Wetenschap
Stressmeter
voor bomen
en planten
m
Satellieten helpen
schatten ontdekken
Meer cholesterol door gen dan door worst en roken
Woensdag 4 maart 1992
071-161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HENK VAN DER POST Eindredactie: HENK VAN DER POST Vormgeving: RON VAN HAASTRECT
7
NIEUWSLIJN
Anti-malariamiddel tropenreizigers
Er is een nieuw geneesmiddel op de markt voor reizigers naar de
tropen. Het gaat om een extra bescherming voor het geval de
reiziger, na alle andere voorzorgsmaatregelen, toch malaria
krijgt. Volgens fabrikant SmithWine Beecham Farma van het
middel Halfan neemt malaria onder reizigers elk jaar toe. In
1980 stonden 101 patiënten geregistreerd, maar in 1990 waren
dit er al 249. Zeven op de tien patiënten hadden de levensge
vaarlijke malaria tropica. Steeds meer mensen trekken naar ge
bieden waar malaria voorkomt, zoals Kenya, India, Indonesië en
Thailand. Ook wordt de parasiet steeds ongevoeliger voor de be
staande preventieve medicijnen.
Sloop kernfabriek duurder dan bouw
De ontmanteling van de kernfabriek in het Duitse Karlsruhe gaat
ruim 2 miljard gulden kosten. Vijf keer zoveel als de bouwkosten
van deze fabriek destijds waren. De opwerkingsfabriek was van
1971 tot eind 1990 in bedrijf. In deze tijd zijn 208 ton brandstof
staven uit kerncentrales verwerkt. In de fabriek werden gebruik
te brandstofstaven uit kerncentrales behandeld. Tijdens de op
werking wordt de fabriek zelf radioactief en daarom is de sloop
moeilijk en langdurig. De radioactieve delen gaan in vaten. In de
ontmantelingskosten van 2 miljard zijn afbraak en opslag van af
val inbegrepen.
Verbod gewenst op pvc-afvoerleiding
De stichting Natuur en Milieu wil dat minister Alders afvoerlei-
dingen van pvc in de bouw verbiedt. Buizen van polyethyleen en
polypropeen zijn minder schadelijk voor het milieu, zo blijkt uit
een studie die in opdracht van het ministerie van vrom is ge
maakt door het ingenieursbureau Pré. Uit het onderzoek blijkt
dat de milieuschadelijke uitstoot van pvc naar de buitenlucht
een factor twee en naar water een factor tachtig hoger zijn dan
die van de twee alternatieve materialen.
TNO helpt stank Venetië oplossen
TNO helpt de Italiaanse stad Venetië bij de bestrijding van
stankoverlast door algengroei in de stadskanalen. Grote groene
lappen 'zeesla' sterven in de zomer af en veroorzaken veel
stankoverlast. Ook verstikken de algen het water, waardoor
bodemdieren en vissen sterven. De universiteit van Venetië
deed een beroep op TNOdeskundigen. Ook het Instituut voor
Bos- en Natuuronderhoud en het Nederlands Instituut voor On
derzoek der Zee zijn benaderd. Het onderzoek duurt tot septem
ber 1993 en kost 1,5 miljoen gulden. Overbemesting van het wa
ter is volgens TNO de belangrijkste oorzaak. Het gebrek aan rio
lering in de stad, de lozing van fabrieksafval langs de Adriatische
kust en de landbouw in de Po-vlakte zijn de belangrijkste vervui
lingsbronnen.
Leerstoel milieukundig ontwerpen
De Technische Universiteit Delft krijgt een leerstoel milieukun
dig ontwerpen. De nog aan te stellen hoogleraar moet aanko
mend industrieel ontwerpers bijbrengen wat de gevolgen zijn
van hun ontwerpen voor het milieu. Het rijk heeft voor de eerste
vier jaar 1,7 miljoen gulden beschikbaar gesteld. Industrieel ont
werpers bepalen vaak de aard van de te gebruiken materialen en
produktiewijzen. Dat geldt ook voor de levensduur van het pro-
dukt en het al dan niet kunnen hergebruiken van het produkt.
Daardoor hebben zij een grote verantwoordelijkheid ten opzich
te van het milieu.
