boven
dien geen toestemming om met de sergeant
van de legerpatrouille te spreken.
In het op 14 april verschenen rapport van
Buitenlandse Zaken werd de officiële verkla
ring van El Salvador 'ten dele ongeloofwaar
dig en aanvechtbaar' genoemd. „Het staat
vast dat de vier leden van het IKON-team zijn
gedood door gericht vuur uit handvuurwa
pens en mogelijk een mitrailleur van solda
ten behorend tot het geregelde Salvadoraan
se leger Het IKON-team is ofwel bij toeval
op de legerpatrouille gestuit, ofwel in een
hinderlaag gelopen die de legerpatrouille
voor hen had gelegd."
Hinderlaag
Dat er sprake is geweest van een hinderlaag,
staat voor Schmeitz als een paal boven water.
Niemand minder dan Todd Greentree, de
militaire attaché van de Amerikaanse ambas
sade, liet een dag na de moord Schmeitz een
reconstructietekening zien, waaruit duidelijk
bleek dat de guerrilleros en de IKON-ploeg
door het leger waren opgewacht. Een theorie
die later werd ondersteund door de verkla
ring van de enige overlevende van de schiet
partij, de guerrillero met de schuilnaam Mar
tin. Bovendien verklaarde de legersergeant
opdracht voor de patrouille te hebben gekre
gen. „De vraag is niet of er sprake was van
een hinderlaag, maar tegen wie die gericht
was," aldus Schmeitz. „Tegen een aanvoer-
route van het FMLN, of tegen de journalisten
om een voorbeeld te stellen."
Beide mogelijkheden zijn reeël. In 1986
verklaarde de overgelopen guerrilla-com
mandant Miguel Castellanos, dat hij de mis
sie van het IKON-team had afgefaden omdat
de route die ze zouden gebruiken mogelijk
bekend was geworden bij het leger. Hij zei de
guerrilleros een alternatieve weg te hebben
voorgesteld. Het IKON-team was van deze
zaak volgens Schmeitz niet op de hoogte.
De aanwijzingen dat er een hinderlaag
voor de journalisten is gelegd, zijn talrijk.
Koster was vijf dagen voor zijn dood door de
Policia de Hacienda van zijn bed gelicht en
urenlang verhoord over zijn vermeende con
tacten met het FMLN. Kolonel Francesco
Moran waarschuwde hem dat niet zou wor
den toegestaan dat journalisten met 'subver
sieven' sympathiseren. Een dag later werd in
de plaatselijke kranten een foto van de Ne
derlanders geplaatst en kwamen er telefo
nisch anonieme bedreigingen binnen. Op 17
maart werd bovendien een dodenlijst gepu
bliceerd, opgesteld door aan het leger geli
eerde doodseskaders, waarop niet de namen
van de Nederlanders, maar wel die van ande
re buitenlandse journalisten stonden.
Vanwege deze onheilstekens is wel gesug
gereerd dat Koster en zijn ploeg te veel risico
hebben genomen. Schmeitz wijst dat reso
luut van de hand. „Je zit nu eenmaal in een
oorlogsgebied en je doet verslag of niet. Als je
kiest om het wel te doen, brengt dat risico's
met zich mee. Als Peter d'Hamecourt (NOS-
journaal, red.) wordt neergeschoten terwijl
hij verslag doet in Nagomo-Karabach, is hij
dan stom geweest?"
„Natuurlijk heeft het IKON-team stevig ge
discussieerd over wel of niet gaan. De arres
tatie van Koos was niet niks, en een ander
had misschien besloten om het land uit te
gaan. Maar er waren voortdurend schermut
selingen tussen het leger, de veiligheidsdien
sten en de pers. Een journalist die naar een
kazerne ging, liet zijn collega's steevast we
ten: als ik over een uur niet terug ben, is er
iets gebeurd."
Vergiffenis
Ook na een tweede missie van Bertens, die
toen met de sergeant, de legercommandant
en enkele soldaten sprak, luidde de conclusie
dat er geen sluitend bewijs was voor moord
met voorbedachte rade. Die conclusie staat
nog steeds. In 1987 vroeg president Duarte
tijdens een werkbezoek aan Nederland welis
waar om vergiffenis en werd heropening van
het onderzoek door het Hooggerechtshof in
San Salvador aangekondigd, maar daarbij is
het gebleven. De rechter die het onderzoek
Na een halfuur in de file te
hebben gestaan, kwamen we
bij de plaats des onheils. De
weg was gedeeltelijk opgebro
ken en er werd geheid. Dat er
geheid werd, hadden we al ge
dacht. Vlak bij het opgebroken
stuk stond in de berm een groot
bord dat ons waarschuwde
voor verkeershinder wegens
heiwerkzaamheden. Dat van
die hinder hadden we eerlijk
gezegd ook al gedacht.
