Op zoek n3.8.r klikspanen.
In gedachten doden
>T
r
ZATERDAGS
ZATERDAG 29 FEBRUARI 1992
Omringd door ver
slaggevers bekijkt
Baerbel Bohley, een
van de sleutelfiguren
in de uitschakeling
van het communisti
sche DDR-regime in
1989, haar Stasi-dos
sier. FOTO EPA
WOUTER GORTZAK
Wolf Biermann er in zag. Het B B
ruikt er op z'n hoogst een beetje muf. Op de
kamer is kaal, maar oogt
als de beerput die de zanger
Wolf Biermann
op z'n hoogst een beetje muf. Öp de
tafels liggen mappen, in grote stapels. Het
kwalijke verleden van de DDR, opgetast in de
dossiers van de Stasi, de Oostduitse Staats
veiligheidsdienst.
Er zitten mensen te lezen. In de DDR gin
gen ze door voor dwarsliggers. Wolf Bier
mann, de dichters Jürgen Fpchs en Lutz Ra-
thenow, de beeldhouwer Barbel Bohley en
ook Katja Havemann, weduwe van een be
faamde marxistische natuurkundige die in de
jaren '60 dissident werd.
De Stasi zat ze achter de broek. Omdat ze
kritisch waren mochten ze niet publiceren of
zingen. Ze belandden in de gevangenis en
werden het land uitgezet; ausgebiirgert Aan
die vervolging danken ze nu hun voorkeurs
behandeling. Er staan honderdduizenden op
de wachtlijst om de Stasidossiers te mogen
inzien. Zij kwamen als eersten aan de beurt.
Over dat 'inzagerecht' is bijna twee jaar ge
donderjaagd. Het gevecht daarover brandde
los in het voorjaar van 1990, toen de DDR-re-
gering onder druk van de Burgerbeweging de
Veiligheidsdienst ontbond. Er kwam pas in
november 1991 een einde aan, met de aan
vaarding door de Bondsdag van
de wet waarin 'de omgang met
de Stasi-dossiers' geregeld werd.
Oostduitsers, die vroeger door
de Stasi zijn lastiggevallen, heb
ben sinds 1 januari 1992 het
recht hun eigen dossier in te
zien. Veel voormalige DDR-be-
woners geloven door de Stasi
vervolgd te zijn. Dat is geen para
noia. Voor het totalitaire SED-be-
wind was een kritisch mens een
potentiële vijand; die moest op
gespoord, bespioneerd, zo nodig
geïntimideerd en eventueel ge
straft worden. Daarvoor werd de
Staatsveiligheidsdienst ingescha
keld. Die Stasi hield het sociale
èn persoonlijke leven voortdu
rend onder controle. Alles wat er omging in
kerk, lerarenkamer of klaslokaal, kleedkamer
of bedrijfskantine, kon aan de Stasi gerappor
teerd worden. Wie zich in het openbaar on
voorzichtig gedroeg moest er op rekenen ver
der in de gaten te worden gehouden.
Onvoorzichtig gedrag? Dat toonde je door
luidkeels kritiek te spuien op de beginselen
waarop de DDR berustte, maar ook door al te
nadrukkelijk te mopperen over alledaagse
misstanden en tekortkomingen. Natuurlijk
liep zo n Stasi-controle niet steeds uit op ar
restatie en Ausbürgerung. Maar alleen al het
besef dat er op je gelet werd was vernederend
en onrustbarend genoeg om je Stasi-slachtof
fer te voelen. En wie door zo n Stasi-controle
een promotie werd onthouden, een baan
misliep of ontslagen werd, zou dat de 'man
nen in de leren jassen' nooit vergeven.
In het herenigde Duitsland was vrijwel ie
dereen het er over eens dat de Stasi-slachtof
fers zo veel mogelijk recht gedaan moest
worden. Al kon daar het ondergane leed niet
mee ongedaan gemaakt worden, misschien
kon zo n genoegdoening achteraf de slacht
offers helpen een streep te zetten onder het
verleden. Veel Stasi-slachtoffers maakten er,
in het kader van die genoegdoening aan
spraak op de dossiers te mogen inzien die
over hen waren aangelegd.
Ze konden daarmee drie soorten vragen
beantwoorden. Over de feiten: wat wist de
Stasi precies? Over de werkwijze: hoe had de
Stasi het materiaal verzameld? Over de da
ders: welke Stasi-agenten had men achter
zich aan gehad? Pas als die vragen waren be
antwoord. zeiden ze. zouden ze in het nieu
we Duitsland een normaal leven kunnen lei
den.
