Het stenen
tijdperk van
de Ianomami
T\
De Ianomami-Indianen leven diep in het
oerwoud van de Amazone. Wie hen ziet, denkt
aan een plaatje uiteen antropologieboek. De
Indianenstam leeft namelijk nog steeds in het
stenen tijdperk. Voor zo lang het duurt
tenminste, want de 'beschaving'rukt al aardig
op. Contacten met rubbertappers en
goudzoekers bezorgden de Ianomami moderne
gemakken als lucifers, zaklantaarns en messen
en ongemakken als griep (een voor hen
onbekende ziekte). Een bezorgde pater Carlos
Zacquini, die al jarenlang bij de Ianomami
woont: ,,Hier worden duizenden jaren cultuur in
een paar weken ingehaald. Het evenwicht is
gemakkelijk verstoord en er is geen tijd om te
ontdekken wat goed en wat kwaad is.
rJATERDACS
fZ
ZATERDAG 14 MAART 1992.
De Ianomami hebben hun reser
vaat deels te danken aan de be
langstelling en pressie van het
buitenland. Zelfs prins Charles
heeft zich aangemeld voor een ex
cursie. 'fOJOMICHH PltlAND(RS
die de goudzoekers meebrachten. De rivieren
raakten vervuild door kwik, waarmee goud
wordt gezuiverd. Ook hielden de Indianen op
met het verbouwen van voedsel, want ze kre
gen rijst en macaroni kado van de nabe. Het
was je reinste volkerenmoord.
De Ianomami hadden hun eigen verkla
ring. Als de xaman een zieke geneest, stuurt
hij de slechte geesten naar de ondergrondse
wereld. Doordat de goudzoekers grond op
spoten en gaten groeven, ontsnapten de
kwade geesten.
De goudzoekers zijn inmiddels met harde
hand grotendeels uit het gebied verwijderd
Maar de sporen van hun blanke beschaving
zijn in Catrimani zichtbaar. De gescheurde
T-shirts bijvoorbeeld of de plastic slippers die
sommige Ianomami dragen. De slokjes om
vuur mee te 'wrijven' hebben plaatsgemaakt
voor lucifers. Veel mannen hebben zaklan
taarns en messen. En een groep van acht
zwart-rood beschilderde Ianomani vertrekt
in een metalen boot met buitenboordmotor
naar een feest in een dorp acht dagen reizen
verderop.
Pater Carlos Zacquini is bezorgd. „Ik ben
niet tegen ontwikkeling", legt hij uit. „Iedere
cultuur ontwikkelt zich. maar dat is een ge
leidelijk proces. Hier worden duizenden ja
ren in een paar weken gedaan. Het even
wicht is gemakkelijk verstoord en er is geen
tijd om te ontdekken wat goed en wal kwaad
is." Sommige verworvenheden creëren bo
vendien afhankelijkheid. De buitenboordmo
tor heeft benzine nodig. Dat betekent einde
van de vrijheid en een onvermijdelijke inte
gratie van de Ianomami in de geldeconomie
Zelf verkeert de pater voortdurend in twij
fel, want hij wil niet paternalistisch zijn. Kle
ren bij voorbeeld, moet je die geven als ze er
om vragen? In het bosleven zijn klerenOn
handig; ze scheuren en worden smerig en
aan wassen doen de Ianomami niet. Nee dus
Wat hij ze wel heeft gegeven? „Messen rp
scharen, want dat leek me praktisch En ge
neesmiddelen Bij het twee bedden grote zie
kenhuisje van de missiepost wacht iodefë
ochtend een groepje indianen op vitaminen,
een prik of een jodiumwatje van een 'buiten
landse' xaman
Metalen pannen heeft Carlos Zacquini al
tijd uit het zicht gehouden. „Want ze hadden
hun eigen aardewerken potten." Zijn voor
zichtigheid bleek voor niets. Alle vrouwen ko
ken hun maniokpap nu in roestvrij staal, ka
dootje van de goudzoekers. Zelfs God ont
houdt de pater zijn indianen „Ze hebben
hun eigen voorvaderen en mythologie", zegt
hij met een brede grijns.
