De werkelijkheid
achter Karl May
H
Er zijn weinig schrijvers zo verheerlijkt en verguisd als de Duitse schrijver
Karl May geestelijke vader van Winnetou, Old Shatterhand en Kara
Ben Nernsi. Hij had neigingen tot schizofrenie en kleptomanie en beland
de diverse keren in de gevangenis. Toch wist hij zich op te werken tot een
populair schrijver. Grootheidswaanzin was hem niet vreemd: in bijna al
zijn boeken is zijn alter ego Old Shatterhand de alles overheersende held.
die het kwade bestrijdt en steeds overwint. May steeg hoog en viel diep:
toen zijn crimineel verleden uitlekte, was het met zijn roem snel gedaan.
i Crimineel verleden brak geestelijk vader van Old Shatterhand uiteindelijk op
ij schokte en sidderde over
zijn hele lichaam, er kwam
een stroom bloed uit zijn
mond. Het opperhoofd der Apachen drukte
inog eenmaal mijn handen en strekte zijn le
dematen. Toen gleden zijn vingers langzaam
Ivan de mijne af hij was dood.'
Velen zullen deze regels over de dood van
het Indianenopperhoofd Winnetou herken
den. De Apache sterft in de armen van zijn
^bloedbroeder Old Shatterhand, de ik-figuur
;alias Karl May. Was May werkelijk bevriend
met het Indianenopperhoofd of kwam Win
netou slechts voort uit zijn rijke fantasie? Hoe
teleurstellend het antwoord ook mag zijn,
Winnetou heeft nooit bestaan. Old Shatter
hand in zekere zin wel. Hij was Mays alter
ego, de man die hij graag had willen zijn,
maar nooit werd.
Er zijn weinig schrijvers zo verheerlijkt en
verguisd als Karl May, de veelschrijver van
reisavonturen met een sterk moralistische in
slag. Zijn omvangrijke werk is nog altijd een
bestseller en ook het leven van de auteur zelf
vormt nog steeds een bron van belangstel
ling.
Dat komt niet in de laatste plaats door de
autobiografie, die May aan het einde van zijn
leven schreef. Een mengelmoes van leugen
en waarheid om de auteur in een zo gunstig
mogelijk daglicht te plaatsen. Een werkelijk
beeld van de schrijver krijgt de lezer niet.
Blind
Karl May werd geboren op 25 februari 1842
in het toenmalige koninkrijk Saksen. Zijn va
der was een arme wever. Al als baby werd
Karl blind en hij bleef dat tot zijn vijfde le
vensjaar. Dank zij die blindheid werden de
fantasie en het voorstellingsvermogen van de
jonge May aangescherpt. Zijn grootmoeder
van vaderskant schijnt die eerste jaren een
grote rol in zijn opvoeding te hebben ge
speeld en hij heeft zijn latere vertellersgaven
waarschijnlijk van haar geërfd.
Zelf schreef May hierover „Grootmoeder
was mijn alles. Ze was mijn vader, mijn moe
der, mijn opvoedster, mijn licht en zonne
schijn, die aan mijn ogen ontbraken. Alles
wat ik met lichaam en ziel opnam kwam van
haar. Ze was een dichteres bij de gratie Gods,
een sprookjesvc^telster."
Maar eerst moest er worden geleerd, veel
geleerd en toen Karl op zijn vijfde jaar weer
kon zien 'u>as mijn kindheid ten einde'. Zijn
vader had namelijk gedaan gekregen dat zijn
zoon al naar school mocht. Naast het school
programma moest de jongen alle mogelijke
verouderde leerboeken doorworstelen en
overschrijven om zo veel mogelijk kennis te
verwerven. Om wat bij te verdienen kwam hij
als kegeljongen in de dorpskroeg terecht,
waar zich ook een uitleenbibliotheek bevond.
Daar haalde de jonge May zijn enige ont
spanningslectuur vandaan: sensatieverhalen
over edele rovers en een ontaarde maat
schappij. Hij ging er zo in op dat hij werke
lijkheid en fantasie door elkaar haalde en
wegliep om zich bij de (fictieve) bendeleider
Rinaldo Rinaldini aan te sluiten. Gelukkig
werd hij binnen een dag opgespoord en naar
huis gebracht. Maar de kiem voor een leven,
waarin verbeelding en werkelijkheid voortdu
rend met elkaar in gevecht waren, was ge
legd.
