Feiten
Strijd om ziel van Afrikaner
'Alleen de bevers mogen bouwen'
JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN
Dinsdag 18 februari 1992 Redactie: 023-150225 JANINE BOS AAA ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERMANS PATRICK VAN DEN HURK
Vertalingen: AAARGREET HESUNGA LUUTJENIEMANTSVERDRIET Vormgeving: ESTHER NYPELS
EN MENINGEN
Stembusgang Potschefstroom graadmeter voor De Klerk
Even, heel even, speelt Nederland een rol in de verkie
zingscampagne in Potchefstroom. Na de spreekbeurt van
minister Roelf Meyer (defensie) op de campus van de
plaatselijke universiteit wil Anna-Mart Steyn (21), derde
jaars economie, van de bewindsman weten wie in Zuid-
Afrika de dienst uitmaakt: de regering of het ANC? „Kijk
eens wat er gebeurde met het bezoek van de Nederland
se minister-president. Het ANC wilde niet dat Lubbers
kwam en hij kwam niet."
f>öi>ri£Kogp;eN SWÊN ZWME/wsbwie GESTOEI
POTCHEFSTROOM
PETER VAN NUUSENBURG
De verkiezingen van morgen
gaan formeel om de door het
overlijden van Louis Ie Grange,
de 'ijzeren man van Potschef
stroom', vrijgekomen zetel in
het parlement. Maar sinds pre
sident De Klerk ze heeft uitge
roepen tot de 'graadmeter van
zijn steun onder de blanken',
beschouwt iedereen de stem
busgang als een referendum
over zijn hervormingsbeleid.
De stad biedt door de samen
stelling van haar 40.000 inwo
ners tellende bevolking: acade
mici, ambtenaren, arbeiders,
boeren, militairen, onderwijzers
en studenten, een bijna vol
maakte dwarsdoorsnede van
blank Zuid-Afrika en wordt
daarom wel 'klein Zuid-Afrika'
genoemd. Dat feit verleent de
verkiezingen extra gewicht. Pre
sident De Klerk heeft in Pot
chefstroom gestudeerd en
wordt binnenkort beëdigd als
de 'kanselier' van de Universi
teit voor Christelijk Hoger On
derwijs. Het is 'zijn' stad en dat
maakt de verkiezingen extra pi
kant.
In wat in een op hol geslagen
uitdrukking van dramatiek de
'slag om de ziel van de Afrika
ner' wordt genoemd, zullen de
studenten waarschijnlijk de
doorslag geven. Daarom trok
ken de ministers naar de cam
pus en heeft de Konservatieve
Partij (KP) er praktisch haar bi
vak opgeslagen. Beide partijen
weten wat er morgen op het
spel staat: de winnaar zal zich
de tot de vertegenwoordiger
van blank Zuid-Afrika kronen
en dat kan verstrekkende gevol
gen hebben voor de toekomst
van het land.
Zwarte kousen
Potchefstroom ligt 125 kilome
ter ten zuidwesten van Johan
nesburg. De stad is vermaard
om haar theologische faculteit.
De inwoners waren volgens de
overlevering vroeger zo recht in
de leer dat ze de zwarte kousen
optrokken tot de kin en bij alles
wat ze deden Calvijn raadpleeg
den. De wereld bestond uit
schokbestendige zekerheden:
de zwarte medemens was van
een lagere orde, dat stond in de
bijbel.
De tijden zijn veranderd, en wie
werelds venier zoekt kan te
recht in de de disco van hotel
Elgro, waar de jeugd zich volgiet
met bier. Op de campus geven
zwarte studenten geen aanstoot
meer en mengen zij zich onge
dwongen met hun blanke vrien
den. „Maar Potchefstroom is
nog steeds een gesloten ge
meenschap. Het denken wordt
hier niet van buitenaf gestimu
leerd", weet ds. Ben de Klerk,
een achterneef van de presi
dent.
Toch waren de professoren van
Potchefstroom de eerste Afrika
ner intellectuelen die protest
aantekenden tegen de apart
heid. In 1959 publiceerden vier
vooraanstaande hoogleraren
hun verzet tegen de plannen
van premier Verwoerd om de
zwarte bevolking naar de zoge
naamde thuislanden te depor
teren. Apartheid kon niet op bij
belse gronden worden gerecht
vaardigd, schreven ze in de En
gelstalige Sunday Times.
