Oeroude vogelfossielen
tonen vlieg-evolutie
Erfelijkheidsleer
onderuit gehaald
Braken voor wetenschappelijk onderzoek
Wetenschap
DINSDAG 10 MAART 1992
21
REDACTIE BRAM V
Wie kent niet de schitterend getekende en geschilderde
platen van reusachtige 'vliegende draken', ook wel
'Pterosauriërs' geheten? Er zeilden er in het luchtruim
rond. waarbij een modem, tweepersoons zweefvliegtuig
nietig zou lijken. Maar er waren er ook bij, de bekende
'Pterodactylus' bijvoorbeeld, die niet groter waren dan
een modale zeemeeuw.
leiden ben apeldoorn
Fossielen van deze
zen op een skeletbouw die wel
iets weg had van die van de
vleermuis, maar echt klapwie
ken zullen met name de groot
ste Pterosauriërs niet hebben
gekund. Net als bij vleermuizen
had 'moeder natuur' bij de
Pterosauriërs een leerachtig
membraan gespannen tussen
een groot deel van de romp en
een lang uitgegroeide 'vinger'
bij de voorpoten.
Waarschijnlijk is het hoog
stens bij kunstig zweefvliegen
gebleven, met als startbaan een
hooggelegen punt in de omge
ving. Er zijn fossielen gevonden
waaruit men kon opmaken dat
sommige soorten van deze 'gly-
ders' uit het Juratijdperk (213
tot 144 miljoen jaar geleden)
behaard waren.
Vliegende wezens waren, zelfs
toen, overigens niets bijzonders
meer. Per slot van rekening
heeft men in aardlagen, date
rend uit het Carboon, 320 mil
joen jaar oude fossielen gevon
den van vliegende insecten
zoals reuzenlibellen.
Reuzenvogels
De Pterosauriërs behoorden tot
een uitstervende soort. Onze te
genwoordige vogels stammen
daar dus niet van af; het bekken
van bijvoorbeeld een kip lijkt
veel meer op dat van de kleine
en grote loop-
ranke, watervlugge Hypsilopho-
don tot aan de afschrikwekken
de reus Tyrannosaurus rex.
Veel onderzoekers vermoe
den dat met name de reuzenvo
gels die nog tot in of ver na de
Middeleeuwen de aarde bevolk
ten, zoals de 'Olifantsvogels' uit
Midden-Europa, Afrika en Ma
dagascar en de Moa's van
Nieuw-Zeeland, wat betreft
bekken- en skeletbouw kunnen
afstammen van de grote, carni
vore (vleesetende) sauriërs uit
het Krijttijdperk.
Ondanks hun kinderachtige
vleugeltjes (ze konden dan ook
niet vliegen) waren het geen
kinderachtige vogels. De Oli
fantsvogels' van het soort 'Ae-
pyomis titan' op Madagascar
stonden waarschijnlijk model
voor de gevederde monsters in
de verhalen van Sindbad de
Zeeman. Deze loopvogel kon,
getuige gevonden restanten,
meer dan 4 meter hoog worden,
woog ruim 500 kilo en was, al
dus een van Sindbad's vertellin
gen, in staat een olifant te do
den en deze weg te slepen. Zo
nu en dan worden van deze be
haarde reus nog bijna een halve
meter grote eieren gevonden in
het zand van sommige kusten
Het vermogen om te kunnen
vliegen blijkt niet alleen uit een
zo licht mogelijk (hol) skelet
maar ook uit andere kenmerken
zoals goed ontwikkelde borst
en sleutelbeenderen voor de
aanhechting van krachtige vleu-
Eerste voorloper mens buiten Afrika
tbilisi Bij de Georgische hoofdstad Tbilisi is het tot nu toe oud
ste overblijfsel van Homo erectus, voorloper van de huidige
mens, buiten Afrika gevonden. Het betreft een kaak waarvan de
ouderdom op 1,8 miljoen jaar wordt geschat. De kaak met alle
tanden en kiezen vertoont zeer grote overeenkomst met een al
eerder in Kenya gevonden exemplaar dat aan Homo erectus
wordt toegeschreven.