Na zijn lagereschooltijd ging de wevers-
zoon naar de kweekschool voor onderwijzers.
Hier werd hij voor het eerst betrapt op dief
stal. Dat zou later nog vaker gebeuren. Zijn
'criminaliteit' bestond uit kleine vergrijpen.
Kleptomanie zou men nu zeggen, geen geval
voor een strafrechter maar eerder voor de
psychiater. De Duitse justitie blonk echter in
die tijd niet uit in subtiliteit en enkele keren
belandde de jonge May in de gevangenis.
Innerlijke stemmen
Voor de diefstal van een horloge bracht hij in
september en oktober 1862 zes weken door
in de gevangenis van Chemnitz. May beweer
de zelf dat hij het horloge alleen maar had
geleend. In 1865 werd hij weer gearresteerd,
nu voor kleine zwendelpraktijken, waarbij hij
zich voor iemand anders uitgaf. Volgens May
omdat hij innerlijk was verscheurd en stem
men hoorde die hem tot bepaalde wandaden
dwongen. De moderne psychiatrie zou dat
wellicht schizofrenie noemen.
Niettemin werd hij tot 49 maanden cel ver
oordeeld. Vanaf 14 juni 1865 tot 2 november
1868 zat hij gevangen in Zwickau. Hij werd
vervroegd vrijgelaten wegens goed gedrag. In
die jaren verzorgde hij onder meer de gevan
genisbibliotheek en las opnieuw alles wat los
en vast zat. Na zijn vrijlating leidde hij enige
maanden een zwervend bestaan. Thuisgeko
men zette hij zich weer aan het schrijven van
een soort streekverhalen.
Toen verviel hij in zijn oude fout en ging
op het dievenpad, weer onder invloed van in
nerlijke stemmen, die hij moest gehoorza
men. Op 4 januari 1870 werd hij opnieuw ge
arresteerd en tot vier jaar veroordeeld. Karl
May bracht de periode van 3 mei 1870 tot 2
mei 1874 in de gevangenis door, waar hij
werkte als sigarenmaker en koordirigent. Hij
was een voorbeeldige gevangene, die van de
directie alle medewerking kreeg om te stude
ren en zich binnen de gevangenis nuttig te
maken.
In zijn autobiografie zegt de schrijver over
die periode: „Ik moet zeggen dat deze vier
jaar van ongestoorde eenzaamheid mij goed
vooruit hebben geholpen. Ik kon de beschik
king krijgen over elk boek dat ik wilde lezen.
Ik begon weer te schrijven. Zodra ik iets klaar
had. stuurde ik het naar huis."
Via een omweg kwam hij in contact met
enkele uitgevers, die enige verhalen onder
pseudoniem het mocht immers niet be
kend worden dat May in de gevangenis zat
in tijdschriften plaatsten. Na zijn ontslag uit
de gevangenis begon hij verhalen voor die
tijdschriften te schrijven, als het ware op be
stelling.
Vervolgens kwam hij in contact met de uit
gever Münchmeyer in Dresden, voor wie hij
zogenaamde colportageromans schreef, die
huis aan huis werden verkocht. Het werden
niet zijn beste werken. Ze waren bedoeld
voor een simpel publiek, doordrenkt van
avontuur en sensatie en met weinig diep
gang
Nauwkeurig
ZATERDAG 7 MAART 1992
Hij voelde dat hij zijn boodschap simpel
gezegd de liefde voor God en de naaste
hier niet kwijt kon en brak met Münchmeyer,
die hem kort tevoren nog zijn zuster als echt
genote had aangeboden. May had in die tijd
al verkering met Emma Politoer, met wie hij
In een speciaal rek in de werkkamer van May
stonden de drie geweren, die hij had laten ver
vaardigen: de Henry-buks, de beredoder en de
zilverbuks, het geweer dat hij aan Winnetou
toeschreef.
in 1880 trouwde. In de tussentijd moest hij
nog een keer naar de gevangenis
In 1878 stierf een oom van Emma Pollmer
onder geheimzinnige omstandigheden. May
stelde zelf een onderzoek in naar de dood
van de man. waarbij hij weer in zijn oude
fout verviel: hij gaf zich uit voor een hoge op
sporingsambtenaar. Natuurlijk liep hij tegen
de lamp en werd wegens zijn verleden tot
drie weken gev angenis veroordeeld, die hij in
september 1879 uitzat.
