Wetenschap
Bestaan kolossaal
'zwart gat' bevestigd
Baby's herkennen taal
Driejarig hiaat in
informatie ozonlaag
Strijd om moederschap
DE 'EARTHWINDS' BALLON
NIOZ ontwikkelt zeebodem-robot
if
Dinsdag 18 februari 1992
071 161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: SIMON DE GRAAF
25
NIEUWSLIJN
Werving kernfysici verhinderd
De Russische veiligheidsdiensten hebben tot dusver weten te
verhinderen dat kernfysici door bemiddelde dictatoren zijn aan
geworven. Dat zegt de Russische natuurkundige Vitali Ginz-
boerg in een vraaggesprek met het Duitse weekblad Bunte. Gin-
zboerg bevestigde dat er pogingen zijn geweest om Russische
kernfysici in te huren. Het Westen is bang dat landen als Libië,
Irak en Iran kernfysici ronselen om zo een eigen atoombom te
ontwikkelen. Teheran zou nucleaire experts al een maandloon
van 20.000 dollar (36.000 gulden) plus diverse extra's hebben
aangeboden.. Het is niet bekend of ex-Sovjetwetenschappers
daar al op zijn ingegaan.
Gevolgen opslag kernafval berekend
Binnenkort wordt een zoutkoepel in Noordoost-Nederland uit
gekozen om de gevolgen van opslag van kernafval uit te reke
nen. Dat stelt de Commissie Opberging te Land (OPLA) in een
Tussenrapport. Deze commissie verricht in opdracht van het
ministerie van economische Zaken onderzoek naar de opber
ging van kernafval. Alle OPLA-onderzoekingen moeten eind van
dit jaar gereed zijn, haar eindrapport in juni 1993. Hierin komt
te staan welke zoutkoepels of zoutlagen in aanmerking komen
voor proefboringen. Maar eerst zal er nog dit jaar een regerings
beslissing komen over de vraag of er radioactief en chemisch af
val ondergronds in zout mag worden opgeborgen.
'Twee keer zoveel gorilla's in Uganda'
De met uitsterven bedreigde berggorilla is talrijker dan tot nu
toe is verondersteld. In Uganda leven niet slechts 310 berggoril-
la's, zoals gedacht, maar rond de zeshonderd. Dat blijkt uit een
nieuw onderzoek waarvan de resultaten zondag bekend zijn ge
maakt op een studiedag in Chicago.
Volgens de studie mogen ook apen die in het oostelijke laag
land van Uganda leven, worden beschouwd als berggorilla's.
„De twee populaties zijn genetisch zeer nauw met elkaar ver
want", aldus Karen Garner van de dierentuin van San Diego.
Analyse van de haren van de apen heeft de verwantschap aange
toond.
Gen ontdekt dat doofheid veroorzaakt
Onderzoekers hebben een gen ontdekt dat doofheid bij kinde
ren kan veroorzaken. De ontdekking kan bijdragen aan een eer
dere diagnose en behandeling van ldnderen die aan het zoge
naamde syndroom van Waardenburg lijden. De genstoornis is
bij 3 procent van de dove kinderen de oorzaak van hun handi
cap, die zich vaak al vlak na de geboorte manifesteert.
Volgens Aubrey Milunsky van de universiteit van Boston heeft
iedereen die de genafwijking heeft 50 procent kans om het op
zijn nageslacht over te brengen. In 20 procent van alle gevallen
treedt bij de patiënt totale doofheid op. Het syndroom van
Waardenburg gaat vaak gepaard met kleurverschil van de ogen,
wijd openstaande ogen of een blonde haarlok op het voorhoofd.
LONDEN SUSAN WATTS
THE INDEPENDENT
Wetenschappers zullen gedu
rende een periode van drie jaar
verstoken zijn van informatie
over de toestand van de ozon
laag omdat de satellieten waar
mee de aarde wordt bekeken,
niet op elkaar aanslujten.
In 1995 loopt de levensduur
van Nasa's onderzoekssatelliet
voor de bovenste luchtlagen af.
De volgende satelliet die de
ozon in de stratosfeer zal bestu
deren - het Amerikaanse Aarde
Observatie Systeem - zal pas in
1998 worden gelanceerd.
Klimatologen hadden ge
hoopt voor de registratie van
gegevens over de ozonlaag in de
drie tussenliggende jaren ge
bruik te kunnen maken van een
Duitse satelliet, de Atmos. Maar
problemen rond de financiering
van het Duitse projekt beteke
nen dat de tussen de tien en
veertien miljard gulden dure sa
telliet waarschijnlijk niet zal
worden gelanceerd.