Al was men de Stasi-slachtoffers graag ter
wille, toch werden tegen dat 'inzagerecht' al
lerlei bezwaren te berde gebracht. Dachten
de Stasi-slachtoffers nu werkelijk dat ze er
beter aan toe zouden zijn als ze de dossiers
hadden ingezien? Vergisten ze zich daar niet
verschrikkelijk in en zouden ze er niet eerder
van in de war raken dan opknappen? En wat
zou er gebeuren als de Stasi-slachtoffers te
weten kwamen wie hen in de gaten had ge
houden en over ze had gerapporteerd? Dat
wordt moord en doodslag, werd er gewaar-
Inzage-recht laat menig ex-DDR-burger in verbijstering achter
schuwd. Inzage in de dossiers moest er toe
bijdragen dat de slachtoffers een streep zou
den kunnen zetten onder het verleden. Maar
misschien was het beter als dat verleden
werd weggestopt, zoals in 1945 gebeurd was
met het nationaal-socialisme.
Onofficieel
Bij de Stasi stonden ruim honderdduizend
mensen op de loonlijst. Dat waren niet alle
maal snuffelaars. Er waren chauffeurs bij, ty
pistes, koks en artsen. De échte Stasi's ver
hoorden verdachten, deden speurwerk of ga
ven, als Führungsoffizier, leiding aan mensen
voor wie het beloeren en afluisteren van
buurman of collega een bijbaantje was: de
zogenoemde IM's of Onofficiële Medewer
kers.
In de discussies tussen voor- en tegenstan
ders van het inzagerecht maakte men zich
leder land heeft een veiligheidsdienst. Wie er
werkt heet agent: een functionaris die de staat en
haar instellingen beschermt door landgenoot en
buitenlander te beloeren en over ze te rapporte
ren. Het is een echt beroep, met salarisschalen,
promoties en pensioen. Maar in de voormalige
DDR was dat raderwerk wel erg ondoorzichtig,
zo blijkt nu voormalige Stasi-slachtoffers inzage
krijgen in hun eigen dossier.
vooral zorgen over die IM's. Niemand leek
zich op te winden over de gedachte een be
roeps-Stasi te kunnen ontdekken. „O die?
Heb ik het nooit achter gezocht. Ging wel op
onregelmatige tijden naar zijn werk. 't Valt
me toch tegen dat hij bij die troep zat." Of:
„Die? Verbaast me niets. Had 't altijd al ach
ter de ellebogen."
Maar velen vreesden geschokt te worden
als ze ontdekten wie ze als IM had bespio
neerd. En er was een grote kans dat zich IM's
onder vrienden en collega's bevonden. Er
waren veel meer IM's geweest dan reguliere
Stasi's; overal had de Stasi mensen als IM ge
ronseld. En zo'n schokkende ontdekking zou
weer tot wraakacties kunnen leiden. Mensen
die eigen rechter gingen spelen en zich aan
de IM's vergrepen.
De tegenstanders van het inzagerecht, die
bezorgd waren over zulke wraakacties, is wel
verweten dat ze te veel mededogen hadden
met de 'daders', de onofficiële Stasi-mede
werkers. Er werd bij hen op aangedrongen
zich meer te bekommeren om de slachtof
fers. Maar daar brachten zij weer tegenin dat
het ze minder om de daders dan om de
slachtoffers begonnen was. Hoe verschrikke
lijk moest het niet zijn als je er achter kwam
dat je beste vriend je bij de Stasi had verra
den!
Dat je beste vriend onofficieel Stasi-mede
werker kon zijn geweest, is inmiddels ruim
schoots bewezen. Er woedt alweer een tijdje
een heftige strijd om de Oostberlijnse dichter
Sascha Anderson. In DDR-tijden was hij ver
trouweling van dwarsliggers en werd hij naar
West-Berlijn uitgewezen. Inmiddels is aange
toond dat hij, terwijl hij de dissident speelde,
de Stasi op de hoogte hield van wat zich in
zijn omgeving afspeelde. Nog schrijnender
was de ontdekking van DDR-activiste Vera
Wollenberger, voorheen Stasi-slachtoffer.
Toen zij haar Stasi-dossiers bestudeerde
kwam ze er achter dat Knud. haar echtge
noot, jarenlang over haar handel en wandel
aan de Stasi gerapporteerd had
Veiligheidsdiensten noodzakelijk? Misschien.
Aangenaam? Nooit. Al op de basisschool
staat de klikspaan laag aangeschreven. Agent
en onofficiële medewerker hebben van het
klikken hun beroep of bijbaan gemaakt. BVD
en BVD'er worden daardoor, geloof ik. nooit
echt populair, ook al staan ze, anders dan
Stasi en IM, onder parlementaire controle en
al dient 'onze' veiligheidsdienst de democra
tische rechtsorde.