Professor Pieter 'Potie' Potgieter
(50), hoogleraar in de politieke
wetenschappen, herinnert zich
de 'impact' van het protest nog
als de dag van gisteren. „Het
was een geweldige gebeurtenis.
Vier gereformeerde Afrikaner
intellectuelen die in opstand
kwamen tegen de apartheid en
dit, let wel, op een zondag aan
de grote klok hingen in een En
gelstalige krant! Sindsdien is
Potchefstroom het centrum van
het kritische Afrikaner denken."
Grote invloed
De 'voorhoederol' werd vooral
vervuld door de Afrikaanse Cal
vinistische Beweging (ACB). De
ACB en zijn spreekbuis, het
maandblad Woord en Daad,
had een grote invloed op de
Afrikaner elite, de regering inbe
grepen.
De meeste Potchefstromers,
ook de collega's op de universi
teit, hebben de adembenemen
de ontwikkeling van de ACB-ers
niet kunnen volgen. Zij zijn
conservatief tot in het merg,
zegt Gerrit Wessels, uitgever van
de plaatselijke krant de Herald
en voorzitter van de plaatselijke
Kamer van Koophandel. „De
hervormingen van De Klerk
hebben ze onzeker, bang en dus
nog conservatiever gemaakt."
In het spanningsveld van emo
tie en rede is Potchefstroom het
brandpunt. De KP heeft in de
kleurrijke Andries Beyers (45)
een kandidaat die weet hoe hij
de emoties moet bespelen. Het
centrale thema van zijn cam
pagne is het 'zelfbeschikkings
recht van de Afrikaner en alle
blanken die zich daarmee ver
eenzelvigen', en een eigen Afri
kanervaderland.
De Nationale Partij (NP) heeft
in Theuns Kruger (46) een veel
minder aansprekende kandi
daat. Terwijl Beyers een door al
le wateren gewassen beroeps
politicus is, is makelaar Kruger
een amateur, die niet de eerste
of zelfs de tweede, maar de vier
de keus van zijn partij is. Kruger
wist niet wat hem te wachten
stond toen hij eind vorig jaar
kandidaat werd gesteld. „Ik
dacht toen nog dat het om een
simpele tussentijdse verkiezing
ging. Ik had geen flauw idee dat
het de belangrijkste verkiezing
sinds het aantreden van De
Klerk zou worden."
Defensief
De strategie van Kruger is de
fensief. Hij verdedigt het beleid
van De Klerk, 'de enige weg
naar een vreedzame toekomst',
maar bezweert zijn aanhang
ook dat hun levenspeil, 'de alge
meen aanvaarde waarden en
normen' in stand zullen worden
gehouden. Hij hoopt munt te
slaan uit het feit, dat hij sinds-
mensenheugenis in Potchef
stroom woont en iedereen hem
dus kent, terwijl Beyers uit Pre
toria komt. Ijdele hoop vermoe
delijk, want de joviale Beyers
heeft zich razendsnel ingebur
gerd.
Scheveninger Jacob Freeke (60)
is 40 jaar geleden naar Zuid-
Afrika geëmigreerd. Hij is er ge
WIM STEVENHAGEN
trouwd en heeft het land als zijn
nieuwe vaderland geadopteerd.
In de huiskamer van zijn
bungalow houden Delfts blauw,
aan de muur opgehangen
klompen en een geschilderd
sneeuwlandschap de herinne
ring aan zijn geboorteland le
vend. „Dat zit in je botten. Dat
raak je nooit meer kwijt."
Timmerman Freeke is sinds de
oprichting van de KP, in 1982,
lid van de partij. Een overtuigd
lid. Wat Beyers in zijn gepolijste
volzinnen niet zegt, zegt Freeke
recht voor zijn raap. „Blank en
zwart kunnen niet samenleven,
dat heeft de geschiedenis van
dit land wel bewezen. Daarom
moeten we een eigen staat heb
ben. Machtsdeling, wat die ver
rader van een De Klerk wil, is
onmogelijk, dat wordt onder
drukking van de Afrikaner.