Recent wetenschappelijk on
derzoek heeft uitgewezen dat in
de komende weken waarschijn
lijk voor het eerst ook in de
GRONINGEN HENK HELLEMA
Wie is de 'natuurlijke' moeder -
de vrouw die haar eicel heeft af
gestaan of de vrouw die het
kind heeft gedragen en ge
baard? Zijn de moederlijke ge
nen van beslissende betekenis
of is het de zwangerschap, wan
neer het erom gaat het 'natuur
lijke' moederschap, en daarmee
de pasgeboren baby, op te kun
nen eisen?
Dat probleem deed zich, in
1990, voor in de Amerikaanse
staat Californië, waar een
vrouw, als draagmoeder, een
jongetje baarde en als moeder
verlangde hem op geregelde tij
den te mogen bezoeken. Komt
niets van in, zeiden de wensou-
ders. De draagmoeder stapte
naar de rechter, maar kreeg nul
op rekest.
De rechter oordeelde dat de
'genetische' moeder die de eicel
had afgestaan, als de natuurlijke
moeder moest worden be-
Dat wat al lang wordt vermoed, is nu vrijwel zeker gewor
den: in de kernen van melkwegstelsels huizen ontzaglijk
zware 'zwarte gaten'. De Ruimtetelescoop stelde dat on
langs vast bij een reusachtig, betrekkelijk dicht bij ons ge
legen melkwegstelsel, waaraan al meer dan 70 jaar gele
den iets merkwaardigs werd waargenomen. Daarmee is
het jachtseizoen op andere zwarte gaten (weer) geopend.
LEIDEN BEN APELDOORN
Velen halen er hun schouders
over op: 'zwarte gaten'. Wat
moet je je daar in vredesnaam
bij voorstellen? Goed, er zijn
sterrenkundigen die er een
mooi verhaal bij kunnen vertel
len. Over een 'kosmische
slokop' met een soort 'tijd
ruimte-ring' eromheen, van
waaruit alles onverbiddellijk
naar binnen wordt gezogen om
voor altijd uit ruimte en tijd,
zoals wij die althans kennen, te
worden weggenomen.
Het is zó zwaar, dat er geen
licht meer uit kan ontsnappen
en dan heet het, in onze taal,
per definitie 'zwart'. In feite is
het, vanwege het onvoorstelba
re zwaartekrachtveld, een 'kuil'
in ruimte en tijd. Een 'zwarte
kuil' dus.
Maar 'zwart gat' klinkt beter.
Het is ook beter, want dit soort
'kuilen' heeft geen 'bodem'.
Sommige wetenschappers den
ken dat een zwart gat eén 'tijd-
poort' is naar een andere tijd
(en ruimte?), ja, misschien zelfs
wel naar een ander heelal.
Einstein was een der eersten
die het bestaan van 'zwarte ga
ten', de oneindig diepe kuilen in
ruimte en tijd, min of meer
voorspelde als een gevolg van
zijn relativiteitstheorieën. De
moeilijkheid was alleen: hoe
toon je iets onzichtbaars aan?
Daar worstelt men nog steeds
mee. Tot op heden heeft men
'zwarte gaten' ('black holes') al
leen langs indirecte weg kunnen
aantonen door de invloed die ze
op hun omgeving uitoefenen.
Daarnaast leert de evolutietheo
rie van sterren ons dat de ker
nen van vooral zware sterren,
na de gigantische explosie
waarmee ze hun laatste levens
adem uitblazen, ineen kunnen
schrompelen tot iets dat harder
dan hard, kleiner dan niets,
zwaarder dan massief en, letter
lijk en figuurlijk, volstrekt 'uit de
tijd' is.
Melkwegcentra
Eén van die plaatsen waar men
zwarte gaten vermoedt, wordt
gevormd door de centra van
melkwegstelsels. Dit zijn gewel
dige heelaleilanden, elk be
staande uit honderden miljar
den sterren en hoe geweldig
grotesk hun afmetingen en
veelvormigheid ook mogen zijn,
hun aantal in het heelal beloopt
inmiddels vele tientallen miljar
den...
Elk van die enorme verzame
lingen sterren, stof en gas, ro
teert bovendien ook nog; mil
jarden zonnen en de uitgestrek
te stof- en gasslierten bewegen
om één gemeenschappelijk
punt dat in het centrum is gele
gen. Daar moet iets ongelooflijk
zwaars huizen om al die mate
rie bij elkaar te houden.
Men heeft ook in ons eigen
melkwegstelsel tekenen gevon
den die wijzen op de aanwezig
heid van een zwart gat in het
centrum. Dergelijke waarne
mingen moeten met behulp van
radiostraling worden gedaan
omdat ons melkwegcentrum
door stof en gas aan het oog
onttrokken is.