Ook de Stasi, opgericht als 'zwaard van de
Partij' werd een mooie doelstelling toege
kend: de verdediging van het socialisme. De
ineenstoring van het SED-regime ontmasker
de echter dat socialisme vriendelijk gezegd
als auoritair-totalitaire staat, en onvriendelijk
uitgedrukt als dictatuur. Dat was catastrofaal
voor de Stasi-agent en de IM. De Stasi verloor
daardoor zowel haar bestaansgrond als haar
morele rechtvaardiging. Er viel geen socialis
me meer te beschermen. En Stasi-agent en
IM waren geen dienaren geweest van iets
moois, maar instrumenten van onderdruk
king.
De slachtoffers van de Stasi moeten het
recht krijgen hun dossiers in te
zien. Hün belang staat voorop,
met de daders hebben we geen
medelijden, zei de ene partij, die
voorstander was van het recht op
inzage van die mappenberg.
Anderen hadden slachtoffer èn
dader op het oog. Zij maakten
een vergelijking met de gang van
zaken na 1945. de Tweede
Wereldoorlog is het nazi-verle
den weggestopt, niet verwerkt,
zeiden ze. Die fout moeten we
niet opnieuw maken. Door open
lijk de DDR-geschiedenis onder
ogen te zien kunnen slachtoffers
en daders leren om te gaan met
het verleden en elkaar. Bij ver
krampt gedrag blijven rekenin
gen openstaan die, met het oog
op een evenwichtige toekomst,
juist moeten worden afgesloten.
Verbijsterd
Het inzagerecht is er nu. Of het
voormalige Oost-Duitsland er
evenwichtiger door zal worden,
moet worden afgewacht. Wie in
de Behrensstrasse zijn dossiers
mocht inzien, is voorlopig te ver
bijsterd om energie over te heb
ben voor verzoening of wraak. Ie
bladert door je dossier, ontdekt
dat je tot in de slaapkamer in de
gaten bent gehouden en hebt tijd
nodig om de schok te verwerken,
je komt Stasi-agenten tegen die
met schuilnamen worden aange
duid, maar je herkent daar niet
temin je beste vriend in. Dan ben
je waarschijnlijk aanvankelijk
vooral bedroefd en bitter.
De slachtoffers hebben tijd no
dig hun emoties te verwerken en
hun definitieve houding valt
moeilijk te voorspellen. Maar ook
aan de kant van de daders doen
zich levensgrote problemen voor.
Soms worden mensen als Stasi
agent of IM herkend die het toch
niet geweest zijn. In de DDR was
advocaat Gregor Gysi, nu voor
zitter van de partij die de SED
heeft opgevolgd, dikwijls verde
diger van dissidenten. Zij kregen
uit hun dossiers de indruk dat hij
tegelijkertijd de Stasi op de hoog
te hield. Met andere dossiers kon
Gysi bewijzen vrijuit te gaan,
lijkt geloofd te worden. Maar anderen wor
den in zulke gevallen misschien niet geloofd.
Een heel ander probleem vormen IM's die
zich aan hun verantwoordelijkheid onttrek
ken door zich gechanteerd te noemen ('Ei
genlijk wilden we niet, maar we moesten
wel Ook in die gevallen is niet steeds na te
gaan of ze de waarheid spreken.
Mededader
Wie Stasi-agent was of Onofficieel Medewer
ker. verdonkeremaande dat in de
DDR (want anders ging de effec
tiviteit ervan verloren) en pro
beerde het weg te moffelen in het
verenigde Duitsland. Nu open
stelling van de dossiers aan het
licht brengt wat eerder verborgen
bleef, meldt menigeen zich als
nog aan. Hopelijk worden ze niet
over één kam geschoren, maar
persoonlijk beoordeeld. Want al
waren de meesten geen helden,
velen blijken bij nadere beschou
wing ook geen doortrapte schur
ken te zijn geweest. Wie mee
deed met de Stasi hield een on
derdrukkingsregime in stand en
is 'mededader'.
Maar voor dwarsliggerij is het inzicht nodig
dat zo'n bewind niet te handhaven valt en de
moed om daar uiting aan te geven. Maar wei
nig mensen zijn daarvoor onverschrokken
genoeg. En aan het inzicht dat de DDR aJ in
1990 zou instorten heeft het ons, in het vrije
Nederland, meestal ook ontbroken.
Vera kwam er
achter dat
Knud, haar
echtgenoot,
jarenlang over
haar luid
gerapporteerd
r dat zal niet altijd mogelijk
zijn.