Het bezoek van de blanken heeft altijd on
geluk gebracht, zegt Petro in een vertaling
van pater Carlos. „Vroeger hadden we ge
noeg bananen en vlees. Onze buik was altijd
vol. Nu hebben we ziekten en honger Karr»
ra (56), de andere xaman van Catrimani, be
aamt het. ..Als ik een blanke zie. denk ik
meteen aan ziekten.''
Voor Karera zijn de blanken daarom slecht
Toch zijn er dingen die Karera graag zou wil
len overnemen. „Lezen en schrijven Zodat
wc meer begrijpen en weten hoe we de blan
ken moeten vertellen dat zij in hun eigen bos
moeten blijven." Dat de blanke stam wetten
heeft gemaakt, grenspalen heeft geslagen en
beslist over hun grond en leven, lijkt aan Pe
tro en Karera voorbij te gaan. Wat vinden ze
van Brazilië? Petro denkt diep na
Dan zegt hij: „Wat is dat, Brazilië?"
Volgende keer. hoe Brazilië heel even Ne
derlands Irezit laas. In 1637 arriveerde graaf
Mounts aan Nassau, een achterneef aan
Willem aan Oranje, in de Braziliaanse
kuststad Recife. Zei en jaar later vertrok hij
weer, omdat de 'kolonie' te weinig opleivr
de Tot spijt aan de Brazilianen, die nu het
hoofd moesten bieden aan de Porlugezeti)
H M e takken slaan met kracht op de
U voorruit. Door het open raam
dwarrelen de bladeren naar bin
nen. iedere gewonnen meter is een oorver
dovende symfonie van krakend, knappend
en klappend hout. Voor ons is het groen, bo
ven ons is het groen en achter ons sluit het
gebladerte zich weer.
Het is drie uur geleden dat de vrachtwagen
pioniersstad Boa Vista in Noord-Brazilië uit
reed. Als een film maar dan in omgekeer
de volgorde zijn de diverse stadia van ver
overing van het Amazonewoud voorbijge
trokken.
Allereerst het wijdse centrum dat hoort bij
een stad die op de tekentafel werd uitge
dacht. Daarbuiten de gordel van ellende: dui
zenden emigrantenfamilies in houten kip
penhokken op een zandvlakte. Daarna het
aarzelende begin van wat de gouverneur
"ons agro-industrieel complex" noemt: si
naasappelplantages, een pluimveehouderij
en wat koeien op een heuvel.
Als het asfalt ophoudt, verdwijnen ook de president George Bush
geleidelijk uit het landschap. Het staan; hij had een bezoek
zoekster
zien. Mijn sportschoenen en tan
den trekken veel bekijks. Er
wordt ongegeneerd gewezen en
gelachen. Een klein meisje verza
melt moed en voelt onderzoe
kend aan mijn kleren.
Er leven ongeveer 9.000 Iano
mami-Indianen in Noord-Brazi
lië, verspreid over twintig dor
pen. Aan de andere kant van de
grens in Venezuela wonen nog
eens 10.000 Ianomami. Enkele
maanden geleden zette president
Fernando Collor van Brazilië zijn
handtekening onder een inmiddels omstre
den decreet waarmee het Indianenvolk
95.000 vierkante kilometer oerwoud officieel
in 'bruikleen' krijgt. Dat is bijna drie keer de
oppervlakte van Nederland voor een dorps
bevolking zo groot als die van Voorhout of
Landsmeer.
De Ianomami hebben hun reservaat deels
te danken aan de belangstelling en pressie
van het buitenland. Zelfs de Amerikaanse
i hun be-
dorp aan-
front van de kolonisatie bestaat slechts uit af vankelijk op zijn agenda staan, toen hij vorig
bord met een naam in het gras.