In 1880 kreeg de schrijver een vast contract
bij het blad 'Deutscher Hausschatz' in Re
gensburg. dat hem in staat stelde ongeremd
toe te geven aan zijn dichterlijke wensdro
men. Hij liet hij zijn 'ik' onder de namen Old
Shatterhand en Kara Ben Nemsi (Karl, zoon
der Duitsers, in het Arabisch) optreden als
verdediger van de verdrukten en bestrafïers
van het boze.
Hij was op dat moment weliswaar nooit in
Amerika of de Oriënt geweest, maar toch
klopten zijn reisverhalen precies. Elke rivier,
elke Indianenstam, elke mijl werd nauwkeu
rig beschreven. Zijn kennis van de geografie
van verre streken en vreemde talen van alle
mogelijke volkeren haalde hij uit boeken, die
hij speciaal voor dit doel aanschafte. Vandaar
ook dat met name zijn verhalen in het Wilde
Westen volkomen achterhaald waren. De
meeste Indianenstammen waren al lang uit
gemoord of zaten in reservaten, terwijl May
ze nog wild over de prairie liet jagen.
Volgens May-kenner dr. F. C. de Rooy (hij
schreef het boek 'Kar! May en zijn wereld') is
de krachtigste succesfactor voor een schrijver
de illusie dat de schrijver en zijn literaire ik
één zouden zijn. May kreeg na 1892, toen
zijn werken over het Wilde Westen voor het
eerst in boekvorm werden uitgegeven, hon
derden en honderden brieven, waarin lezers
om inlichtingen verzochten.
Als er pijnlijke vragen bii waren, zoals waar
om de auteur niet had deelgenomen aan de
Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. kon hij
daar gemakkelijk een draai aan geven: 'ik zat
in Amerika'. Over zijn criminele verleden kon
hij uiteraard niet spreken. Dat zou zijn repu
tatie in één klap hebben vernietigd. Hoe be
kender May werd als auteur, hoe minder hij
zich verwijzingen naar zijn verleden kon ver
oorloven. Zo ontstond er een web van leu
gens en intriges rond May, wiens fantasie zo
sterk was dat hij in zijn eigen leugens ging
geloven.
Enige vorm van grootheidswaanzin moet
hem daarbij niet vreemd geweest zijn. Hij is
immers in bijna al zijn boeken de alles over
heersende held. die. bij voorkeur met hulp
van andere Duitsers, het kwade bestrijdt en
steeds overwint.
Lezers met vragen kregen altijd antwoord.
Zijn brieven werden in de loop der jaren
steeds ongeloofwaardiger „Ik ben werkelijk
Kara Ben Nemsi en Old Shatterhand en ik
heb beleefd wat ik vertel. Ik heb die reizen
écht gemaakt en spreek de talen van de vol
keren die ik heb bezocht. Geen enkele van de
personen en geen enkele van de gebeurtenis
sen, die ik beschrijf, zijn verzonnen. Nog on
langs ben ik in Arabië bij mijn brave Hadji
Halef Omar geweest..."
Zijn populariteit steeg in de jaren negentig
tot grote hoogte. De gigantische verkoop van
zijn boeken bracht hem tot rijkdom. In het
jaar 1896 wordt Mays grote wens vervuld als
hij zijn eigen villa 'Shatterhand' in Radebeul
bij Dresden koopt, stelt dr. De Rooy in zijn
boek. Dr. Karl May. alias Old Shatterhand.
wordt vereerd als held en geleerde. Zijn doc
torstitel is weliswaar vals en afkomstig van
een obscuur instituut in de Verenigde Staten,
maar dat mag de pret niet drukken.
In zijn werkkamer bevonden zich ongeveer
tweeduizend werken: geografische, taalkun
dige en theologische werken. In een speciaal
rek stonden de drie geweren, die May had la
ten vervaardigen, de Henry-buks, de beredo
der en de zilverbuks. het geweer dat hij aan
Winnetou toeschreef.
Tegen het eind van de eeuw was May de po
pulairste schrijver van Duitsland. Hij gaf le
zingen. waarbij hij gekleed ging als de woud
loper Shatterhand. compleet met geweren.
