Wetenschap
Bemande ruimtevaart
heeft beste tijd gehad
'Laat de ziel maar buiten beschouwing'
Aantal gevallen wiegedood
laatste jaren fors gedaald
Vermiste
contactlens
op oog
gevonden
Dinsdag 25 februan 1992
071-161400 Redactie BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredacbe: HANS SONDERS Vormgeving: RON VAN HAASTREGT
23
Robots in de ruimte genieten verre de voorkeur...
Overal neemt de kritiek op de bemande ruimtevaart toe.
Het is veel te duur, te ongezond en er zijn goede alterna
tieven: robots. Het internationale ruimtestation 'Free
dom', toch al voor bijna de helft van de oorspronkelijk
versie ten prooi gevallen aan de bezuinigingsmessen,
staat onder steeds zwaardere druk en zijn Russische te
genhanger 'MIR' vliegt nog wel, maar de toekomst ervan
is uiterst onzeker. Het veel geïdealiseerde toekomstbeeld
van de ooit zo heroïsche 'mens in de ruimte' is al danig
verbleekt...
LEIDEN BEN APELDOORN
Het nut van de mens als ruim
tevaarder en de vraag of het per
se nodig is dat de mens de
ruimte 'bevaart'. Dit zijn de
twee meest voorkomende vra
gen als het gaat om de verdedi
ging van de stelling dat beman
de ruimtevaart 'moet'.
Op de keper beschouwd heeft
bemande ruimtevaart net zo
veel nut voor de wereldbevol
king als een Hoge Snelheids Lijn
(HSL) voor de Nederlandse be
volking. En toch... het avontuur
lokt; het grote avontuur van ver
re reizen naar sluimerende
mysteriën van grotendeels nog
onbekende werelden waar uit
de verre oertijd afkomstige, on
gerepte geheimen nog altijd
voor het oprapen liggen. In elk
van ons schuilt de vorsende
avontuurlijkheid van een
Christofoor Columbus of een
James Cook. Alleen, zouden de
interplanetaire Columbussen en
Cooks van de 21e eeuw niet veel
beter robots kunnen zijn?
Schade
Ja, zegt een toenemend aantal
politici en wetenschappers. Be
mande ruimtevaart kost im
mens veel geld en het is boven
dien heel ongezond. Vooral uit
de langdurige verblijven van
Russische kosmonauten in het
ruimtestation 'MIR' is gebleken
dat de mens nogal wat schade
oploopt tijdens langdurige
blootstelling aan gewichtsloos
heid en ongetemperde straling
in de ruimte. Schade in de vorm
van calciumverlies in beende
ren, verlies van lichaamsvocht
en spierweefsel, hartritmestoor
nissen, verkeerd geïnterpreteer
de signalen door het zenuwstel
sel, vermindering van het na
tuurlijke afweermechanisme en
storingen in de spijsvertering.
NIEUWSLIJN
Hepatitis-b virus aangepakt
De Wereldgezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties
(WHO) gaat het hepatitis-b virus op grote schaal bestrijden. In
het kader van een speciaal programma zal een vaccin worden
uitgedeeld in de meest getroffen landen. Na 1995 wanneer de
eerste fase van het programma is afgewerkt zal de rest van de
wereld ook via routine-inenting van kinderen worden bestreken.
Wereldwijd lijden twee miljard mensen aan het virus.
Sinds 1982 bestaat er een vaccin tegen het virus, dat een van de
voornaamste oorzaken is van leverkanker. Ruim honderd mil
joen mensen zijn sindsdien ingeeënt tegen hepatitis-b. Echter
vooral in de Afrikaanse landen beneden de Sahara is de prijs van
het vaccin (3,60 gulden) nog steeds te duur gebleken. Het aantal
mensen dat in ontwikkelingslanden sterft aan de ziekte wordt
door de WHO geschat op 1 2 miljoen per jaar. Hepatitis-b is
een van de belangrijkste doodsoorzaken in de wereld.