De vondst in Georgië zou erop wijzen dat deze voorloper van de
mens, zo'n 2 miljoen jaar geleden de 'opvolger' van Homo habi-
lis, veel eerder Afrika heeft verlaten dan wordt aangenomen. Tot
nu toe lagen de schattingen rond de 1 miljoen jaar.
Minder dierproeven voor medicijnen
leiden Het aantal dierproeven in ons land bij geneesmiddelen
onderzoek is in 1990 met 11 procent verminderd vergeleken met
1989. Dat staat in het jaarverslag van de Veterinaire Hoofdin
spectie. Voor kankeronderzoek daalde het aantal dierproeven
met 13,4 procent, terwijl voor onderzoek naar andere ziekten het
aantal proefdieren met 15,8 procent steeg.
Het aantal dierproeven voor onderzoek naar schadelijke stoffen
daalde met bijna 20 procent. In 10 jaar is het totaal aantal dier
proeven teruggebracht van 1,5 miljoen tot circa 950.000. De
meest gebruikte dieren zijn knaagdieren en konijnen.
Psychiatrische opnamen te voorkomen
utrecht Zeker een derde van de opgenomen psychiatrische pa-
tienten kan beter terecht bij de dagbehandeling. Die is vergele
ken met de 24-uursopname even effectief, maar de patiënten
vinden dagbehandeling veel prettiger. Dat blijkt uit een proef
schrift van drs. A. Schene die deze week promoveert aan de Uni
versiteit Utrecht.
Patiënten die met psychiatrische problemen voor 24 uur worden
opgenomen, hebben het daarna vaak moeilijk als ze weer terug
zijn in de maatschappij. Op een psychiatrische opname heerst
nog altijd een taboe. Ook missen ze vaak het contact met hun ei
gen leefomgeving.
amsterdam
Onderzoekers van het Amster
dams Medisch Centrum heb
ben één van de dogma's van de
erfelijkheidsleer onderuit ge
haald. Zij ontdekten dat het
overzetten van erfelijk materi
aal, opgeslagen in het DNA, in
RNA op een geheel andere ma
nier verloopt dan tot nu toe
werd aangenomen. Het onder
zoek heeft inmiddels geleid tot
een wereldwijde race tussen
wetenschappers die het ontdek
te fenomeen willen oplossen.
Tot dusver ging men er van
uit dat erfelijk materiaal exact
wordt overgezet in RNA, dat als
blauwdruk dient voor aminozu
ren en eiwitten. Eventuele fou
ten in het DNA leiden dus tot
foute eiwitten. Tot grote verba
zing van de onderzoekers bleek
dat het RNA de DNA-fouten en
tekortkomingen uiteindelijk
niet overneemt. Er is hier spra
ke van het „herschrijven" van
het DNA-materiaal door het
RNA.
R. Benne is de oorspronkelijk
ontdekker van het fenomeen,
terwijl H. van der Spek het on
derzoek voortzette en zijn be
vindingen inmiddels heeft vast
gelegd in zijn proefschrift waar
op hij vorige week promoveer
de.
De ontdekking werd gedaan
bij een onderzoek naar de gene
tische code van een tropische
parasiet. Hoe het herstelproces
precies verloopt, staat nog niet
vast. Wetenschappelijke onder
zoekers in de VS hebben intus
sen wel ontdekt dat een soort
gids-RNA de ontbrekende of
herstellende informatie levert.
it 0 S*
Deze bijna 5 meter hoge vleesetende Diatryma uit het Eoceen (35 miljoen jaar geleden) wordt door velen beschouwd als de rechtstreekse afstam
meling van de grote loop-Sauriërs. Ze konden geen van alle vliegen. foto cpo
gelspieren. In het voorjaar van
1861 werd nabij het Duitse
Solnhofen de fossiele afdruk ge
vonden van een vogel uit het
Juratijdperk. De vondst werd
gedaan in 150 miljoen jaar oude
B ft het was een heel
bijzondere, omdat naast de af
drukken van het geraamte dui
delijk die van een verendek
zichtbaar waren in het gesteen
te, terwijl de snavel rijen tanden
vertoonde.