Zwarte gaten in melkwegcen
tra zijn veel 'zwaarder' dan 'ge
wone' zwarte gaten. De massa's
van dergelijke kosmische kanni
balen kunnen alleen maar in
duizenden, miljoenen of zelfs
noordelijke hemisfeer een gat in
de ozonlaag zal ontstaan. De te
ruggang in de ozonlaag voltrekt
zich beduidend sneller dan we
tenschappers aanvankelijk had
den verwacht waardoor een
driejarige onderbreking in de
registratie van gegevens over de
ozonlaag een ernstige tekortko
ming betekent.
De Britse premier John Major
heeft de leiders van de G-7 lan
den (de groep van de zeven rijk
ste, geïndustrialiseerde landen)
aangeschreven om een dergelijk
hiaat in de toekomst te voorko
men. Hij heeft een bijeenkomst
voorgesteld van de verschillen
de nationale ruimtevaart orga
nisaties, milieuorganisaties en
wetenschappers die de gege
vens van de satellieten gebrui
ken.
Groot-Brittannië zal echter
geen extra geld ter beschikking
stellen voor de financiering van
de satellieten. Wat de Britten
willen, is een betere coördinatie
van de bestaande, gefragmen
teerde programma's voor het
per satelliet bestuderen van het
wereldmilieu.
VERTALING: MARGREET HESLINGA
In februari of begin maart proberen drie
Hoofd-ballon
tvat ca. 350.000 kubieke
n. Het drijfvermogen van
de ballon wordt geregeld door
t aan- en afvoer van heliurr
Inlographlc Ruiger J Hoogerfll|k LD/AD I
Kleine zwarte gaten of, de voorstadia daarvan, neutronensterren, blijven vaak over na de explosie van zware
sterren, zoals onder meer in het jaar 1054 gebeurde. Op de plaats waar die plaatshad, vinden we nu de 'Krab-
nevel'. In de nevelslierten hiervan bevindt zich een klein, 30 maal per seconde rondtollend superzwaar neu
tronensterretje (een pulsar). foto opd
miljarden zonsma^a's worden
uitgedrukt. Op grote afstanden
van ons, in de inktzwarte verten
van de ruimte, staan melkweg
stelsels met ongewoon helder
stralende kernen ('quasars')
waaruit in sommige gevallen
een tienduizenden lichtjaren
lange 'jet', een explosief wegge-
stoten materie-sliert, naar bui
ten steekt. Daar moeten proces
sen aan de gang zijn waarbij
zelfs kernfusie verbleekt; de on
metelijke hoeveelheden energie
zijn alleen te verklaren met de
aanwezigheid van zwarte gaten,
miljarden malen zwaarder dan
de zon.
Ruimtetelescoop
Zo'n melkwegstelsel, Messier
(M)-87, bevindt zich betrekke
lijk dicht bij ons, op 'slechts' 50
miljoen lichtjaar van ons af. M-
87 is een reusachtig melkweg
stelsel, veel groter dan het onze.
Al in 1978 spraken sterrenkun
digen het vermoeden uit dat
zijn 'sliert' één van de bewijzen
vormt voor de aanwezigheid
van een superzwaar zwart gat in
het hart van M-87. Een zwart
gat mag dan een slokop zijn, het
slingert ook veel materie het
heelal (weer) in; materie (ster
ren, stof- en gaswolken) dat net
buiten de catastrofale invloeds
sfeer van het gat bleef en met
een bocht, tiidenè een duize
lingwekkend krachtige versnel
ling. de ruimte weer instoof. Die
ongewone snelheden vormen
op zich ook een aanwijzing voor
een zwart gat.
De heldere kern van M-87 is
gedurende het afgelopen jaar
een aantal malen heel nauw
keurig bekeken door de om de
aarde draaiende Ruimtetele
scoop (Hubble Space Telesco
pe, HST). De resultaten werden
medio januari bekend gemaakt
op een bijeenkomst van de
American Astronomical Society
in Atlanta. De astronomen
schrijven de toename van de
helderheid van het stelsel, in
combinatie met de verdeling
van de miljoenen sterren in het
centrale deel, toe aan de aanwe
zigheid van een zwart gat, dat
2,6 miljard maal zo zwaar is als
onze zon.