„De kaffer kan niet voor zich
zelf zorgen, dat moeten wij
doen. Als ze de macht in han
den krijgen, moeten we niet al
leen voor ze zorgen, maar ook
nog doen wat zij willen. Dat zul
len we nooit toestaan."
„Je moet me niet verkeerd be
grijpen, ik heb geen hekel aan
de kaffers. Ik haat ze niet en héb
ze altijd goed behandeld. Ze
kwamen zelfs helemaal uit Ro-
desië lopen om voor me te wer
ken, dat zegt dus genoeg. Maar
het zijn net kinderen." Freeke
zegt dat hij voor zijn ideaal wil
vechten. Maar als het dan toch
misgaat? „Dan ga ik terug naar
Nederland."
Voor hoeveel Afrikaners is een
eigen staat het motief om op de
KP te stemmen? Uitgever Wes
sels denkt dat onzekerheid over
de toekomst, onvrede met het
beleid van De Klerk, de econo
mische crisis, de president
krijgt zelfs de schuld van de
aanhoudende droogte het
geweld en de misdaad de kie
zers in de eerste plaats naar de
KP drijven. „De KP profiteert
van de proteststemmen en zal
daarom winnen", zegt hij.
'Israël-optie'
Dat is een analyse die lijkt te
worden gedeeld door NP-kop
stukken als minister Viljoen, De
Klerks rechterhand, en Stoffel
van der Merwe, de secretaris
generaal van de partij. Viljoen:
„We zitten in het midden van
onze regeerperiode en dan is de
populariteit van een zittende re
gering traditioneel op een diep
tepunt. Zij hebben een neder
laag in Potchefstroom al inge
calculeerd."
Professor Potgieter waagt zich
niet aan een voorspelling. „Het
kan beide kanten uitvallen,
maar wie ook wint, het verschil
zal klein zijn."
Maar ook als de NP wint, zijn de
problemen niet opgelost. „De
KP moet hoe dan ook betrokken
zijn bij een oplossing. Een op
lossing zonder de KP is geen
oplossing."
Maar hoe? De KP weigert perti
nent deel te nemen aan de on
derhandelingen met de regering
en het ANC over een nieuw po
litiek bestel. Potgieter erkent dat
hij het antwoprd schuldig moet
blijven.
Zijn collega Johan Kirsten (36),
lid van de KP, zegt het antwoord
wel te weten. „Geef de Afrikaner
zijn eigen staat, bied hem de
zelfde mogelijkheid als de jo
den. De meeste joden leven
buiten Israël, maar ze weten dat
als ze dat willen, daar hun toe
vlucht kunnen zoeken. Dat is
ook de enige oplossing voor
Zuid-Afrika. Zonder deze 'Is
raël-optie' zal de situatie altijd
explosief blijven."
Andries Beyers, de kandidaat van de Konservatieve Partij, is een geslepen politicus die heel goed op de emo
ties kan spelen. foto cpd sylvia moresche
Indianen klagen waterkrachtproject Québec aan in Amsterdam
AMSTERDAM JOLANPA OUKES
„Het project van de eeuw." Zo
noemde premier Robert Bour-
assa van de Canadese provincie
Québec in 1970 het gigantische
waterkrachtproject in de James
Bay. De waterkrachtcentrales
die daar zullen verrijzen krijgen
een capaciteit van 28.000 mega
watt (ter vergelijking: alle Ne
derlandseelektriciteitscentrales
tezamen produceren 15.000
megawatt). Ze moeten heel
Québec en het noordoosten van
de Verenigde Staten van energie
voorzien. De tol die dit miljar
den verslindende project eist, is
hoog: de unieke ecologie van
een subarctisch gebied ter
grootte van Frankrijk zal onher
stelbaar worden aangetast. Bo
vendien zullen de lokale bewo
ners, Cree-indianen en Inuit
(eskimo's), hun traditionele ma
nier van leven verliezen.
Het James Bay-project wordt
uitgevoerd door de elektrici
teitsmaatschappij Hydro-Qué-
bec, dat bijna helemaal in han
den is van de overheid. Het
grootste waterkrachtproject van
Noord-Amerika en na vol
tooiing het grootste van de we
reld bestaat uit drie fasen.