De 'Archaeopteryx' ('Oervo-
gel') werd aanvankelijk inge
haald als dè ontbrekende scha
kel tussen de reptielen en de vo
gels. Het ontbreken van een
sterk vooruitstekend borstbeen
(nodig voor de aanhechting van
de vliegspieren) deed echter
twijfel ontstaan aan het vlieg-
vermogen van 'Archaeopteryx'
en de kleine klauwtjes aan de
uiteinden van zijn vleugel'han
den' versterkten die indruk.
Veel onderzoekers houden
het er nu op dat deze 'vogel'
met de klauwtjes in bomen om
hoog klauterde om van daaruit
in glijvlucht op insekten te ja
gen. Van de 50 miljoen jaar na
'Archaeopteryx' zijn geen gave
fossielen van vogels bekend.
Groot was dan ook de verras
sing toen onlangs in een 135
miljoen jaar oude bedding van
een meer in Noordoost-China
een aantal vrijwel gave, fossiele
afdrukken van vogels werden
gevonden die veel meer lijken
op onze moderne vogels.
Volgens James Gauthier van
de Californische Academie van
Wetenschappen in San Francis
co laten de vondsten duidelijk
zien hoe vogels zich na 'Ar
chaeopteryx' ontwikkeld heb
ben. De fossielen, van vogels ter
grootte van onze spreeuw, zijn
de meest complete, ooit gevon
den uit het tijdperk ongeveer 15
miljoen jaar later dan dat waar
in 'Archaeopteryx' leefde.
Gezien de \indplaats zijn de
ze vogels 'Sinornis' ('Chinese
Vogel') gedoopt. In tegenstelling
tot 'Archaeopteryx' heeft 'Sinor
nis' veel beter voor vliegen ge
schikte vleugelgewrichten en -
beenderen; het 'pols gewricht is
zo geconstrueerd dat de vleugel
gedurende de vlucht of in rust
toestand plotseling en krachtig
kan worden ingeklapt net als bij
de moderne vogels.
Verder zijn de klauwtjes bijna
geheel verdwenen en is er een
sterk ontwikkelde middeKvleu-
gebvinger aanwezig om bepaal
de groepen veren tijdens de
vlucht te kunnen 'sturen'.
Volgens Gauthier wijst alles
erop dat ..vliegvermogen de
plaats heeft ingenomen van het
primair vangen van prooi". Ver
der is de bouw van 'Sinornis'
'Duidelijk maken dat ruimteziekte een verklaarbaar verschijnsel is
soesterberg
karin beneken kolmer
Bijna iedereen die wel eens
heeft geprobeerd in een bus een
boek te lezen, weet dat je daar
van flink misselijk kunt worden.
Hetzelfde gevoel kun je opdoen
in een vliegtuig dat langzaam
door de bocht gaat of op een
deinende boot. De beste reme
die voor reisziekte is; rustig blij
ven zitten en hopen dat de reis
snel ten einde is.
Maar dat gaat niet op voor as
tronauten, die een week lang in
hun ruimteschip verblijven en
bovendien hard moeten wer
ken. Zestig procent van de as
tronauten blijkt last te hebben
van ruimteziekte: ze worden
misselijk, raken gedesoriënteerd
en braken, vooral wanneer ze
zich veel moeten bewegen.
Dr. B. de Graaf van het Insti
tuut voor Zintuigfysiologie
(IZF/TNO): „Een ramp voor het
ruimteonderzoek, want de
meeste vluchten duren maar
een week en de astronauten
hebben een strak schema van
allerlei experimenten die ze
uitvoeren.1'
Vloeistof en steentjes
Op het instituut in Soesterberg
proberen onderzoekers te ach
terhalen hoe ruimteziekte ont
staat en wat er aan gedaan kan
worden. Net als wagen-, zee- en
luchtziekte heeft het te maken
met het evenwichtsorgaan in de
binnenoren. Het bestaat uit drie
cirkelvormige kanalen, die met
een stroperige vloeistof gevuld
zijn en twee zakjes, die minus
cule steentjes bevatten. Als ie
mand z'n hoofd beweegt, bewe
gen ook de vloeistor en de
steentjes. De snelheid waarmee
en de richting waarin iemand
z'n hoofd beweegt, bepalen de
richting en de versnelling van
vloeistof en steentjes.