Schoolkinderen in VS blijven achter
Vergelijking van J3-jarige scholieren in de wereld heeft aange
toond dat Amerikaanse kinderen achterblijven bij hun leeftijd
genoten uit veel andere landen. Zuidkoreaanse kinderen bleken
de grootste kennis in huis te hebben. In zowel wiskunde, na
tuurkunde als biologie scoorden 13-jarige Amerikaanse scholie
ren lager dan hun leeftijdgenoten uit Zuid-Korea, Taiwan, Zwit
serland, de voormalige Sovjetunie, Hongarije, Frankrijk, Italië,
Israel, Canada, Schotland, Slovenië en Spanje. Alleen de kinde
ren in Ierland en Jordanië maakten nog meer fouten dan de
Amerikaanse. Japan, Duitsland en andere landen waar het on
derwijs op een hoog niveau staat deden niet mee aan het onder
zoek.
Acht miljoen voor sensortechnologie
De Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
heeft 8 miljoen gulden ter beschikking gesteld aan de Stichting
voor de Technische Wetenschappen voor de bevordering van
het onderzoek, de ontwikkeling en toepassing van sensortech
nologie. STW heeft inmiddels een prioriteitenprogramma opge
steld, waarbij optische, mechanische, thermische, elektrische,
magnetische en chemische sensoren de aandacht krijgen. Het
programma zal zich vooral richten op succesvolle introductie
van sensoren in de praktijk.
V
x
if
X
Deze foto van het melkwegstelsel
NGC (New General Catalogue)
3367 werd enkele weken geleden
genomen op de grote Europese
Zuidelijke Sterrenwacht op de
Chileense berg La Silla. De pijl
wijst naar een betrekkelijk heldere
ster die er voordien niet was. Ana
lyse van het licht van de ster leert
dat het hier gaat om een geëxplo
deerde ster, een supernova, in een
van de buitenarmen van het spi
raalvormige melkwegstelsel. De
lichtmetingen laten zien dat de
resten van de ster zich met snel-
Planten en bomen zijn gevoelig voor verstoringen in hun
omgeving. Op termijn kunnen ze flink beroerd worden
van bijvoorbeeld luchtverontreiniging. Verzuurde bossen
zijn daarvan het bewijs. Maar hoe weet je of een plant
overstressed is?
UTRECHT CHARLES HASSELMAN
Sinds kort zijn daarvoor twee in
Nederland ontwikkelde meet
apparaten beschikbaar het zo
geheten Leaf-apparaat en de
PPM. Leaf staat voor Laser Envi
ronmental Active Fluorosensor.
PPM voor Plant Photosynthesis
Meter. Beide apparaten werken
min of meer volgens hetzelfde
principe. Een blad wordt be
schenen met licht, waarna het
apparaat de opgewekte fluores
centie meet. Hoe meer fluores
centie, des te slechter de plant
eraan toe is.
Het prototype van het Leaf-
apparaat staat bij Nedinsco in
Venlo en is in eerste instantie
bedoeld voor wetenschappelijk
onderzoek. Nedinsco denkt er
wereldwijd enkele tientallen te
verkopen. Prijs: 1 tot 2 ton.
Het apparaat bevat twee len
zen. Via de onderste lens straalt
de laser een krachtige straal
groen licht op de planten. Dat
wekt een bepaalde hoeveelheid
infrarode uitstraling op. Deze
fluorescentie wordt door de
tweede lens opgevangen. Door
de gemeten hoeveelheid fluo
rescentie te vergelijken met die
van een plant in ideale leefom
standigheden, kan de mate van
stress worden vastgesteld. Vol
gens de Britse wetenschappers
Genty, Briantais en Baker is er
Ontsnapping
virus uit
levende cel
'gezien'
AMSTERDAM ANP
Wetenschappelijke onderzoe
kers, verbonden aan het IBM
Research Laboratorium in het
Zwitserse Zürich, geloven getui
ge te zijn geweest van een nooit
tevoren aanschouwd biolo
gische proces. Het gaat om de
ontsnapping van een virus aan
een levende cel. Het virus is 200
tot 300 nanometer groot (1 na
nometer is één miljardste deel
van een meter).