De HST zal zeer binnenkort
zijn glazen, ietwat bijziende oog
richten op een ander melkweg
stelsel. Daarin wordt een zwart
gat vermoed dat zeker 25 mil
jard maal zo zwaar is als onze
CHICAGO. TOM WILKIE
THE INDEPENDENT
Franse baby's van een week oud kunnen het ver
schil horen tussen gesproken Frans en Russisch,
maar doen er iets langer over om Engels te onder
scheiden. Dat is gebleken uit een onderzoek naar
de biologie van de taal. Dergelijk onderzoek toont
aan dat de omstreden theorie van Noam Choms
ky over taalkunde - dat mensen over een aange
boren talent beschikken om de grammaticale re
gels te begrijpen die ten grondslag liggen aan de
natuurlijke taal - correct is. Dit werd gezegd op
een bijeenkomst van de Amerikaanse Vereniging
voor de Bevordering van Wetenschap in Chicago.
Professor Steven Pinker van de afdeling cogni
tieve wetenschappen van het Technologisch In
stituut van Massachusetts in Boston, zei dat
Chomsky al in de jaren zestig stelde dat mensen
een speciaal 'orgaan' hadden voor het begrip van
de taal. „Hij keek niet naar de hersenen of naar
de genen, maar naar de structuur van de taal." De
biologie hefcft sindsdien uitgewezen dat Chomsky
gelijk had.
Taalmelodie
Onderzoek door dr. Jacques Mehler van het Na
tionale Centrum voor Wetenschappelijk Onder
zoek in Parijs heeft aangetoond dat de vaardig
heid om zich een taal te verwerven een geneti
sche basis heeft. Hij denkt dat de structuur van de
hersenschors zodanig is dat mensen zich de na
tuurlijke taal op een snelle en efficiënte manier
eigen kunnen maken.
„Wanneer men een computer Engels wil leren
spreken, moet men hem alle regels leren en dal is
niet efficiënt. En dat terwijl een menselijke baby
van tweeëneehhalve maand zichficeft ingesteld
op de belangrijkste elementen van de natuurlijke
taal,"«aldus Mehler. Hij gelooft dat zeer ionge ba
by's reageren op de melodie of wat hij de proso
dy' van de taal noemde, eerder dan op ae ver
schillende klanken.
Een baby begreep eerst de algemene structuur
van de taal om die pas daarna in stukjes te hak
ken en betekenissen te koppelen aan de klanken.
Zijn onderzoeksgroep heeft de reacties van ba
by's van een week oud op taal onderzocht door
hun zuigreacties te meten. Die werden actiever
wanneer de baby's reageerden op prikkels. Hij liet
hun een band met gesproken Frans horen, waar
op zij reageerden, wachtte tot het ze ging verve
len en schakelde toen over op Russisch.
Zuigende baby's
De baby's reageerden op het Russisch door hefti
ger te zuigen, maar Engels bleek niet opwindend
voordat ze minstens twee maanden oud waren.
Alfonso Caramazza van de afdeling cognitieve
wetenschappen van de John Hopkinsuniversiteit
in Baltimore gebruikte het voorbeeld van twee
patiënten die hersenletsel hadden opgelopen als
gevolg van een hersenbloeding. De ene patient
kon alleen dieren benoemen, maar geen zielloze
dingen, zei hij. De andere patiënt had daarente
gen problemen met een veel abstractere catego
rie: hij kon zelfstandig naamwoorden vervoegen,
maar geen werkwoorden. Hel moest zo zijn. be
weerde hij, dat de hersenen zich organiseren vol
gens abstracte categorieën en dat hun structuur
de onderliggende structuur van taal weerspiegc-
LUUTJE NIEMANTSVERDRIET
schouwd. Onlangs oordeelde
ook het Californische Hof van
Appel dat de 'genetische' moe
der de 'natuurlijke' moeder is.
Het hof negeert daarmee de
opvatting van de Ethische Com
missie van de Amerikaanse Ver
eniging voor Verloskunde en
Gynaecologie, die meent dat al
tijd de vrouw die het kind
draagt en ter wereld brengt, als
de 'natuurlijke' moeder moet
worden beschouwd. Volgens de
Amerikaanse gezondheidsjurist
Georg Annas zou de opvatting
van de Amerikaanse rechter bo
vendien problemen kunnen ge
ven in het geval van reageer
buisbevruchtingen waarbij de
eicel afkomstig is van een do-
De vraag blijft dus voorlopig
nog: wie kan recht doen gelden
op het 'natuurlijke' moeder
schap, en dus op de baby: de
donor van de eicel of de vrouw
bij wie de bevruchte eicel wordt
ingebracht.