Nieuwe storing Bulgaarse kerncentrale
Een reactor van de omstreden Bulgaarse kerncentrale Kozlodui
is afgelopen zondag stilgelegd nadat er trillingen in de turbine
waren waargenomen. De staatsradio meldde later dat de storing
was verholpen, waardoor de reactor maandag al weer in gebruik
zou kunnen worden genomen. Op 3 februari werd de andere
van de twee reactoren van 1.000 megawatt stilgelegd wegens een
storing in het beveiligingssysteem. Aangezien de centrale voor
zag in 40 procent van de elektriciteitsbehoefte van het land,
werd sindsdien elke vier uur één uur geen stroom geleverd. In
Bulgarije wonen rond negen miljoen mensen.
Bulgarijes enige kerncentrale, die 200 kilometer ten noorden van
de hoofdstad Sofia ligt, bestaat behalve uit twee reactoren van
1.000 megawatt uit vier reactoren van 440 megawatt zonder be
schermende mantel. Alle reactoren zijn van Sovjet-makelij. On
der internationale druk werden twee van de 'onbeschermde' re
actoren vorig jaar uit veiligheidsoverwegingen buiten gebruik
gesteld. De autoriteiten hopen de reactoren, na het verbeteren
van de beveiliging, binnen zes tot acht maanden weer aan het
elektriciteitsnet te koppelen.
In de jaren 1988 en 1989, en
naar het zich laat aanzien ook
in 1990, is het aantal gevallen
van wiegedood in ons land aan
zienlijk gedaald. Deden zich
over de jaren 1985-'87 jaarlijks
gemiddeld nog rond de 180 ge
vallen van wiegedood voor, in
de daarop volgende twee jaar
was dit aantal met minstens 68,
en wellicht met zelfs 112, afge
nomen. Dat schrijft de emeri
tus-hoogleraar kindergenees
kunde prof. GA De Jonge in het
jongste nummer van het artsen
blad Medisch Contact.
In oktober 1987 deed De Jon
ge via onder meer de kruisvere
nigingen aan ouders van pasge
boren baby's een oproep om
hun kinderen niet meer op hun
buik te slapen te leggen. Vol
gens onder meer eigen onder
zoek zou buikligging van pasge
boren baby's een belangrijke ri
sico-factor inhouden voor het
optreden van wiégedood. dat
wel omschreven wordt als het
onverwacht en plotseling over
lijden van pasgeboren kinderen
zonder dat het toegeschreven
kan worden aan een ziekte, een
aangeboren afwijking of een
verwonding. De raadgeving van
De Jonge blijkt goed te zijn op
gevolgd.
Werd vóór oktober 1987 nog
zo'n 60-65 procent van de ba
by's op hun buik in de wieg ge
legd. na de oproep van de hoog
leraar om dat niet te doen nam
het aantal baby's in buikligging
af tot zo'n 15 a 20 procent in
1990. In de jaren 1988/1989 is
het aantal pasgeborenen dat
aan wiegedood overleed (even
eens) met zo'n 40 procent afge-
In zijn artikel in Medisch
Contact waarschuwt De Jonge
ervoor de baby ook niet op zijn
zij te slapen te leggen, zeker niet
in het eerste halfjaar na de ge
boorte, aangezien pasgebore
nen vanuit de zijligging gemak
kelijk naar de buik draaien. Pas
rond de leeftijd van 5-6 maan
den ontwikkelt zich (snel) het
vermogen om zichzelf om te
draaien, aldus De Jonge.
Daarnaast de grotendeels nog
onbekende schade aan li
chaamsweefsel als gevolg van
kosmische straling. En niet te
vergeten de sociale gevolgen;
hoe komt een onderzoeksteam
terug na één of twee jaar sa
mengepropt te hebben gezeten
in veel te kleine ruimten.
Levende organismen, zoals de
mens, moeten in de dodelijke
vijandigheid van de ruimte met
alle mogelijke zorgen worden
omringd. Al die noodzakelijkhe
den, voeding, kleding, zuurstof,
ruimtepakken, toiletten, bed
den, enzovoort, moeten mee
omhoog, mee op reis, netjes
worden neergezet op de andere
wereld en grotendeels ook weer
mee terug.
Een robot heeft al die mense
lijke poespas niet nodig, hij
hoeft niet te ademen, te eten,
zijn behoefte te doen. te slapen
en ook van verveling, opvlie
gendheid, kou, kosmische stra
ling of ziekten heeft hij geen
last.