Hij beschreef zijn reisverhalen tot in de
puntjes. Ook toen was hij nog altijd niet bui
ten Europa geweest. Dat gebeurde pas in
1899, toen hij een reis naar het Midden en
Verre-Oosten maakte. Pas in 1909 bezocht hij
ook de Verenigde Staten. Daarbij bleef hij ver
uil de buurt van wat toen nog van het Wilde
Westen over was. hoewel hij in het boek dat
hij over die reis schreef 'Het testament van
Winnetou' een heel andere indruk wekte.
Hetze
Wie veel succes heeft wekt veel jaloezie op.
Op het toppunt van zijn roem. in 1898. deed
de Frankfurter Zeitung een felle aanval op de
schrijver, daartoe aangemoedigd door afgun
stige vroegere uitgeversrvlatles. Andere bla
den namen de hetze over Vooral de journa
list Rudolf Leibius groef in zijn verleden.
Toen de auteur in 1900 terugkeerde van zijn
reis naar het Oosten was het met de idealise
ring van May en Shatterhand dan ook goed
deels gedaan De sensatiepers had er weinig
moeite mee om de eens gevierde schrijver
van zijn voetstuk te stoten.
In de eerste jaren van deze eeuw stond
May bloot aan een onafgebroken reeks van
vervolgingen, verdachtmakingen en beledi
gingen Daar bovenop kwam een echtschei-
dingsaffaire. In 1903 scheidde hij van Emma
en trouwde met Klara Plöhn Emma koos in
de jaren daarna de kant van de tegenpartij.
Zelf spande de auteur proces na proces aan
tegen de uitgevers die in zijn werken knoei
den zonder zijn toestemming. Een aantal
daarvan won hij, maar het kwaad was reeds
geschied: hij klapte volkomen in elkaar, na
dat de verzwegen feiten van zijn leven boven
tafel waren gekomen. Hij kon er niet langer
tegenop en in 1912 stierf hij in zijn villa in
Radebeul.
Zijn weduwe Klara May daarover „Op 30
maart 1912 was ik de enige die in zijn ster
vensuur aan zijn zijde vertoefde. Daar die
dag onze huwelijksverjaardag was. sprak hij
met mij over verleden en toekomst, 's Mid
dags verviel hij in een eigenaardige droom
toestand, waarin hij zich met veel gestalten
uit zijn fantasie onderhield, zoals hij zo vaak
deed l egen achten richtte hij zich plotseling
in bed op. keek met stralende ogen in de ver
te en zei met heldere stem: Steg, grosser Steg
Ich sehc alles rosenrot'. Toen zonk hij met een
oneindig vreugdevolle glans op zijn gelaat in
de kussens terug en stierf."
Museum
Na zijn dood verflauwde de hetze. In 1913 al
werd in Radebeul de 'Karl May-uitgevenJ' op
gericht. het bolwerk van de May verdedigers.
Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde de
uitgeverij naar Bamberg in West-Duitsland.
Daar is ook het May museum gevestigd,
waar een groot aantal van de door hem ge
bruikte attributen te bezichtigen is. zoals zijn
geweren, boeken en kleding In Radebeul be
vindt zich het 'Indianenmuseum', in zijn
vroegere villa 'Shatterhand'. Dat museum
leidt de laatste jaren, na de eenwording van
de twee Duitslanden. echter een kwijnend
bestaan
Sinds de jaren vijftig worden in Bad Sege-
berg (Noord-Duitsland) jaarlijks de Karl May-
Festspiele gehouden, die de herinnering aan
de auteur en zijn schepping levend moeten
houden Het werk van May is inmiddels in
dertig talen vertaald Alleen al in Duitsland
zijn negentig miljoen exemplaren verkocht.
Rond het midden van de jaren zestig werden
er naar aanleiding van de boeken films ge
maakt. Duits-joegoslavtsche produk ties,
waarvan de inhoud maar weinig met de oor
spronkelijke werken te maken heeft. De
Franse acteur Pierre Brtce (Winnetou), werd
er een ster door. terwijl de Amerikaan Lex
Barker fTarzan. in de VS in ongenade geval
len na een incestaffaire) een tweede kans
kreeg als Old Shatterhand en Kara Ben Nem-
Mays boeken blijven door de jaren heen
een groot publiek boeien. Zijn werk trekt nog
steeds nieuwe lezers. Genoeg In elk geval om
uitgevers en biografen nog heel lang forse in
komens te verschaffen.
Karl May in 1900, aan de vooravond van vervolgingen, verdachtmakingen en bele
digingen. Daar kwam een echtscheidingsaffaire nog eens bij.