En wat te denken van mensen
die rpet de Stasi samenwerkten
'om er iets goed mee te doen'. De
huidige SPD-leider Manfred
Stolpe. premier in de deelstaat
Brandenburg, heeft als kerkelijk
functionaris in de DDR veel met
de Stasi van doen gehad. Hij
heeft dal zelf opgebiecht en hij
Pastoor Rainer Eppelman. de laatste DDR-defensieminister, brengt in verbaring rijn
hand naar het hoofd bij het inzien van rijn Stasi-dossier.
afnrniM
door mensen uit de naaste om
geving. Het is veelbetekenend
dat de eerste moord waarover dé
bijbel verhaalt, die van het ene
familielid op het andere is: Kaïh
die zijn broer Abel vermoordt
B!i|kbaar is het met mensen Mr
hoe dichter ze bij elkaar staan,
hoe meer ze ook een bron van
gevoelens van frustratie, agressie
en haat voor elkaar kunnen vor
men Maar het conflict tussen
nabijheid en afstand speelt ner
gens zo sterk als tussen ouders
en kinderen. Om zich te ontwik
kelen heeft een kind de nabijheid
van een ouder nodig Maar om
zich verder te ontwikkelen moet
het kind zich weer van die ouder
ontdoen. De ouder (lees de voor
afgaande generatie) moet ais het
ware worden opgeruimd om ma
terieel en psychologisch de ruim
te te maken die het kind nodig
heeft om zelf volwassen te wor
den en ouder te kunnen zijn.
Vandaar dat tt- der kind vroeger
of later zijn ouders (als oudersl
weg wenst, 'dood wenst. De be
langrijkste verhouding in ons le
ven is dus tevens ook de meest
ambivalente. Het is daarom ook
absoluut geen toeval dat drie van
de grootste meesterwerken uil de
wereldliteratuur (koningOedipus
van SophokJes. Hamlet van
Shakespeare en de gebroeders
Karamazm van Dostojevskii alle
met hetzelfde thema zijn behept,
namelijk de vadermoord
Maar behalve het thema hebben
deze drie werken nog een paar
andere belangrijke overeenkom
sten. Voor alle drie geldt dat in
het begin de precieze toedracht
van de misdaad noch de misda
digers zelf bekend zijn. Ze moe
ten worden opgespoord. Het zijn
een soort detectives waarin de
held zowel speurder als misdadt
ger kan zijn. Oedipus en HamleT
gaan zelf op zoek naar de waar -
held, waarbij ze ten slotte zich
zelf als de schuldige, de vader
moordenaar, ontmaskeren Bij
de gebroeders karamazov wor
den de schuldigen via een ge
rechtelijke procedure opge
spoord Maar in alle drie gevallen
blijkt de kem uiteindelijk niet het
banale 'wie heeft het gedaan?' Ie
zijn. maar de veel schokkender
vraag 'wie heeft het grwild?'
Hoeveel jongens en meisjefen s
hoeveel volwassenen h ebben
ooit gewenst of gewild dat hurt
vader of moeder er niet meer zou
zijn? Hoevelen hebben ooit mui
of meer bewust gedacht aan de
voordelen (materieel of anders
zins) die het overlijden van hun
al dan niet bejaarde ouders hen
zou opleveren?
Op dezelfde manier voelen man
nen en vrouwen met een buiten
echtelijke relatie zich vaak nie*
alleen schuldig over dat feit op
zich. maar ook over het feit dat
ze (soms) hopen dat hun wettige
partner iets overkomt, zodat zij'
de handen vrij krijgen.
Df mens is dfc enige diersoort dtc
in gedachten anderen kan doden
of die in gedac hten wordt ge
dood. Als beide feiten ons iets te
zeggen hebben, dan is het wH
dat we op onszelf moeten blijven
letten /oker als het waar is wat
de Franse schrijver De Balzac be
weerde, namelijk dat wat oncon
derscheidt van de echte misdadi
ger niet de gedachten maar de
straffeloze gelegenheid is.
In de roman 'Annette en de cri
mineel illustreerde hij dat ais
volgt Ion priester mept varuU)<
kansel tot zijn gelovigen 'lid; |ilt-
lie daar beneden Als jullie toet
een enkele blik een oude mén in
China konden doden en nie
mand zou er ooit achter komen
en jullie zouden door deze hei
melijke misdaad in het bezit ko
men van zijn reusachtige vermo-
gm, zouden jullie dan voor de
verleiding zwichten?'
Stilzwijgend gaf de grmeente
haar antwoord.