In de kanalen bevinden zich
op de bodem kleine haartjes,
omgeven door vloeistof, die
meedeinen met de vloeistof. De
haartjes geven via de zenuwcel
len aan de hersenen door hoe
snel de vloeistof beweegt of hoe
hard de steentjes drukken. In de
hersenen wordt informatie die
binnenkomt uit verschillende
zintuigen verwerkt en gecombi
neerd.
Dit is nodig om er achter te
komen wie of wat er nu eigen
lijk beweegt. Als iemand z'n
hoofd naar een muur toe be
weegt. dan registreren de ogen
i astronauten worden in de ruimte nog vaak ruimteziek. In Soesterberg wordt gepoogd de oorzaken te achterhalen.
een muur die dichterbij komt.
Omdat het evenwichtsorgaan
een snelle voorwaartse hoofd
beweging registreert, wordt in
de hersenen de conclusie ge
trokken dat het hoofd en dus de
persoon beweegt en niet de
muur.
In normale situaties wordt de
informatie probleemloos ge
combineerd. Maar nu iemand
die in de bus een boek leest; de
ogen zien een niet bewegend
boek, maar het evenwichtsor
gaan neemt wel allerlei bochten
en bobbels waar. De ogen 'zeg
gen' dat de persoon stilzit, het
evenwichtsorgaan 'zegt' dat de
persoon een versnelling onder-
,gaat. Het conflict in de herse
nen leidt tot misselijkheid.
Zakjes van slag
Door gewichtloosheid blijken in
het evenwichtsorgaan de zakjes
van slag af te raken. Op aarde
drukken de steentjes onder in
vloed van de zwaartekracht op
de haartjes. In de ruimte daar
entegen. zweven de steentjes
los door het zakje en dan werkt
het niet meer.
Ruimteziekte lijkt te maken te
hebben met de toestand van ge
wichtloosheid, maar hoe onder
zoek je dat op aarde? Hel la Mei
niet mogelijk om langdurig een
situatie van gewichtloosheid te
creëren. Door toeval hebben
Nederlandse onderzoekers een
manier gevonden om dit pro
bleem misschien te omzeilen.
De Graaf: „Op het Nederlands
Lucht en Ruimtevaart Genees
kundig Centrum hebben ze in
1989 Wubbo Ockels gedurende
twee uur in een centrifuge laten
ronddraaien die wordt gebruikt
voor het trainen van piloten.
Wubbo kreeg drie keer de
zwaartekracht te verwerken
omdat onderzoekers wilden
meten wat de invloed zou zijn
op het menselijk immuunsys
teem. Toen hii uit de centrifuge
stapte, vertelde Wubbo dat hij
zich na deze behandeling net zo
voelde als tijdens een ruimte
reis: bij het maken van hoofd
bewegingen leek de wereld te
draaien
„Dit bracht ons op het idee
dat het misschien juist gaat om
het venchil In zwaartekracht
Misschien is het net zo erg om
van drie keer zwaartekracht in
een centrifuge naar de gewone
zwaartekracht op aarde te gaan,
als van de gewone zwaarte
kracht naar gewichtloosheid in
de ruimte. Als dat zo is hebben
we toch de mogelijkheid om op
aarde het ontstaan van ruimte
ziekte te onderzoeken".