Het onderzoek werd mede
verricht door Nobelprijswinnaar
Gerd Binnig. Hij bracht met een
scanning force microscoop bio
logisch materiaal in beeld
waarbij details tot 10 nanome
tér kunnen worden weergege
ven. Tijdens het experiment na
men de onderzoekers drie pro
cessen waar. Enkele seconden
nadat zij cellen hadden geïnfec
teerd met een ongevaarlijk pok-
kenvirus, zagen de wetenschap
pers dat het celmembraam
zachter werd.
Na 2,5 uur zagen de onder
zoekers allerlei uitstulpingen op
de celwand verschijnen en na
enkele minuten weer verdwij
nen. Dit duidt erop dat zoge
noemde bijproduktcn van de vi-
rusreproduktie de cel verlaten.
Na meer dan 8 uur incubatie
nam men een bijzonder ingrij
pend proces waar. Op de cel-
wand vormden zich allerlei uit
steeksels waarna deze weer ver
dwenen. Er kwamen kleine ob
jecten uit de vingervormige uit
stulpingen. Dit moeten de
voortgeplante virussen zijn die
de cel verlieten.
een verband tussen de fluores
centie en de fotosyntese. ofwel
het ingewikkelde proces waarbij
in het bladgroen van de plant
onder invloed van licht glucose
wordt gemaakt uit koolzuur en
water.
De ontwikkeling van het Leaf-
apparaat begon in 1985. Toen
ontdekte een groep Nederland
se en Italiaanse wetenschappers
tijdens metingen in de bossen
bij Garderen dat er verband be
staat tussen bepaalde concen
traties ozon en stikstofoxiden
enerzijds en door laserlicht op
gewekte fluorescentie waarden
anderzijds.
Het Delftse ingenieursbureau
Ears is de producent van de
tweede nieuweling op dit ge
bied: de fotosynthese-meter
PPM. Het apparaat stelt de hoe
veelheid licht vast die een plant
gebruikt voor de fotosynthese.
Onder meer doordat de PPM
niet met een laser, maar met
een zwakkere lichtbron werkt,
moet het vlak tegen het blad
aangehouden worden. Voor
metingen vanaf grotere afstand
is de PPM niet geschikt.
De ontwikkeling van de PPM
vloeit voort uit een opdracht
van de Vereniging van Bloemen
Veilingen in Nederland, die zeer
geïnteresseerd is in een metho
de om de interne kwaliteit van
snijbloemen te beoordelen.
Of een plant het naar zijn zin heeft valt nu vast te stellen met behulp van een stressmeter.
Rosema: „Bij een onderzoek
met de Ficus Benjamini vonden
we aanwijzingen dat het foto
synthese-rendement een voor
spellende waarde heeft. We
vonden een verband tussen de
metingen en de een maand la
ter optredende bladverkleuring
en bladval. We hebben toen dit
apparaat ontwikkeld, waarmee
buiten en in de kas snel kan
worden gemeten." De eerste se
rie van tien PPM's is momen
teel in de maak. De stressmeter
gaat 9500 gulden kosten.
Rosema houdt het apparaat
tegen een blad, zojuist geplukt
van de ficus op de gang. Op het
display verschijnt het getal 77.
„Dat betekent dat het blad 77
procent van het opvallende licht
voor fotosynthese gebruikt." Is
deze ficus gestressed?
"Nee, hoor", zegt Rosema.
„Maar daar kunnen we wel wat
aan doen."
Hij loopt naar een halogeen-
bureaulamp en houdt het blad
vlak onder de hete lamp. „Hier
houden ze niet van", weet hij.
Inderdaad. Nu verschijnt na een
meting het getal 04 op het dis
play. „Nu heeft ie behoorli|ke
stress."
Volgens Rosema is uit onder
zoek ln| het Instituut voor Agro
Technologisch Onderzoek in
Wageningen gebleken dat je via
fotosynthese-meting uitspraken
kunt doen over de kwaliteit van
groene vruchten en stekken van
chrysanten. Vandaar de interes
se bij kwekers, veilingen, zaad-
veredelaars, landbouwvoorlich-
ters en wetenschappers.
Quagga terug
in het land
der levenden
LEEUWARDEN NtCO HYUCEMA
Als het aan Zuidafrikaanse on
derzoekers ligt zal de quagga.
een Zuidafrikaanse zebrasoort,
uit het graf herrijzen. De laatste
quagga stierf in gevangenschap
in 1883 in de Amsterdamse Ar
tis. Duizenden, wellicht miljoe
nen van deze wezens, zwierven
door de woestijnen van Zuid-
Afrika, alvorens jagers de laatste
afslachtten.