Guerrillero 'Martin',
de enige overlevende
van de schietpartij,
tijdens een perscon
ferentie in Den Haag.
FOTO ANlfO
1/1 oensdag 17 maart 1982. El
1W Salvador wordt verscheurd
W W door een bloedige burgeroor
log. Aan de vooravond van de verkiezingen
werken Koos Koster (46 jaar, medewerker
i van onder meer IKON en Trouw), Jan Kuiper
j (40, IKON-redacteur), Joop Willemsen (42,
I cameraman) en Hans ter Laag (25, geluids
man) voor de IKON aan een reportage.
Het eerste deel is al klaar, gemaakt in het
gebied dat door de militaire junta wordt be-
heerst. Het tweede deel moet gaan over het
gebied dat onder controle staat van het links
verzet, het Nationaal Bevrijdingsfront Fara-
bundo Marti (FMLN).
Voor dit laatste deel gaan de vier die mid
dag met een huurauto vanuit de hoofdstad
San Salvador op pad richting Santa Rita, een
dorp in de noordelijke provincie Chalatenan-
go, niet ver van de militaire basis El Paraiso.
Onderweg pikken ze twee contactpersonen
op en stoppen in een restaurant. Daar raakt
Koster in gesprek met een agent in burger
van de Policia de Hacienda. Weer op weg
worden ze enige tijd achtervolgd door een
door de Salvadoraanse geheime dienst veel
gebruikt type auto, een Cherokee-jeep.
De gelegenheidschauffeur, de Duitse jour
nalist Armin Wertz, zet het team en de twee
FMLN-strijders om vijf uur af op de plek
waar zé drie andere guerrilleros zullen ont
moeten. Na de ontmoeting rijdt Wertz weer
terug naar de hoofdstad San Salvador. Kort
na zijn vertrek duikt een patrouille van het
Salvadoraanse leger op en komt in een vuur
gevecht een eind aan het leven van de jour
nalisten en vier van de vijf verzetsstrijders.
Verklaringen
Het nieuws bereikte Jan Schmeitz, toen cor
respondent voor Trouw, VARA en De Tijd, nu
eindredacteur van IKON's Kenmerk, in »de
vroege ochtend van 18 maart. Howard Lane,
persofficier van de Amerikaanse ambassade,
belde hem op en liet de naam van een de vier
IKON-journalisten vallen. Wist Schmeitz
waar ze waren? Schmeitz hield zich op de
vlakte: „Aan Amerikanen ging je niet vertel
len dat je collega's zich in guerrillagebied op
hielden. Bovendien wist ik het niet precies."
Vervolgens vertelde Lane dat er 'iets ern
stigs' was gebeurd, dat er doden en gewon
den waren gevallen, en noemde nog een
naam. Schmeitz vroeg in welk ziekenhuis de
journalisten lagen. Daarop vertelde Lane dat
ze dood waren.
Het Salvadoraanse leger was er snel bij met
een verklaring. De vier leden van het IKON-
team waren, aldus het leger, omgekomen tij
dens een veertig minuten durend vuurge
vecht, dat om 18.00 uur uitbrak tussen de
FMLN-strijders en een toevallig in de buurt
patrouillerende legereenheid. Het leger zei
liet incident te betreuren, en verzocht jour-
ie verkeersagent past bij het verkeers
bord. het verkeerslicht en de verkeersregel:
is een agent voor het verkeer, zoals het
een bord. een licht en een regel is voor
het verkeer. Maar het verkeersslachtoffer en
het verkeersongeval zijn er ten gevolge van
het verkeer. Evenals de verkeersdode, wat ik
i afschuwelijk woord vind dat steeds vaker
gebruikt wordt.
Het heiblok is om mee te heien. Het offerblok
tsja, niet om mee te offeren, maar het
heeft toch met offeren te maken, zoals het
schrijfblok bij het schrijven hoort en de start
blokken zijn er om te starten. Zijn de struikel
blokken er om te struikelen? Het heeft alle
maal wel met blokken te maken, maar het is
toch in al die woorden anders.
Als je nadenkt over woorden als waterover
last overlast door water) of geheugenstoor-
s stoornis van het geheugen), begrijp je
eens de normaalste woorden niet meer.
Hoe zit bij voorbeeld verkeersopstopping in
elkaar? Is dat een opstopping door het ver
keer, of is het een opstopping voor het ver
keer? En burengerucht: is dat mijn gerucht
dat de buren ondervinden, of is het hun ge
rucht dat ik ondervind? Met andere woorden
is het gerucht voor de buren of genicht door
de buren? Misschien wel allebei, zoals ouder
liefde ook zowel de liefde is van ouders voor
hun kinderen als van kinderen voor hun ou
dere.