„We hebben vervolgens de
drie Europese astronauten. Oc
kels. Messerschmid en Funer.
in de centrifuge gestopt Zij
kwamen er flink aangeslagen
uit. ze probeerden hun hoofd zo
min mogelijk te bewegen en lie
pen enigszins stijf. Eén van hen
dacht zes uur na de behande
ling wel weer hersteld te z.ijn,
boog voorover om z'n veter te
stril&en en begon te braken.
korter, meer gedrongen dan van
'Archaeopteryx' en dus beter
voor vliegen geschikt en datzelf
de geldt het borstbeen en de
schouderpartij waar veel meer
ruimte is voor zware vliegspie-
Tóch heeft 'Sinornis' een aan
tal primitieve kenmerken die
hem /haar onderscheiden van
modeme vogels. „Het is zeker
een boombewoner geweest met
alle vereisten om te kunnen
vliegen", zegt Paul Sereno van
de universiteit van QliClgO
„Maar als je goed kijkt, lijkt het
wel alsof er nog veel onnodige
ballast aan is blijven kleven.
Ballast die je bij de huidige vo
gels niet meer terugvindt".
Volgens de Europese astronau
ten kwamen deze specifieke ge
waarwordingen nauw overeen
met sommige van hun ervarin
gen in de ruimte".
Goede pad
Binnenkort zal een aantal Nasa-
astronauten in Soesterberg aan
de centrifuge behandeling on
derworpen worden. De Graaf
speculeert al op de toekomst:
„Als ook de Nasa-astronauten
de overeenkomst bevestigen,
dan zitten we op het goede pad.
We kunnen dan de centrifuge
gebruiken om astronauten te
trainen ik heb /Hf mnnddHs 12
uur gedraaid en ik heb in de af
gelopen twee jaar meer ge
braakt dan m'n hele leven er
voor. Maar je kunt er mee leren
omgaan. 1c kunt astronauten
beter voorbereiden. Ie kunt dui
delijk maken dat ruimteziekte
een verklaarbaar verschijnsel 1
en dat maakt het
angstigend".
hijnsel is
nder be-
Schimmel bestrijdt
schadelijk aaltje
in tropisch gewas
DEN HAAG HENK HELLEMA
„Wortelknobbelaaltjes. die
vooral in de (sub)tropen aan
zienlijke schade aan cultuur-
gewassen toebrengen, kun
nen ook met schimmels wor
den bestreden". Dal zegt drs
FAAM. de Ieij, die onlangs
aan de LU Wageningen pro
moveerde op een onderz-oek
naar biologische bestrijding
met schimmels.
„Nagenoeg alle belangrijke
gewassen in de (sub)tropen
hebben van deze aaltjes te
lijden zoals die van ba
naan, koffie, thee. kat-.en 10
maat en paprika aldus I>e
Lei). „Maar ook in Nederland
neemt de schade door deze
aaltjes toe, vooral bij de teelt
van aardappelen en granen.
I >e l.men dnngen de wortel
toppen binnen, vormen daar
knobbels (gallen) en ontne
men de plant daarmee veel
energie.
In principe zijn deze aal
tjes. aldus De Leij, goed te
bestrijden met bepaalde
s< lummels In zijn drbmtto
onderzoek heeft hij zich ge
concentreerd op oe schim
mel Verticiilium chlamy
dosporium. „Deze schimmel
doodt de eieren van de aal
tjes die vanuit de wortel-
knobbels in de grond te
rechtkomen. In een veld
proef met tomatenplanten
die met deze aaltjes waren
besmet, bleek dat ze voor '«<1
procent door de schimmel
konden worden bestreden.
IV schimmel doet de pfaf)
ten zelf geen kwaad".
Helemaal zonder bestrij
dingsmiddelen zal de teler
het. ook in de toekomst,
waarschijnlijk niet kunnen
Reden, oen I MJ 1M geldt
zeker wanneer de planten al
aangezien -de schimmel al
leen de eieren om zeep helpt
De Leij wijst er evenwel op
dat er vele soorten schim
me Is voorkomen die het op
wortclknobbdaaltjes hebfx n
gemunt. Naar die schimmels
zou meer onderzoek naar
moeten worden gedaan.
De Leij ziet goede moge
lijkheden voor deze vorm
van biologische bestrijding
bij gewassen die in kassen
worden gekweekt, omdat dc
omstandigheden (als bij
voorbeeld dc temperatuur)
daar goed in dc hand te hou
den zijn.