Een deel van het toekomstige ruimtestation 'Freedom*. Rechts vooraan de Europese bijdrage Columbus die, indusief lancering rond de twintig mil
jard gulden kost Hoe langer hoe meer critici wijzen op hun voorhoofd als het gaat om bemande ruimtevaart. foto GPD
Eerste schreden
Het enige nadeel van een robot
is dat hij een technisch manke
ment kan krijgen. Blijft er iets
vast zitten of brandt er iets
door, dan kan een robot voor
goed uitgeschakeld zijn. En zelfs
de vernuftigste robot haalt het
bij lange niet bij het interpreta
tievermogen van de mens in
onverwachte, ingewikkelde situ-
Maar daaraan wordt koorts
achtig gewerkt. De steeds klei
nere en meer mogelijkheden
biedende microprocessoren,
gecombineerd met driedimen
sionale beeldherkenning door
elektronische 'ogen' leggen een
terrein open waar nu nog pas
de eerste schreden op zijn ge
zet.
Zeker is, dat de robot van de
nabije toekomst geen menselij
ke gestalte zal hebben; dat oude
'science fiction-idee is node
loos ingewikkeld. De 21e-eeuw-
se robotverkenner zal een klein
autootje zijn, niet zwaarder dan
een mens, met meer dan vier,
heel speciale wielen en een
wielophanging waarmee zelfs
het ruwste terrein probleemloos
'genomen' kan worden. Zijn
ogen zijn een stel mini-High
Definition-tv-camera's en zijn
organen en andere zintuigen
worden gevormd door verfijnde
meet- en telemetrieapparatuun
zijn hersenen zijn micro-com
puters met een ontzaglijke op
slagcapaciteit. Zijn voeding be
staat uit zonlicht en, als het
nacht is, de langs thermische
weg door een mini-kerncentrale
opgewekte elektriciteit.
Mars
's fcJachts sluimert hij, terwijl
zijn hersenen, via de op een
helderblauwe 'ster' gerichte,
schotelvormige antenne op zijn
rug, van informatie worden
door de Grote Mees
ters. ver weg. op die andere we
reld. De informatie bevat de op
drachten voor de nieuwe dag.
Zodra het ochtendgloren zich
aan de donkerrode hemel aan
kondigt, begeeft hij zich hobbe
lend en omzichtig op weg naar
gebieden die nog nooit door
mensenogen werden aan
schouwd. Dcrgeli|ke voertuigies
zijn klaar; ze worden al getest.
Ze zijn bestemd voor de eerste
onbemande expedities naar de
rode planeet Mars.
Nederlands eerste hoogleraar experimentele gedragsanalyse in Leiden
LEIDEN NICO HYLKEMA
Vanaf de geboorte vertonen
kinderen gedrag. De ouders rea
geren daar op en het kind ver
andert vervolgens zijn gedrag,
waarop de ouders weer reage
ren met een gedragsverande
ring en zo zouden we nog wel
even kunnen doorgaan. Wordt
het kind nu gedreven door zijn
nog onschuldige zieltje of door
zijn omgeving? Voor Neder
lands eerste officiële hoogleraar
experimentele gedragsanalyse -
aan de Rijks Universiteit Leiden
- prof. dr. Paul Smeets, is die
vraag niet moeilijk te beant
woorden. „Van dat zieltje kun je
nu eenmaal niets zeggen, laten
we dat daarom maar buiten be
schouwing laten."
Een erg populair standpunt is
dat in Europa niet. In Angelsak
sische landen heeft de experi
mentele gedragsanalyse, ook
wel bekend onder de naam be-
haviourisme, beduidend meer
invloed.
Omstreeks de eeuwwisseling
groeide de ontevredenheid over
de toen nog jonge psychologie.
De psychologen probeerden er
achter te komen, wat zich af
speelde in het hoofd van de
mens. De veronderstelling daar
achter was, dat het gedrag van
binnenuit werd bepaald. Ook
nu nog, zo meent Smeets, gaat
de doorsnee-psycholoog er van
uit dat de mens 'het slachtoffer
van zijn gevoelens is'. Kennelijk
vraagt de psycholoog zich nog
steeds af wat de mens voelt,
denkt en gewaar wordt.