De enige aanwijzing dat wie hier de berm in
duikt en kilometers lang een spoor volgt op
een gegeven ogenblik een fazenda, een boer
derij, tegenkomt.
Bij de i
jaar Brazilië bezocht. Ook prins Charles heeft
zich aangemeld voor een excursie. De Iano
mami zijn namelijk bijzonder: ze leven nog
steeds in het stenen tijdperk.
Ze hebben geen schrift, geen kleren,
houdt de blanke beschaving slechts primitieve werktuigen en leven van de
opeens op. 'Streng verboden toegang zonder
tóestemming. Territorium van de Ianomami-
Indianen' luidt de tekst op een bord van
Funai, het regeringsbureau voor Indianen, op
de andere oever. De bagage en passagiers
worden overgeroeid en daar gaat de tocht
verder in een andere vrachtwagen.
Keelklanken
Er zijn nog zeker twee uur te gaan, schreeuwt
pater Carlos Zacquini (54). Hij zit gekleed in
korte broek £n plastic slippers achter het
stuur en jaagt met bewonderswaardige snel
heid het logge gevaarte door het oerwoud.
Hij kwam ooit voor een paar maanden, maar
zit al 26 jaar bij de Ianomami.
Pater Carlos, geboren in de Italiaanse Do-
lemieten, is een van de stichters van Catri
mani, de enige katholieke missiepost in het
gebied van de Ianomami. De missiepost en
de vijf maloca's (Indianenhutten) erom heen
vormen het einddoel van onze tocht. De taal
van de Ianomami leerde pater Carlos zich
zelf. Jarenlang schreef hij de klokkende keel
klanken op. Door steeds maar uitproberen,
"achterhaalde hij de betekenis. Zo ontdekte
'ffij onder meer d^t de Indianen zichzelf Iano
mami (mensen) noemden. De antropologen
hadden hen jarenlang met een verkeerde
naam aangeduid.
Op de vloer van de vrachtwa
gen schuift het relatiegeschenk
heen en weer. Een plastic zak
met vishaken, spiegels en kralen.
Een geschenk dat geheel spoort
met de lijst 'verantwoorde giften'
van het regeringbureau voor In
dianen. Want „de Indianen zijn
erg teleurgesteld als u geen ka-
dootje mee neemt", waarschuw-
Eggle de functionaris uit Brasilia
voor vertrek. De drie Ianomami
die achterin de bak meereizen,
schudden heen en weer. Ze heb
ben de grootste lol als een van
hen wordt geraakt door een tak.
Twee keer wordt onderweg ge
stopt. Om te vissen („hebben we
vanavond weer wat te eten") en
om een verdwaalde schilpad te
vangen. Ook die zal later in de'
•*pan verdwijnen.
Als de vrachtwagen ter plekke
arriveert komen blote jongetjes
met pijl én boog in de hand aan
gerend. De meisjes .torsen hun
kleinere broertje of zusje op de
heup mee. De volwassenen blij
ven op afstand kijken. De Iano
mami zijn klein en rank ge
bouwd en allen lopen barrevoets.
Mannen hebben nauwelijks
haargroei op hun lichaam.
Er zijn fraai beschilderde, bijna
naakte vrouwen bij met sprietige
stokjes die uit hun kin steken als
gezichtsversiering. De jonge
mannen hebben zwarte verfstre-
pen op de wangen. Oude man
nen lopen spiernaakt met het
verschrompeld geslachtsdeel
omhooggeknoopt aan een touw
dat losjes om de heupen hangt.
Een plaatje uit het antropologie
boek, maar dan in het echt.
De verbazing is wederzijds. On
der veel gegiechel wordt de be-
jacht en visserij. Hun landbouw is primitief
en slechts voor eigen gebruik. Na een paar
jaar wordt de hele boel opgepakt en een paar
kilometer verderop een stuk grond afgebrand
en een nieuwe hut gebouwd.