Met de bijna afgeronde eerste
fase werd in 1971 een begin ge
maakt. Zonder overleg met de
bewoners werden in het gebied
van de La Grande-rivier zes ri
vieren omgeleid, 14 dammen
gebouwd en 348 dijken en en
kele kunstmatige waterreser
voirs aangelegd. Daardoor ver
dween 15.000 vierkante kilome
ter land (bijna de helft van Bel
gië). Kosten: 39 miljard gulden.
Eind van dit jaar moet een be
gin worden gemaakt met fase II,
langs de Great Whale-rivier. De
ze behelst onder meer de om
leiding van acht rivieren en de
bouw van elf waterkrachtcen
trales. Kosten: 37 miljard gul
den.
De laatste fase, rond de rivieren
Nottoway, Broadback en Ru
pert, staat voor 1995 gepland.
Dan worden opnieuw zes rivie
ren omgeleid, 21 dammen en
248 dijken gebouwd en 10.000
vierkante kilometer land onder
water gezet. Daarvan zijn de
kosten nog niet bekend.
Traditioneel
In het stroomgebied van de in
de James Bay uitmondende ri
vieren wonen ongeveer 10.000
Cree-indianen en een paar dui
zend Inuit. Zij leven, net zoals
hun voorouders, van jacht en
visserij. Hun traditionele ma
nier van leven staat al jaren on
der druk, maar dreigt helemaal
te verdwijnen als de tweede fase
van het James Bay-project door
gaat. De indianen proberen nu
via het tweede Internationale
Water Tribunaal, dat gisteren in
Amsterdam is begonnen, verde
re aantasting van hun leefwijze
en -gebied te voorkomen, want
„alleen de bevers hebben het
recht dammen te bouwen in het
gebied", aldus Cree-leider Mat
thew Coon-Come.
De eerste fase van het project
heeft een aantal problemen
naar voren gebracht dat volgens
de indianen en diverse milieu
organisaties moet leiden tot
stopzetting van het project.
Allereerst zijn daar de te hoge
kwikconcentraties. Doordat het
land onder water is gezet, ver
gaat de vegetatie en ontstaan
bacteriën. Die veroorzaken
kwikverbindingen in de voed
selketen, waardoor vis het
belangrijkste voedsel van de
Cree te hoge concentraties
kwik bevat en dus niet mag
worden gegeten. Onderzoek
naar het kwikgehalte vond te
laat plaats. Want al in 1984 had
tweederde van de inwoners van
het stadje Chisabisi, aan de
monding van de La Grande-ri
vier meer kwik in het lichaam
dan de Wereld Gezondheidsor
ganisatie (WHO) toelaatbaar
acht.
I let onder water zetten van land
heeft echter niet alleen gevol
gen voor de kwaliteit van het
water en de daarin levende or
ganismen. Volgens milieu- en
dierenbeschermingsorganisa
ties zijn ook de vogeltrek,
broedpatronen en wildstand in
het gebied volledig ontwricht.
Het laatste probleem waar de
plaatselijke bevolking tijdens de
eerste fase mee te maken kreeg,
zijn gedwongen verhuizingen.
Zo'n 2.000 Cree-indianen
moesten hun woongebied, het
eiland Fort George in de La
Grande-rivier, verruilen voor
Chisabibi. Ze verloren daardoor
hun traditionele levenswijze
maar kregen er een supermarkt
en een autosnelweg voor terug.
Velen konden het tempo van de
vooruitgang echter niet bijhou
den en zochten hun heil in al
cohol en drugs.
Probleemloos
De eerste fase is praktisch pro
bleemloos verlopen omdat de
plaatselijke bevolking aanvan
kelijk de gevolgen niet kende.
En toen ze erachter kwam, was
het al te laat. In de voorberei
dingsfase was al zoveel geld uit
gegeven, dat de regering van
Québec de zaak met goed fat
soen niet kon terugdraaien. Bo
vendien heeft het project een
aantal niet onbelangrijke plus
punten: goedkope maar vooral
schone energie en een heleboel
werkgelegenheid.