Het enige bewijs van hun be
staan zijn 23 door motten aan
gevreten opgezette exemplaren,
zeven skeletten en een paar illu
straties in musea en galerieën.
Samen met de dodo werd de
quagga het symbool voor uitge
storven dieren. Voor zoölogen is
de quagga lange tqd 060 stri|«i
punt geweesL Was het nu echt
een aparte soort, of slechts een
variant binnen de lebrafnillle?
Volgens de Zuidafrikaanse
Reinhold Rau is de Quagga een
familielid van noordelijker ze
bra's. Hij baseert zich daarbij op
dna-proeven. Dat maakt een te
rugkeer van de quagga moge
lijk. Als een soort uitsterft, dan
is het gebeurd. Maar een fami
lievariant is een heel ander ver
haal.
De genen ran de quagga zijn
niet geheel en al verloren ge
gaan. Zo nu en dan zi|n nbfl B
gesignaleerd met minder stre
pen en donkerder tinten in de
noordelijker gebieden.
In 1987 begonnen onderzoe
kers een selectief teeltprogram
ma met negen zebra s in een
poging de genen van de quagga
opnieuw tot uitdrukking te
brengen. Volgens professor Eric
Hariev van de Cape Town Uni
versity zien de eerste veulens er
redelijk uit. Voor er weer echte
quagga's rondlopen zal er even
wel nog zo n 20 jaar voorbij
gaan. Daarmee zou de mens
einddifk weer eens een in het
verleden begane fout hebben
hersteld.
Werken achter het beeldscherm
Wat zijn de risico's en hoe kunnen deze worden vermeden?
Overbelastingsaandoeningen ajn een gevolg van de combinatie van zich herhalende bewegingen
en snelle krachtige bewegingen, een verkeerde houding en gebrek aan voldoende rust gedurende
enkele weken, maanden of jaren.
Risico's
DEN HAAG KERST HUISMAN
„De meeste archeologen begin-
gewoon te graven. Het win
tien jaar kosten om een groot
gebied af te graven. Waarom
ije die plek niet bestuderen
in twee weken met lucht- en sa-
tellietfotografïc?"
Toverwoord is volgens Anna
Roosevelt van de (olumbia-
universiteit in New York, remo
te sensing. De aardbodem
wordt fotografisch afgetast via
\<>ut hi I mciis. |i|k oog niet-
waameembare golflengten. Het
principe berust op het gegeven,
dat de bodemstuctuur invloed
heeft op de temperatuur ervan.
Met name infrarood-opnamen
registreren heel geringe tempe
ratuurverschillen in de grond al
met verschil in kleur. Aarde die
bijvoorbeeld als slib is gedepo
neerd in een niet meer op net
oog zichtbare geul. is 'losser'
van structuur en houdt daarom
minder goed de warmte vast
dan de 'vastere' bodem daaron
der en daarnaast.
Stimulator van dit onderzoek
is NASA-archeoloog Tom Sever.
Hij heeft de afgelopen tien jaar
voortdurend onderzoekingen
gedaan op dit terrein en de op
sporingsmethoden sterk verbe
terd. Sever liet remote-sensing-
apparatuur die in satellieten
wordt gebruikt, in vliegtuigen
installeren. In april 1982 begon
hij met gedetailleerde experi
menten. Hij installeerde twee
remote-sensing Instrumenten,
en ims (tbttntittin- k.i.msi-
mulator) en een TIMSA (ther
mische infrarood-multispectra-
le scanner) aan boord van een
vliegtuigje en verkende de
Chaco Canyon In New Mexico.
Hij wist dat daar bewoning is
aangetoond die teruggaat tot
5500 voor Christus DM ImUb
het volk van de Anasa/i Het
waren landbouwers, die gebou
wen hadden van meer etages en
een gecompliceerd wegennet
werk hadden aangelegd. Hun
beschaving kwam omstreeks
1000 na Christus tot grote bloei.