Geschiedenis is voor de Ianomami een
leeg begrip. Terwijl wij de Vikingen en de
Hoekse en Kabeljauwse Twisten afwerkten,
Willem van Oranje begroeven, Napoleon
overleefden en de eerste mens op de maan
zagen wandelen, bleven de Ianomami dui
zend jaar dezelfden. Ze roeiden in hun kano
op de rivier, joegen ep wilde zwijnen, weef
den hun hangmatten en verbrandden hun
doden.
Ook nu nog worden doden gecremeerd.
Want, zeggen de Indianen, de geest klimt na
de dood uit het lichaam, maar de shwara, de
duivels van de ziekte, blijven. Daarom moe
ten lijken worden gecremeerd, de botten fijn
gestampt en mag er nooit meer over de dode
worden gesproken.
Hun wereld heeft zijn eigen logica die niets
te maken heeft met het moderne Brazilië met
zijn anti-conceptiepil. Ianomami praktizeren
kindermoord als middel om hun aanwas te
reguleren. Een vrouw die baart, terwijl ze nog
een peuter moet verzorgen, verstoot de
nieuwkomer. De baby wordt gestikt in blade-
Indianen leefden eeuwenlang in
isolement dankzij het oerwoud
Moord? Nee, voor een Ianomami maakt
een net geboren baby deel uit van de natuur,
totdat het door de moeder wordt opgepakt
en aan de borst gelegd. Pas dan hoort het er
bij. Daarom zullen Ianomami ook nooit kip
pen, geiten of andere huisdieren opeten. Dat
staat voor hen gelijk aan kannibalisme. Vis is
tegenwoordig de belangrijkste eiwitbron.
Gemeenschappelijk
Veel gebeurt gemeenschappelijk bij de Iano
mami, Jagen betekent dat de hele familie, in
clusief de kinderen, twee weken het bos in
trekt. Ook wonen doen ze allemaal met el
kaar: in de maloca, de reusachtige kegelvor
mige hut van palmblad met een rookgat in
het midden. Er kunnen zo n 120 hangmatten
in de maloca en ieder gezin stookt er zijn ei
gen vuurtje. Veel, inclusief de gesprekken en
de ruzies, zijn gemeenschappelijk bezit. De
liefde wordt bedreven buiten in het veld of in
de hangmat. Maar dan op zijn Ianomami's:
heel stil en zonder zichtbare bewegingen.
Een bewoner vertelt vis te hebben gezien
in een zijarm van de Catrimani. Het hele
dorp vertrekt in ganzepas naar de rivier. De
nabe (buitenlander, zoals alle niet-Ianomami
inclusief andere Indianen worden genoemd)
mag mee. De kreek met vis blijkt ongeveer
twintig minuten lopen van de maloca. De
gids duikt het bos in. We klimmen, dalen,
slaan takken en kriebelbeesten van het lijf en
glibberen vervolgens door een beek. De kin
deren gaan joelend vooruit. Grootvader
speurt omhoog en scheurt enkele takken van
een boom.
Als bij een ritueel neemt iedereen zijn
plaats in. De jongens vatten post op grote
stenen in het water en spannen de bogen. De
mannen lopen iets verder stroomopwaarts
en jagen de vis naar beneden. De vrouwen
stampen het groen dal zij meedragen in de
mand op hun rug. De gekneusde blaadjes
worden vervolgens in kleinere mandjes door
het water getrokken.