RENE DtCKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
k had me weer eens
ontzettend geërgerd
.M» aan de eeuwig sarcas
tische opmerkingen van mijn va
der. Toen ik door de gang van
het verzorgingstehuis waar hij
woonde naar buiten liep, kon ik
alleen maar denken: val toch
dood man. het is bij jou ook
nooit goed. Een uur later, ik was
al thuis, werd er vanuit het tehuis
gebeld. Mijn vader, die zich na
tuurlijk weer had moeten bewij
zen door de trap in plaats van de
lil! Ie naman. «Ml gevallen en
naar het ziekenhuis gebracht.
Diezelfde avond nog overleed
hij."
De 28-jarige zoon die dit verhaal
vertelde was nog niet uitgespro
ken. of een van de andere leden
van de gespreksgroep waarin hij
zat kwam hem al te hulp. „Maar
dat was toch niet jouw schuld?
Die twee dingen hebben niks
met elkaar te maken!"
Is dat wel waar? Hebben die twee
dingen niks met elkaar te ma
ken? Natuurlijk zegt het rationeel
denkende deel van onze geest -
bij de meeste mensen zit dat in
de linker hersenhelft - dat de
doodswens van de zoon niet de
oorzaak was van de val van de
vader.
Toch verandert dit verstandelij
ke inzicht vaak maar weinig aan
de schuldgevoelens die mensen
hebben als er een ouder sterft die
ze net tevoren hebben dood ge
wenst. Waarom? Het antwoord
moeten we zoeken in de andere
kant van onze geest, de kant die
niet denkt in objectieve oorzaak-
gevolg relaties, maar die situaties
In hun geheel holistisch heet
dat beki|kt
Het holistische denken en waar
nemen zit bij de meeste mensen
in de rechter hersenhelft. Die
helft bekijkt het verhaal van de
vader en de zoon zoals je ook
een schilderij in z'n geheel be
kijkt. Deze helft heeft minder oog
voor de afzonderlijke details, en
DM «DV bél totaal Wat )e dan
ziet is een beeld met aan de ene
kant een zoon wiens laatste ge
dachte voor zijn dan nog levende
vader is ii.it hij kan doodvallen,
en aan de andere kant een vader
die via een ongelukkige val in
derdaad doodvalt!
Zo'n schilderij biedt niet direct
i-en vmteflènd of optimistisch
beeld van hoe mensen - ook
mensen die nauw aan elkaar ver
want zijn - in deze wereld met el
kaar omgaan. Daarom is hei ook
nauwelijks verwonderlijk dat ie
mand die actief aan de (otstand-
kominbg van zo'n 'schilderij'
heeft meegewerkt, zich daarover
slecht of schuldig kan voelen
De man in kwestie vertelde dat
hij sinds het gebeuren in zijn
dromen zijn vader regelmatig
een brief schreef waarin hij hem
om vergiffenis vroeg, maar dat
hij nooit een postbus kon vinden
om de brief in te doen Daarna
werd hij steeds angstig en ver
drietig wakker. Deze droom
eveneens een produkt van zijn
rechter hersenhelft drukte niet
alleen het besef uit dat hl) tets
onvergeeflijks had gedaan, maar
strafte hem als het ware ook voor
zijn 'vergrijp' via de gevoelens
van angst en schuld. De verwer
king van de gevoelens van rouw
en de dood van zijn vader werd
door die schuldgevoelens ernstig
belemmerd. Niet het minst om
dat hij tegen niemand over zijn
doodswens jegens zijn vader had
durven spreken.
Het is een patroon dat ik regel
matig ben tegengekomen bij kin
deren die vastliepen in de rouw
om een overleden ouder of bi) de
rouw van Iemand om zijn pan
ner Bij intensief doorvragen
bleek er vaak één of meerdere
keren sprake te zijn geweest van
al dan niet onbewuste doods
wensen ten opzichte van de
overledene Die kwamen som»
aan de oppervlakte in de vorm
van een gevoel van opluchting
naast gevoelens van wanhoop en
verdriet na het overlijden.
Wat is hft fjc.f nxijk voor wrrrld
- zo \Taag je je af waarin kinde
ren zich over de dood van hun
ouders opgelucht voelen en die
dood zelfs gewenst kunnen heb
ben i*n waarin echtgenoten de
zelfde reactie* ten opzichte van
eikaar kunnen hebben? Ant
woord: hei is de normale leef
wereld van de mem van het al
lervroegste begin af
Een van de meest ontnuchteren
de feiten over onze soort is dat
als we elkaar naar het leven
staan, we dat het meest doen bij
mensen in onze directe omge
ving looriog daargelaten) De
meeste moorden worden niet ge
pleegd door vreemden, maar