Om te voorkomen dat ze ook ini
de toekomst buitenspel zouden
staan, sloten de indianen in
1975 een overeenkomst rrfet de
overheid en Hydro-Québec.
Daarin werd onder meer vast
gelegd dat de eerste fase van het
James Bay-project wordt uitge
voerd, maar dat aan iedere vol
gende fase een onafhankelijk en
gedegen milieu-onderzoek
vooraf gaat. In ruil voor hun
goedkeuring ontvingen de Cree-
indianen 168 miljoen Canadese
dollars (ruim 255 miljoen gul
den). Daarvan werden onder
meer de internationale acties
tegen het project gefinancierd.
Hydro-Québec laat zich weinig
gelegen liggen aan het verdrag
en grijpt de overeenkomst aan
om aan te tonen dat de india
nen afstand hebben gedaan van
hun rechten op het gebied en
instemmen met het volledige
project. Over de interpretatie
van het akkoord worden mo
menteel nog steeds rechtzaken
gevoerd.
De milieu-onderzoeken hebben
er wel voor gezorgd dat Hydro-
Québec de kwikvergiftigingen
niet heeft kunnen ontkennen.
Maar het bedrijf bagatelliseert
het probleem wel door te zeg
gen dat de bacteriële processen
die de kwikverontreiniging ver
oorzaken binnen 20 tot 50 jaar
zulen zijn afgelopen. „Tot die
tijd hoeven de Cree-indianen
dus alleen maar hun menu aan
te passen", aldus het concern.
Toch hebben de Cree-indianen
geen onbelangrijke successen
geboekt. Vorig jaar november
bepaalde een rechter dat Hy
dro-Québec een onderzoek
moet laten uitvoeren naar de
gevolgen van fase II voor het
milieu. „Dat is wel het minste
wat ze kunnen doen", zo voeg
de de rechter eraan toe. Boven
dien mag er geen spade de
grond in alvorens de plaatselijke
bevolking daarvan op de hoogte
is gesteld.
De Cree-indianen kregen ook
onverwachte steun uit het bui
tenland. Dankzij emotionele
campagnes, waarin Hydro-Qué
bec wordt beschuldigd van ver
nietiging en volkerenmoord, is
de publieke opinie in het
noordoosten van de VS behoor
lijk omgeslagen. Eigenlijk zit
daar bijna niemand meer te
wachten op energie die is opge
wekt ten koste van de plaatselij
ke bevolldng. Richard M. Flynn,
directeur van de belangrijkste
elektriciteitsmaatschappij van
New York en omgeving, ver
woordde het onlangs als volgt:
„We zullen geen kilowatt ko
pen, tenzij rekening wordt ge
houden met de lokale bevolking
en de gevolgen voor het
milieu."
Watertribunaal
Op het tweede Internationale
Water Tribunaal, een particulie
re organisatie die misstanden
op het gebied van waterbeheer
voorlegt aan een internationale
jury, proberen de Cree-indianen
begrip te krijgen voor hun situa
tie en Hydro-Québec te dwin
gen zich te houden aan het Ja
mes Bay-verdrag.
Tijdens het tribunaal presente
ren milieu- en belangenorgani
saties uit zeventien landen in
totaal 21 klachten. De klachten
die dit keer vooral uit Latijns-
Amerika, Afrika en Azië komen,
hebben allemaal betrekking op
veranderingen in de bestaande
waterhuishouding van rivieren,
meren en moerasdelta's en wa
tervervuiling. De aangeklaagden
zijn ook uitgenodigd, maar
vooralsnog maken alleen de re
gering van Israël en Hydro-Qué
bec daarvan gebruik.
De uitspraak van de jury is niet
rechtsgeldig, maar betekent
voor de aanklagers morele
steun en publiciteit. En vooral
dat laatste heeft de Cree-india-
jien tot op heden geen windeie
ren gelegd.
Het James Bay-project zal ingrijpende gevolgen hebben voor het ongerepte natuurgebied in het noorden van
Québec. foto cretchen mchuch
Bouwactiviteiten in het kader van de eerste fase, langs de rivier La Grande.
foto cretchen mchuch