De Amerikaanse psycholoog
dr. Watson nam omstreeks 1900
stelling tegen die denkwijze. Hij
wilde af van het naar binnen ge
richte karakter van de toenmali
ge psychologie. De psychologie
moest een objectieve natuurwe
tenschappelijke studie worden.
Psychologen moesten het men
selijk gedrag meten, registreren
en analyseren. Zaken als de ziel,
of psyche, zijn niet kenbaar en
derhalve niet ter zake doende.
Pavlov
Voor de verklaring van het ge
drag moest de gedragsanalyti
cus op zoek naar oorzaken in de
omgeving. De relaties tussen
het gedrag en de omgeving zijn
goed te registreren. Hoe de om
geving dat gedrag reguleerde,
was voor Watson een vraag die
werd beantwoord werd door de
Russische gedragswetenschap
per Pavlov.
Pavlov stelde vast dat het ge
drag wordt afgedwongen door
prikkels vooraf, zogeheten sti
muli. Bekend is zijn voorbeeld
van de geconditioneerde hond.
Iedere keer dat het beest te eten
krijgt, kwijlt het. Luid je iedere
keer een belletje bij het toedie
nen van het eten, dan zal de
viervoeter ook bij het horen van
het belletje kwijlen.
Het menselijk gedrag was
vanuit die gedachtengang te
verklaren als een complexe
keten van reflexen op sti
muli. Na Watson en Pa
vlov veranderde de psy
chologie danig van ka
rakter. Iedere psy
choloog beschouwde
zichzelf nu als objec
tief wetenschapper
en ging als een ra
zende aan het me-
ten en tellen. Maar de
gedachte dat het ge
drag puur vanuit de
omgeving te verklaren
is, kreeg minder voet
aan de grond.
Smeets: „Ook nu
nog bestuderen
psychologen het
gedrag, a'
ambassa
deur van wat
zich binnen
Beloning gedrag
Er was een andere Amerikaan
voor nodig om daar iets op te
vinden. Dat was B.F. Skinner.
Skinner wilde in de jaren dertig
als gedragsanalyticus wel ac
cepteren dat gedrag voortkomt
uit de omgeving, maar een ge
dragsverandering kun je njet al
leen verklaren met een stimulus
vooraf. Daarvoor heb je ook de
gevolgen van het gedrag nodig.
Wie door zijn gedrag steeds
tn een onaangename situatie te
rechtkomt, zal daarin verande
ring proberen te brengen. Niet
als een robot, maar wel met een
redelijk voorspelbare
heid. In princlpi
stellen dat beloning
drag zal leiden tot bestendiging
ervan. Blijft de beloning uit. dan
zal het gedrag waarschijnlijk
doodbloeden. Bij straf kun je
daar bijna donder op zeggen.
Negeergedrag
De hoogleraar wijst op het
woud van ver
keersborden
in Ne-
i de r
s af
speelt. Gedrag is
voor hen incom
pleet. als je niet
weet wat er zich bin
nen de mens afspeelt.
Zo proberen ze vat te
krijgen op de amok ma
kende voetbalsupporter.
De persoonlijkheid mag
dan een constructie, een
verzinsel zijn. je kunt het
wel netjes registreren.
Dat vraagt om negeergedrag.
„Als je in Duitsland wordt ge
waarschuwd voor een scherpe
bocht, dan weet je dat die komt.
In Nederland kan het net zo
goed een flauwe bocht zijn,
waar je met een beetje stuur
manskunst met volle snelheid
doorheen kunt."
Nu kun je dat laatste gedrag,
zoals de behaviourist doet, uit
stekend aan de hand van omge
vingsfactoren verklaren, maar
echt populair is dat niet in Ne
derland. „Als ik hier wil weten
waarom iemand op een voet
balveld agnalef wordt, komt
een psycholoog met een test en
verklaart dat ae man of vrouw
een agressieve persoonlijkheid
heeft. Dat wou ik niet weten.