Samengestelde woorden, zoals verkeers
hinder, politiecontrole en startblokken blij
ken steeds weer verrassend eigenzinnig te
zijn. Overal anders en onvoorspelbaar. Neem
j de oogarts, de kinderarts en de dieren
arts. Je denkt: dat is duidelijk, dat zijn artsen
voor ogen, voor kinderen of voor dieren.
Maar dan komt de huisarts die de duidelijk
heid verstoort. Bij de slagers hebben we de
paardenslager die paarden slacht, terwijl de
modelslager geen modellen slacht. Vindt u
tarwemeel, rijstemeel en vismeel nogal lo
gisch? En kindermeel dan? De jaszak, de
broekzak en de mantelzak zijn alleen maar
duidelijk zolang je niet denkt aan de rugzak.
En de slaapzak is weer een ander geval
Wie nu nog steeds denkt dat hij de betekenis
van samenstelingen best kan opmaken uit dc
betekenis van dc delen, zou eens kunnen r
denken over speculaasbrokken. Zijn dat ui
teraard brokken van speculaas? Is dat van
zelfsprekend? Vergelijk die speculaasbrokken
dan eens met hondebrokken.
Kortom, verkeershinder is misschien zo gek
nog niet.
Het mortuarium met
de lichamen van de
vier journalisten. Vol
gens een functionaris
waren Koster en Wil
lemsen van dichtbij
door het hoofd ge
schoten en was de
kleding van de vier
uitgetrokken en ver
wisseld. FOTO AP
zou leiden, bezweek voor bedreigingen met
de dood en vertrok naar het buitenland.
Heeft Nederland genoeg gedaan om de
waarheid te achterhalen? Schmeitz: „Ik vond
en vind nog altijd dat de regering via de VS
meer druk op El Salvador had moeten uitoe
fenen. Er is een aantal harde stappen gezet,
door de missies te sturen en bij de VS aan te
dringen op ondervraging van de soldaten.
Maar er had veel meer duidelijkheid moeten
komen. Dat verzetsstrijder 'Martin' in Neder
land kwam getuigen, was bepaald niet de
verdienste van Buitenlandse Zaken. De reac
tie van het ministerie op het bericht dat de
onderzoeksrechter op het punt stond om het
land te verlaten, luidde: 'Nou en?' Het is een
pijnlijke zaak gebleven."
'Martin', die misschien nog enige aanvul
lende informatie had kunnen geven, werd in
1985 gedood bij een helikopteraanval. De
sergeant en de soldaten van de patrouille zijn
nooit aan kruisverhoor onderworpen. De
twee Amerikaanse adviseurs die zich tijdens
de schietpartij in de kazerne van El Paiso ble
ken op te houden, hebben een spreekverbod.
Er is, concludeert Schmeitz, al met al weinig
hoop op dat de vele vragen rond de dood van
Koster en de anderen ooit zullen worden be
antwoord.
Met de op 1 februari afgekondigde algeme
ne amnestie voor politieke misdaden worden
tienduizenden moorden, veelal toegeschre
ven aan leger, veiligheidsdiensten en rechtse
doodseskaders, in El Salvador grotendeels
onder het tapijt geveegd. Alleen een aantal
van de grofste misdaden van 12 jaar burger
oorlog wordt onderzocht door een 'commis
sie van de waarheid'.
Prijs
Mensenrechtenorganisaties in El Salvador
willen bij de commissie ook de zaak van de
vier journalisten aankaarten. Schmeitz ver
wacht er niet veel van. De drie buitenland
se commissieleden krijgen, tot woede van
de mensenrechtenorganisaties, maar zestig
dagen de tijd voor hun onderzoek. „Die ter
mijn is zo kort om, zoals het officieel heet, de
betrokkenen niet te lang in twijfel te laten zit
ten over eventuele vervolging. Maar ook als
er wel schuldigen worden aangewezen, is het
zeer twijfelachtig of die worden vervolgd. De
commissie rapporteert aan het parlement,
waar de regeringspartij Arena het voor het
zeggen heeft."
Wat dat betreft biedt het vredesakkoord
weinig hoop op gerechtigheid voor de vele
slachtoffers van martelingen en dc nabe
staanden van de 40.000 tot 50.000 Salvadora-
ncn die buiten de eigenlijke gevechten zijn
gedood. Zoals Schmeitz het zegt: „De bevol
king wordt geacht de hele oorlog uit te wis
sen, uit te bannen. Dat is veel gc\Taagd als je
gezin is vermoord, als je de niet bestrafte da
der voorbij ziet komen in z'n Mercedes, ter
wijl je het zelf slecht hebt. Dat is misschien
de prijs die je moet betalen voor het vredes
proces in EI Salvador."