De resultaten waren opmerkt-
lijk. Op Severs foto's waren nog
niet opgespoorde begraven pre
historische muren, gebouwen,
akkers en wegen heel duidelijk
waar te nemen.
Sever vond zo met een collega
in Costa Rica een voetpad tenig.
dat 1000 jaar oud was en dat lag
begraven onder bijna 5 meter
vulkanische as.
Maar de methode heeft ook
nog veel resultaten opgeleverd
in een relatief zeer goea onder
zocht gebied als Griekenland Er
werden nog enkele belangrijk»-
woonplaatsen uit dt Oun
ontdekt: de nederzetting Prasi
dakion en een tempel in Perio-
vottt i nm fm sell da no|
werden ruïnes ontdekt van for
HmuneUPBI
Anna Roosevelt
lumbia-universiteit onderzocht
met lucht- en satelUetverken
ningen een sinds 400 na (Tiris
tus bewoond en voortdurend
overstroomd terpengrbied in de
omgeving van oe mond van de
Amazone in Brazilië. Op die
vlakte van Marajóaran hebben
ooit 100 000 mensen gewoond
Roosevelt maakte bij haar on
derzoek ook gebruik van riekt ri
Bchc apparatrn om de doorla
tendheid van de bodem tc on
derzoeken. Zij spoorde daarmee
allerhande begraven oud
heidkundige resten op.
heden van 7000 kilometer per se
conde uitbreiden.
De supernova is tientallen mil
joenen malen helderder dan de
ster oorspronkelijk was. NGC
3367 staat ruim 200 miljoen licht-
jaar van ons af. De eigenlijke ex
plosie gebeurde dus in een tijd dat
hier op aarde het Jura-tijdperk be
gon en de eerste grote dino
sauriërs verschenen. Al die tijd is
het licht van de explosie, met een
snelheid van 300.000 kilometer
per seconde, naar ons onderweg
geweest FOTO C PD
LEEUWARDEN
Niet alleen vette worst en sigaretten
doen aderen dichtslibben. Ook een
gen, dat 23 procent van de mensheid
in zich draagt, is daar verantwoorde
lijkheid vóór. Volgens de New Scientist
zijn Texaanse onderzoekers er in ge
slaagd dat gen te isoleren.
Te veel cholesterol in het bloed kan
aanslag in de aderen veroorzaken en
bloedvatverharding. Eten. niet of veel
beweging en het al dan niet roken be-
invloeden het lot van cholesterol, maar
ook verschillende genen. Het nu ontra
felde gen is één van die genen die apo-
lopoproteïnes produceren, die deel uit
maken van de lipoproteïnen die cho
lesterol door de aderen en naar de le
ver transporteren.
Het gen komt in verschillende soor
ten voor. De meest voorkomende zijn
de zogenoemde E2, E3 en E4. Iedereen
heeft soorten van het gen. van beide
ouders één, geërfd. Van de bevolking is
57 procent drager van de combinatie
E3/E3, 24 procent is opgezadeld met
E3/E4 en 13 procent met E2/E3. Ande
re combinaties zijn zeldzaam.
De Texaanse geneticus James Hixson
onderzocht het DNA van 683 mannen
tussen 15 en 34 jaar. Hij vergeleek
daarop de gen types met de kaarten
van adermatenaal dat tijdens de auto
psie was verwijderd. Bijna alle mon
sters hadden aanslag op de binnenkant
van de aderen, maar degenen met de
gencombinatie E3/F.4 toonden de
meeste schade. Bij deze groep was 32
procent van de aderen volledig bedekt
met aanslag. Degenen met de combi
natie E3/E3 waren iets beter af met 29
cent bedekking en c
23procent schade
Hixson ontdekte ook nog dat het E2-
gen samen gaat met een lagere bloed
druk en weinig lipoproteïne. hetgeen
dc schadelijkere vorm van cholesterol
zou zijn. Volgens Hixson passen alle tot
nu toe ontdekte gegevens in oen con
sistent systeem. Dat kan volgeas hem
leiden tot het testen van personen op
risico's van hart- en vaatziekten
ns Frederick Comhill van de
siry Ls
van groot belang. Het zou aantonen,
dat een enkele gen even belangrijk
voor het cholesterol gehalte is als voe
dings- en gedragspatronen
Volgen'
iio Stat
Ohio State University is het onderzoek