die man bij
moet dat gedrag kun-
ïen voorspellen én mani
puleren. Het woord mani
puleren roept de meeste
problemen op. En dat. ter
wijl we in de maatschap
pij de hele dag manipu
leren. Nu is experimen
teel onderzoek daar
door hier mondjes
maat. Voor zover ik
weet bezet ik de
enige leerstoel ex-
nmrntrle ge
dragsanalyse in
dit land. Toch is
htl de enige ma
nier om feitelijk
iets aan de weet
te komen van
Rcdrag
Prof. dr. Paul
Smeets:,M moet
het gedrag zo
manipuleren dat
het verandert"
FOTOGPD
LONDEN Li? HUNT
I 1979
THE INDEPENDENT
Artsen hebben een contact
lens teruggevonden die
zeventig- jari ge
had 'verloren'. De lens zat
vastgekoekt op haar rechter
De vrouw had op haar
58ste besloten geen contact
lenzen meer te dragm, "in
dat ze die steeds verloor.
Twaalf jaar later werd ze voor
een spoedbehandehng naar
het ziekenhuis gebracht, na
dat ze plotseling heftige pijn
in haar oog had gekregen en
niets meer kon zien
Doktoren ontdekten de
lens. die was verkleefd aan
het hoornvlies, de buitenste
laag van de oogbal Wat oog
specialisten verbaast, is dat
de vrouw nooit Mochten
heeft gehad tot twee uur
voordat de harde lens werd
verwijderd. Waarschijnlijk
heeft de lens het grootste
deel van de twaalf jaar achter
het ooglid ge/eten
Het Britse oogheelkundige
tijdschrift The British Journal
of Opthalmolagy maakt te
vens melding van vijf andere
gevallen van lenzen die na
maanden of iaren verloren te
zijn gewaand, werden terug
gevonden, ingebed in de
weefsels die de oogbal omge
ven. Een jongeman vervoeg
de zich bij de specialist we
gens een gezwollen ooglid.
De dokter vermoedde dat er
sprake was van een kanker
gezwel. Tijdens de operatie
bleek echter dat een inge
groeide harde lens het euvel
veroorzaakte. De lens werd
verwijderd en de patiënt was
binnen enkele weken geheel
hersteld.
Vastgegroeid
Volgens de Britse oog-spe
cialist Laurence Whitefleld
..komt het af en tOC VOO! dit
harde lenzen op deze manier
zoek raken Ze |Wtal ttê
het ware vast in net ooglid.
Meestal voelen de mensen
hier niets van. maar op - en
gegeven moment zien ze een
bobbel. In sommige gevallen
zou zo'n len> Bewoon i un
nen blijven zitten zonder
enige schade te veroorzaken.
Maar omdat er een minieme
kans bestaat dat de lens vast
groeit in het oog in plaats
van in de wrfltll n II M
oog, is het beter een lens te
laten verwijderen wanneer
die achter een oog is verdwe
nen
De meeste problemen met
contactlenzen zi|n 01 httt het
gevolg van onvoldoende hy
giëne en het te lang inhou
den van de lenzen
VERTAUNG MAR GREET MESUNGA
Europese bossen
hollen achteruit
MUSSEL* ANP
De toestand van de Europese
hossen verslechtert door een
combinatie van luchtvervuiling,
ongunstig weer, btM i< n InM
branden en schimmelvorming.
Dat blijkt uit een in Brussel ge
publiceerde jaarverslag over de
•zondheid van de Europese
grznr
boss*
In de EG-landen. met name
Schotland. Portugal en Duits
land. leed gemiddeld ir< a I*.
procent van de bomen in 1990
aan blad- en kleurverlies tegen
9.9 procent in 1989. In
T sfechoslowakjje. Polen
Hongarije. Oostenrijk en Zwit
serland, waar het aandeel van
de beschadigde bomen (meer
dan 25 procent blad en naald -
verlies) is dal zelf* 35.3 procent.
Tsjechoskjwakije en Polen, die
door een ouderwet»*- industrie
kampen met ernstige luchtver
ontreiniging, scoorden het
slechtst
Uit het onderzoek van ruim
67.000 bomen op bijna 2900
plaatsen bleek verder dat van dc
meest voorkomende bomen
spanen, dennebomen. eiken en
béuken 10 tot 15 procent is
beschadigd. De eucalyptutsoor-
ten waren het minst aangetast,
de kurkeiken het meest.