Binnen drie minuten voltrekt zich eeri
Wie de Ianomami-Indianen ziet denkt a
i plaatje uit een antropologieboek.
wonder. De vissen die even te voren nog
voorbij schoten, beginnen dronkemansge
drag te vertonen. Ze draaien, botsen en
springen uit het water, amechtig happend
naar lucht. Wat is er aan de hand? De ge
kneusde blaadjes laten een gif los dat het
zuurstof uit het water haalt. De peuters wer
pen zich te water. Beet! Alweer een vis spar
telend in de kleine knuistjes. Een kind kan de
was doen dank zij dit wondergif. Opa kijkt
niet op of om, maar vlecht manden. Als de
sessie is afgelopen, dragen de jongens zeven
tig kilo vis mee naar huis.
Ziekten
Toen de Portugese ontdekkingsreiziger Pedro
Cabral voet aan wal zette in wat nu Brazilië
is, leefden daar ongeveer vijf miljoen India
nen. Nu zijn er nog 130.000 over. De blanken
keken niet op een Indiaan meer of minder.
Ook dunden de gelederen uit door besmette
lijke ziekten, huwelijken buiten de gemeen
schap of emigratie naar de stad.
De Ianomami bleef dit alles bespaard,
doordat het oerwoud een eeuwenlang isole
ment garandeerde. De maloca's die zich
rondom de missiepost Catrimani bevinden
de verste op acht uur lopen en het dorp
Demini zijn de enige gemeenschappen die
over land te bereiken zijn. Wie andere dor
pen wil bezoeken, moet een vliegtuigje hu
ren. Liefst een met een piloot die ook zonder
verkeerstoren na drie uur vliegen over het
dikke, donkergroene tapijt de weg weet. De
afgelopen drie jaar verdwenen acht vliegtui
gen zonder enig spoor achter te laten.
Petro, een 58-jarige xaman (vrij vertaald:
medicijnman), zag voor het eerst blanken in
Catrimani toen hij ongeveer dertien jaar was.
Het waren rubbertappers, die per boot het
oerwoud introkken. Ze bleven een paar
maanden. Toen daama twee meisjes plotse
ling overleden aan griep tot dan toe onbe
kend gaven de Ianomami de rubbertap
pers de schuld. „Als wraak hebben we een
rubbertapper vermoord", vertelt Petro.
Vanuit het perspectief van de Ianomami is
het oog-om-oog-tand-om-tand. Jacques Li-
zot, de Franse antropoloog, schrijft in zijn
boek 'Le Cercle des Feux' (De cir
kel van het vuur) over het waar
om. Volgens de Ianomami is al
tijd iemand verantwoordelijk
voor een dode. Meestal de vij
and, de nabe. Deze hebben hun
xamannen slechte geesten laten
sturen. Wraak is nodig om erger
te voorkomen. Als de gedupeer
den niet onmiddellijk revanche
nemen, denkt de vijand dat de
Ianomami zwak zijn en zal hij
wederom toeslaan.
Na de rubbertappers bleef het
lang stil. De bouwvakkers van de
weg brachten in de jaren zeven
tig nieuwe ziekten. Ongeveer
duizend Ianomami stierven aan
een mazelenepidemie. De Iano
mami waren bang. Dit waren
sterke boze geesten. Ze lieten de
maloca's in de steek en sloegen
op de vlucht. Daardoor ver
spreidde de epidemie zich nog
sneller. In de regfo Catrimani leg
de de helft van de Ianomami het
loodje, weet pater Carlos
Begin jaren tachtig lekte uit
dat het meest primitieve volk ter
wereld bovenop een schat aan
edelmetalen leeft. In de rivieren
liggen goud en wat diamanten en
in de grond zit behalve goud
veel, heel veel linerts. Volgens
sommigen hoort de tinertsvoor-
raad tot de top vijf in de wereld.
Voor de Ianomami betekent
goud niets. Maar het bericht
bleek voldoende om een volks
verhuizing te ontketenen. Op het
hoogtepunt bevonden zich
40.000 goudzoekers in het gebied
en werd er per maand twee ton
goud geproduceerd.
Ongeveer 2.000 Ianomami stier
ven aan tbc. resistente varianten
foto Michel PiiiAHDffts van malaria en andere ziekten