KEES WIESE GPD
Het Nederlands Instituut voor
Onderzoek der Zee (NIOZ) op
Texel ontwikkelt een nieuwe
bodemlander: een robot, die
voor langere tijd op de oceaan
bodem kan worden achtergela
ten en daar metingen doet, de
resultaten daarvan vastlegt en
op commando weer naar de op
pervlakte komt om aan boord
van het onderzoekschip te wor
den gehesen. Het ruim een half
miljoen gulden kostende appa
raat is speciaal bestemd voor
onderzoek in de Noordwestelij
ke Indische Oceaan tijdens de
expeditie van de Stichting On
derzoek der Zee (SOZ) met het
onderzoekschip 'Tyro', dat 4
De bodemlander is vijf meter
hoog en staat op drie, in ronde
gewichten uitmondende poten,
die een radius van eveneens vijf
meter hebben. Een onbedui
dend stipje op de reusachtige
oceaanbodem, vergelijkbaar
met de robotverkenners die de
mens op de maan, Mars en Ve
nus plaatste.
Hij bestaat uit een frame met
daarin het hart van het apparaat
en daarboven een opbouw van
drijvers, die hem een liftvermn-
ogen van 150 kilogram geven.
De gewichten, de zolen onder
de drie poten, wegen elk hon
derd kilogram; die laat hij op de
bodem staan na ontvangst van
een akoestisch signaal. En dan
behoort het, boven water even
veel als een personenauto (ruim
duizend kilogram) wegende ge
vaarte, weer naar het zeeopper
vlak te komen.
In het hart van het apparaat
een computer alle meetgege
vens worden op harde schijf
vastgelegd. Een stereocamera
fotografeert automatisch twee
maal per dag en bovendien als
de meetinstrumenten iets bij
zonders aangeven. Hij kan 800
opnamen maken. Uiteraard
met flitslicht: op de diepte
waarop men met de bodemlan
der werkt, dringt het zonlicht
niet meer door. De andere in
strumenten meten de stroming
(op vier verschillende niveaus),
de troebelheid van het water,
het zout en zuurstofgehalte en
de diepte. Een 'bodemhapper'
neemt bovendien een monster
diepzeebodem mee, nadat die
is gefotografeerd.
De grote diepte betekent ook
een grote waterdruk, waartegen
de meetinstrumenten bestand
moeten zijn. En ook de snoer
tjes, die deze onderling en met
de computer verbinden. Zij zijn
in plastic slangetjes gevat, die
gevuld zijn met een vloeistof
lichter dan water en in verbin
ding staan met een half gevul
de, plastic infuuszak, die de
drukverevening regelt. Een even
simpele als briljante oplossing:
ontstaat nu toch nog ergens een
lekje, dan verzamelt het zeewa
ter zich boven in die infuuszak.
De bodemlander valt naar be
neden met een snelheid van
één meter per seconde. Dat be
tekent dat hij een forse stofwolk
opwerpt als hij op de bodem te
recht komt. Zo'n verstoring in
het te onderzoeken gebied is
niet de bedoeling. Daarom
werkt men nu aan een soort pa
raplu. die tijdens de laatste hon
derd meter opengaat om de val
snelheid sterk af te remmen en
die zich weer opvouwt op het
moment dat hij staat.
Bovendien willen de onder
zoekers aan boord van het on
derzoekschip Tyro' straks na
tuurlijk graag weten of de bo
demlander goed staat: rechtop
en stevig. Gewerkt wordt daar
om ook nog aan een systeem,
waarbij hij dat via een geluids
signaal laat weten,
111253 feb 92
De nieuwe bodemlander
neergelaten.
AIDS-remmer
DDC onderzocht
in Nederland
UTRECHT ANP
Geneesmiddelenfabrikant Ro
che zal de AIDS-remmer DDC
naar Noderiand halan om hei in
experimentele studies op men
sen te gaan onderzoeken. Die
trials worden gecoördineerd
door het Natec, net Nationale
Aids Therapie Evaluatie Cen
trum. Ook zal DDC (dideoxvey-
ddlne) nog vow april beat hn
baar komen voor AIDS-patiën
ten die andere middelen niet
goed verdragen I hn la de uh
komst van een gesprek met Ro
che dat de actiegroep Act Up!
had aangevraagd.
Afcl Up! zet zich wereldwijd in
voor de belangen van HfV-gein-
fecteerden en AIDS-patientcn.
De groep had geëist dat Roche
het middel ook naar Nederland
sou haten DDI mmthetvhua
in zijn ontwikkeling, net als AZT
en DDL Er is nog weinig bekend
over de precieze effecten maar
er zijn wel degelijk bijwerkin
gen. Volgende maand zullen in
Europees verband dus een aan
tal studies starten naar DDC in
combinatie met AZT en DDL
Ook I ngeland, Zwitserland en
Frankrijk gaan het middel on
derzoeken.
